| |
Kanuni është një monument kulturor historik
i së drejtës tradicionale të shqiptarëve.
Shqiptarët kanë trashëguar deri në
shekullin e 20-të dy kanune: "kanunin e lekëve"
- Kanunin e Lekë Dukagjinit, që kishte pushtet
në viset mbi lumin Drin; "kanunin e gegëve"
- Kanunin e Skënderbeut, që kishte pushtet
në gjithë pjesën tjetër të
Shqipërisë veriore. Në viset jugore të
Shqipërisë e drejta zakonore tradicionale
ka mbërritur fragmentare. Modeli më i plotë
i organizimit tradicional të jetës së
shqiptarëve është Kanuni i Lekë
Dukagjinit.
Kanuni nuk kishte vlerë pa kuvendin, pa pleqtë
e stërpleqtë, pa dheun që mblidhej për
të ndarë të drejtën. "Canon
et convente", kanun e kuvend (marrëveshje),
ky është thelbi i së drejtës zakonore
shqiptare. Vetë fjala "kanun" është
huazuar nga greqishtja "canon", që do
të thotë rregull, kufizim. Po ashtu edhe fjala
"kuvend", që do të thotë "parlament",
është huazuar nga një rrënjë
neolatine "convente", marrëveshje.
Tradita vendëse e zgjidhjes së problemeve
të së drejtës është dëshmi
lashtësie e qytetërimi. Vetëm një
popull i ngulitur prej kohësh mund të arrinte
të përpunonte në atë shkallë
me të vërtetë të lartë elementët
e vetëdisiplinës dhe të autopërgjegjësisë.
Një popull që arrin të krijojë një
kod të normuar bashkëjetese duhet të
ketë zotëruar më parë një kulturë
të ngulitur etnike. Një mënyrë bashkëjetese
e pranuar pa kushte nga të gjithë do shekuj
të tërë të rregullohet me norma
të njësuara. Kanuni shpreh ekzistencën
e një jete urbane qytetare dhe të një
ndërgjegjeje bashkësie të hershme.
Kanuni i malësisë, që lidhet me emrin
e Lekë Dukagjinit, por në shumë elementë
mund të jetë edhe më i vjetër se
kjo figurë e njohur e historisë, është
një univers juridik i lashtë, nënshtresa
të të cilit, për nga burimi, shkojnë
deri në antikitet. Formulat e betimit nuk zënë
në gojë hyjnitë me emër. Betimi
"për qiell e dhe", "për kët’
gur", "për kët’ peshë",
"për kët’ bukë", shpreh
një besim mitologjik. Vetëm një gjë
me të vërtetë shumë e vyer mund
të kapërcente shekuj të tërë
për të ardhur gjer në ditët tona.
Këto betime janë të njëjta me ato
të grekëve të vjetër: Për Uranin
(për qiellin), për Demetrën (për
tokën) etj. Dhjata e re ia ndalon kategorikisht
birit të njeriut të betohet për to. Kurse
betimi për bukën të kujton kultin hebraik
për "manna-n", ushqimin e shenjtë
hyjnor.
Ishte ky kanun jo vetëm e drejta e rregullimit
të bashkëjetesës (convente), por edhe
e drejtë familjeje, e drejtë civile, e drejtë
pune e procedure, një ansambël i vërtetë
drejtësie, ku përcaktoheshin në mënyrën
më të sintetizuar raportet e njeriut me familjen,
me fisin, me miqësinë, me flamurin e me atdheun.
Dihet se normat morale, rregullat e ndërtimit të
jetesës së përbashkët, në popuj
të ndryshëm, sipas përkatësisë
së tyre fetare, janë identifikuar shpesh me
përcaktimet e librave të shenjtë. Tek
shqiptarët nuk vihet re një gjë e tillë.
Kategori të tilla themelore të etikës
popullore, si nderi, dinjiteti, respekti, mirësjellja,
mikpritja etj. ndër shqiptarët janë përcaktuar
nga "nomet e të parëve".
1. Barazia dhe Pabarazia në Kanun
Me gjithë ashpërsinë e tij,
Kanuni ka mundur t’i mbajë shqiptarët
në kushte të një barazie të rreptë
ndaj rregullit, "qoftë edhe i Gjomark",
që do të thotë, qoftë dhe i shtëpisë
që kishte për detyrë mbikëqyrjen
e kanunit. Sipas kanunit, "jeta e të mirit
asht nji me jetën e të keqit", dhe "gjaku
shkon për gisht", që do të thotë
të njëjtën gjë.
