| |
Në Shqipëri njihen dy grupime të mëdha
etnografike, të konsoliduar që nga mesi i
shek.XVIII, që janë: Gegëria në
veri të lumit Shkumbin dhe Toskëria në
jug të tij. Gegëria përbëhej nga
Gegëria e mirëfilltë, Dukagjini apo Leknia,
Malësia dhe Fushat Bregdetare të Veriut, kurse
në Toskëri bënin pjesë: Toskëria
e mirëfilltë, Myzeqeja, Labëria e Çamëria.
Natyrisht, përbrenda këtyre krahinave etnografike
ekzistonin edhe ndarje të tjera më të
vogla.
Mënyra e jetesës në fshat – Doke
e zakone
Vendbanimet në Shqipëri, qysh në mesjetë,
kishin arritur një stabilitet dhe kishin kufij
të përcaktuar mirë, që ndanin një
fshat nga të tjerët. Kufijtë shënoheshin
me gurë të mëdhenj të ngulur në
tokë, me grumbuj plisash, me rrjedhën e përrenjve
e të lumenjve, me shenja në trungjet e drurëve,
atje ku kishte pyll, etj. Lëvizja e këtyre
shenjave konsiderohej një faj shumë i rëndë.
Çdo fshatar i njihte mirë kufijtë e
fshatit të vet dhe mund t’i tregonte me lehtësi,
duke përmendur toponimet përkatëse.
Përbrenda kufijve të fshatit, përfshiheshin
trojet e banesave e përqark tyre oborret e kopshtijet,
pastaj vinin arat ose tokat e punuara dhe më tej
kullotat dhe pjesa e malit a e pyllit, që i përkiste
fshatit. Kjo ndarje e territoreve të fshatit, në
shumë zona të Shqipërisë, ruhej
ende mjaft mirë deri në vitet e Luftës
së Parë Botërore, sidomos atje ku mbizotëronte
fshatarësia e lirë. Pronë plotësisht
private, mbi të cilën fshatari dispononte
krejtësisht, ishin trojet e banesave dhe kopshtijet,
kurse tokat e mbjella ishin në disponim të
tij, deri sa ishin nen kulturë. Pasi mblidhej prodhimi
bujqësor, tokat liroheshin dhe kushdo mund të
lëshonte bagëtinë për t’i
kullotur, të tjera toka që shfrytëzoheshin
së bashku, pra fshatçe, ishin toka djerrë
në vërri, kullotat e mali dhe sidomos, burimet
ujore për vaditjen e tokave të mbjella, që
bëhej sipas një rradhe rreptësisht të
caktuar për çdo familje.
Vendbanimet fshatare, në përgjithësi,
i janë përshtatur klimës dhe relievit
ku janë vendosur. Fshatrat më të ulta
janë ato të Fushave Bregdetare, kurse fshatrat
më të larta arrijnë deri në 1400
metra mbi nivelin e detit dhe ndodhen në rrethin
e Korçës e atë të Kukësit.
Banesat e një fshati mund të ishin të
grumbulluara ose të shpërndara, madje në
disa zona edhe shumë të shpërndara. Sidoqoftë,
fshati kishte një qendër shoqërore, rreth
së cilës gravitonte aktiviteti i njerëzve
në kohën jashtë punës dhe kjo mund
të ishte një shesh i vogël pranë
një rrapi a një lisi shekullor, dyqani i ndonjë
bakalli ose oborri i një ndërtese kulti (kishe
a xhamie). Në gjysmën e dytë të
shek.XX, në shumicën e fshatrave, fondi i
banesave pothuaj u përtri, duke ndryshuar tipet
e banesave tradicionale të mëparshme. U bënë
edhe shumë ndërtime social-kulturore, si shkolla
e kopshte fëmijësh, shtëpi e vatra kulture,
njësi tregtare, etj.
Nga përllogaritjet e historianëve ka dalë
se, në shek.XV, në Shqipëri, mesatarja
e shtëpive për çdo fshat, ishte 21;
mesataren më të lartë e kishte rrethi
i Elbasanit, me 38 shtëpi, i ndjekur nga rrethi
i Korçës, me 28 shtëpi për fshat.
Deri në çerekun e parë të shek.XX,
rreth 80% e popullsisë punonte e jetonte në
fshatra, shumica e të cilave kishin nga 20 shtëpi
afërsisht, dhe 3% e fshatrave kishin mbi 1000 banorë.
Në 50-60 vitet e fundit, përqindja e popullsisë
fshatare ndaj popullsisë së përgjithëshme,
ra ne 64%, megjithëse qeveria e kohës synonte
që fshati të mos braktisej. Pra