Shkrimtari I. Kadare ka folur për hapësirën
juridike tradicionale të popullit tonë, të
ruajtur në Kanunin e Lekë Dukagjinit, duke
vënë në dukje një gjymtim të
saj, përjashtimin e gruas nga çdo lloj veprimtarie
që kishte të bënte me përcaktimin,
ndarjen, dhënien apo fitimin e së drejtës,
duke përfshirë edhe kuvendin në odën
e miqve. Kanuni, del nga barazia edhe në një
përcaktim tjetër: të pozitës së
privilegjuar të klerit në kuvend. Kanuni sanksionon
që "prifti nuk bjen më gjak e nuk çohet
në be" (nyje 4, § 10). Edhe "me
ndollë qi meshtari të çohet në
be, a për me dlirë vendin a për porotnik
(dëshmitar), ky vetëm do të njihet e
do të zehet për 24 vetë" (po aty).
Po kështu, sanksionohen edhe favoret e kishës
si institucion. Ajo "nuk giobitet e s’ka
peng më kend" (nyje 1, § 2), pra, qendron
mbi kanun. Kanuni i Lekë Dukagjinit, sikurse të
gjithë kanunet, është produkt dhe pasqyrë
e së drejtës feudale. Dy përjashtimet
prej barazisë: përjashtimi i kishës prej
detyrimit ndaj bashkësisë (krahinës,
flamurit) dhe pozita jashkëkanunore e gruas, janë
gjurmë të kohërave mesjetare. Të
tjerët, "me qenë edhe i kullës së
bajrakut", i nënshtrohen njësoj të
njëjtit rregull. ("Edhe pse pari a krye, pengun
do t’a lëshojë n’dorë të
pleqve e t’vogjlis, po bani kush vaj me të"-
nyje 141 § 1014). Paragrafë të tillë,
si "çmimi i jetës së nierit asht
nji" (nyje 124, 1 887); "secili mbahet rrumbull
katërqind derhem në kandar (në okë)
të vet" (§ 889); përmbajnë
një barazi të ashpër të njerëzve.
Mund të pohohet pa druajtje se barazia e rreptë
që ka sanksionuar e marrë në mbrojtje
kanuni është një vlerë e kryehershme
e tij, natyrisht paramesjetare.
Në anën tjetër, edhe privilegjet e pabarazitë
e kanunit janë relative. Sepse në traditën
shqiptare kanuni nuk mund të ndahej nga kuvendi.
Çfarë e ndalonte njëri mund ta lejonte
tjetri. Çfarë e lejonte njëri, mund
ta pezullonte tjetri. Ndonëse kanuni e nënçmonte
e nuk e lejonte gruan të rrinte në odën
e burrave, shpesh kuvendi e ka pranuar atë, duke
i vlerësuar mençurinë dhe zotësinë
për të ndarë të drejtën.
2. Mikpritja në Kanun
Kanuni ka sanksionuar kultin e mikut dhe të mikpritjes
tek shqiptarët. Kulti i mikut shenjohet në
përkufizimin e shtëpisë, si "e zotit
dhe e mikut" ("Shtëpia e shqiptarit është
e zotit dhe e mikut"). Në kanun zoti dhe miku
para shtëpisë barazohen. Nuk mund të
ketë hyjnizim më të madh se ky për
mikun. Kulti i mikut, i shprehur edhe në formulime
të tilla, si: "shtëpia e shqiptarit -
e mikut dhe e shtegtarit", "dera e shpisë
i hapet kujdo qi ia msyen, me kenë edhe përdersi"
(lypsi), përmban një mendësi të
lashtë, parakristiane, judaike, biblike, që
vjen prej kohërash profetët mund të shfaqeshin
në dyer besimtarësh me rrobën e një
shtegtari të mjerë. Në mendësinë
e shqiptarit, miku që troket në portë
duhet pritur me të gjitha nderet që i takojnë,
sepse "nuk dihet a asht lypsi a shenjti".
Në traditën shqiptare miku nuk kërkon
leje për të hyrë në një shtëpi,
por "ia mësyn", që do të thotë
se i zoti i shtëpisë është i detyruar
t'ia hapë portën me dëshirë të
vet, sepse, për ndryshe, miku ka të drejtën
e vet "me hy".
Privilegji më i madh i mikut në kanun është
ndorja. Kjo do të thotë se miku nuk bjen në
gjak dhe është i mbrojtur prej hasmit sa kohë
që "asht me bukë të të zotit
të shtëpisë". Nëse miku binte
në pusinë e hasmit, mjafton të thërriste:
"jam me bukë të filanit" apo "jam
ndorja e filanit" - domethënë e të
zotit të shtëpisë që e kishte pritur,
dhe kjo i jepte siguri, i shpëtonte jetën,
i hapte rrugën.
3. Nderi në Kanun
Nga kohëra shumë të hershme vjen përmes
kanunit kulti i nderit. Nderi tek shqiptarët ndryshon
nga kodet e kalorësisë europiane të pragut
të Rilindjes. Bëhet fjalë për një
nder të ashpër, por dinjitoz e madhështor
në ashpërsinë e tij. Nderi në kanun
nuk është një kategori morale në
kuptimin e ngushtë. Për kuptimet e ngushta
kanuni kishte ndalime të tjera. Një familje
shqiptare, para se të vendoste pranimin e një
krushqie të re, duhej të hetonte nëse
largësia midis brezave të gjakut e të
tamblit (në linjë mashkullore dhe femërore),
ishte më shumë se shtatë breza. Kishte
rajone që duhej të kalonin 12 breza.
Për vendin që i ka dhënë popullsia
malësore nderit, që shkrinte dy kulte, atë
të bujarisë (të mikut) dhe të urtësisë
(të pleqve), mjafton t’u referohemi dy paragrafëve
të njëpasnjëshëm të kodit:
"Ndera e marrun ka gjakun" (nyje, §
598);
"Ndera i merret burrit me i than kush se rren faqe
burrave në kuvend".
Vetë kuvendi i burrave ka etikën e vet të
mbipushtetshme, që përbën kodin e spektaklit,
të një spektakli që shfaqet gjithnjë
vetëm një herë dhe nuk përsëritet
më, të një spektakli që nuk njeh
provë gjenerale. Eshtë kjo etikë që
ka krijuar atë dendësi të mendimit përherë
të pranishëm në bisedën malësore,
atë mirësjellje fisnike, atë dialog aq
të kulturuar, që vë në peshë
urtësitë dhe mban në eficiencë të
plotë mekanizmin e kërkimit të së
vërtetës.
"Shqiptari rron për dy gisht nder", "Dy
gisht nder e faqen e bardhë", janë dy
përcaktime themelore për nderin në kanun.
Nderi në të drejtën zakonore shqiptare
është e kundërta e turpit. Po të
krahasohen "zonat" e nderit dhe të turpit
në kanun, del se hapësira e nderit ka qenë
shumë e ngushtë dhe brenda kësaj hapësire
njeriu shqiptar duhej të krijonte individualitetin
e tij. Kjo sepse kanuni përmban një varg të
gjatë ndalimesh e tabush, që e mbronin njeriun
prej "zonës së turpit".
Nderi bën shtëpinë, thuhet në kanun,
por shtëpia nuk bëhet me një brez. Për
të ngritur një shtëpi duhet një
faqe, domethënë tre breza nder radhazi.
Pushteti i nderit mbi shqiptarin ishte mbi pushtetin
e faltores dhe të shtetit.
4. Besa në Kanun
Me kultin e nderit është i lidhur kulti i
fjalës së dhënë, ose, siç
njihet ndër shqiptarët, "kulti i besës".
Kjo është një fjalë që nuk
ekziston në shumicën e gjuhëve të
botës. Në gjuhët ballkanike ekziston
si fjalë e huazuar nga gjuha shqipe. Shpesh, në
përkthime prej shqipes, fjala "besë",
duke mos pasur barazi kuptimore me një fjalë
a frazeologjizëm të gjuhës tjetër,
jepet në formë shënimesh shpjeguese,
si një dukuri e botës shqiptare, si albanizëm.
Besa, ose kulti i fjalës së dhënë,
lidhet në burim me mitin biblik të fjalës:
"Në fillim qe fjala!". Më parë
se të ishte shkrimi, kontrata, marrëveshja,
noteria, gjyqi, shteti, popujt, njeriu, bota vetë,
ishte fjala. Ky kult madhështor, i cili, në
popujt euro-perëndimorë, pak nga pak mori
karakterin e një idiome fetare kishtare, tek shqiptarët
ruajti gjurmën e burimit.
Lidhja në fjalë (për fjale) përbënte
për kanunin autoritetin më të lartë.
Të gjitha marrëdhëniet: në gjini,
në fis, në famulli, në bajrak dhe në
nivelin e bashkësisë etnike, madje edhe marëdhënie
ndëretnike, mbaheshin në fjalë.
Besa është testamenti moral i shqiptarëve
qysh prej periudhave mitologjike. Dy baladat më
të rëndësishme të folklorit shqiptar,
me motivin e murimit dhe motivin e ringjalljes (flijimi
për ngritjen e një ure dhe ngritja e vëllait
nga varri për të kthyer motrën në
familje) lidhen me mbajtjen e fjalës së dhënë.
Në kanun thuhet se "e folmja asht e falme":
çfarë premtohet, duhet të kryhet.
Besa shqiptare, e njohur tek bullgarët dhe rumunët
pikërisht me emrin "besa", kurse tek
sllavët e jugut si "arbanaska vjera"
(fj. për fj. "ajo që besojnë shqiptarët")
është virtyt themelor i tyre, trashëguar
prej të parëve.
5. Kanuni ose "Jus Albanicae"
Shqipëria qe e pushtuar për pesë shekuj
nga perandoria otomane, por Kanunin ajo nuk arriti ta
nënshtrojë. Në shekullin e 19-të
në Shkodër funksiononte një zyrë
e veçantë, që njihej me emrin "Xhibali",
dhe që kishte për detyrë të hetonte
se ku nuk përputheshin ligjet e perandorisë
dhe të sheriatit me kanunin, për t’u
tërhequr para konfliktit. E drejta zakonore shqiptare
mund të jetë e vetmja ndër ato të
popujve ballkanikë që mbeti si e drejtë
paralele. I. Kadare, në një ese të tij,
figurativisht këtë e ka quajtur "jus
albanicae".
Sot kanuni është një "opus finita"
një herë e përgjithnjë, është
"një botë e mbyllur". E. Çabej,
qysh në vitin 1935, në veprën "Elemente
të literaturës dhe të gjuhës shqipe",
e përfshiu Kanunin në antologjinë e vlerave
letrare të përzgjedhura për nevojat e
shkollës. Në këtë parashtresë
Kanuni gjithashtu do të shihet si një botë
juridikisht e mbyllur dhe artistikisht e pasur. Kanuni
u përcoll nga brezi në brez me të njëjtin
mekanizëm si gjuha apo folklori, si një traditë
orale, në qarkullim të shumëfishtë
gojor.
Kanuni nuk u botua dot deri në dekadat e para të
shekullit që jetojmë. Kjo ka shpjegimin e
vet. Në radhë të parë, nuk duhet
harruar që e drejta zakonore e malësisë
pothuajse gjithnjë ka qenë një e drejtë
ilegale, që nuk njihej nga pushtetet zyrtarë,
sado kalimtare që kanë qenë. Përveç
kësaj, kanuni mësohej përmendësh
si një trashëgim kulturor i madh, njësoj
siç mësoheshin rapsoditë, legjendat,
rrëfenjat. Ai ishte edukata juridike dhe ndërgjegjja
juridike e malësorëve, zgjedhja e përbashkët
e mënyrës së jetesës. Mbi bazën
e tij ndërtohej e ndryshohej morali. Prandaj pasqyrimi
i vlerave shprehëse të bisedës në
odën e miqve, i frymës së përcaktuar
të procedurës dhe rregullave të saj të
brendshme, duke dëshmuar qytetërimin e popullit
tonë, mbron historinë e sulmuar të tij,
pra, mbron të drejtën e ekzistencës dhe
të zhvillimit të lirë të tij.
Një popull që e ka rregulluar me norma të
njësuar bashkëjetesën që së
lashti, një "popull me aftësi të
shquara ligjvënëse", siç do të
shprehej Kadareja; tregon se ai di të vetëqeveriset,
pa pasur nevojë të marrë mësime
dhe shansi i tij nuk gjykohet nga momenti i krizës.
Shansi i tij mund të jetë përpara.
Vepër e përbashkët e një populli
të tërë, e përvojës historike
shumëshekullore të tij, kanuni është
lidhur ngushtë me emrin e një duke të
përmendur të arbërve të shekullit
të 15-të, me emrin e Lekë Dukagjinit.
Kronikat e kanë treguar atë si një nga
figurat e shquara të qendresës antiosmane,
prijës e komandant të malësorëve,
bashkëluftëtar të Skënderbeut. Por
edhe pa këto cilësi, pa trimërinë
dhe titujt e fisnikërisë që i atriubon
historia, pa pjesëmarrjen në luftërat
për mbrojtjen e trojeve arbërore dhe vetëdijen
e të qenit arbër, Lekë Dukagjini do të
mbetej njësoj i lavdishëm nëpër
kohëra vetëm me atë nder që i bëri
populli duke preferuar në vend të anonimatit
emrin e tij si autor për kanunin e malësisë.
S’ka dyshim që as Lekë Dukagjini dhe
as ndonjë individ tjetër nuk mund të
kishte një aftësi të tillë prej
ligjvënësi, sa të hartonte një -
asnjë fjalë tjetër nuk do të ishte
kuptimisht e mjaftueshme - një univers të
tërë juridik, lakonik e të kompletuar,
siç është kanuni i malësisë.
Shumë-shumë, ai mund të ishte një
Gjeçov i pesë shekuj të shkuar, por
një Gjeçov që e sistemoi me gojë
e jo me shkrim të drejtën arbërore. Ajo
u përcoll nga një shekull në tjetrin
si një testament juridik. Në mesjetë,
në epokën e qendresës së madhe ndaj
perandorisë otomane, ndoshta u bë normimi
i parë i saj, duke e ngritur atë mbi kanunet
me përdorim të ngushtë krahinor. Integrimi
politik i arbërve përballë rrezikut të
përbashkët sigurisht e lehtësoi këtë
proces.
Një karakterizim lakonik i ka bërë kanunit
gjuhëtari i shquar E. Çabej, në një
nga punimet e tij më të hershme, pikërisht
në tekstin "Elemente të gjuhësisë
e të literaturës shqipe", botuar më
1935. Në këtë libër ai thekson shprehimisht:
"I ndjeri baron Nopsca ka lënë edhe ky
një vepër dorëshkrim mbi kanunin. Pas
këtij dijetari burimi i kanunit duhet kërkuar
në ligjet gjermane të Langbardëve, të
cilat hyjtën në Shqipëri me anën
e Venetikut. Mirëpo ne jemi të mendimit se
nga ekzistenca e gjurmëve të forta të
kanunit në Labëri na del një vatër
e re e këtij ligji në Shqipërinë
Jugore. Me këtë del i besuarshëm një
burim mjaft i vjetër dhe shqiptar i këtij
kanuni. Përveç kësaj ky kanun duhet
krahasuar, besojmë, jo vetëm me ligjet gjermane
të Italisë, por edhe me ligjet e popujve të
Ballkanit".
Për herë të parë kanuni u mblodh,
u sistemua dhe u botua në shqip prej at Shtjefën
Gjeçovit në vitin 1933. Gjeçovi ishte
një prelat i shquar i kishës romane, prift
i urdhërit franceskan, që jetoi midis malësive
të veriut dhe ishte në kontakt me veprimin
e së drejtës së kanunit mbi marrëdhëniet
në shoqëri. Kanuni kishte pushtet jo vetëm
mbi autoritetet laike, por edhe mbi kishën, sido
që të pjesshëm. Gjeçovi kishte
kulturë të shëndoshë filologjike,
teologjike, arkeologjike dhe juridike. Ai përktheu
vepra të letërsisë botërore në
shqip dhe shkroi letërsi origjinale vetë.
Ishte një prej koleksionistëve të parë
të gjetjeve arkeologjike shqiptare. Fati i koleksionit
të tij nuk dihet. Kanuni i Lekë Dukagjinit
u përkthye fillimisht në gjuhën italiane,
pastaj serbisht, frëngjisht, rusisht, anglisht
dhe në ndonjë gjuhë tjetër.
Dr. Shaban Sinani
|
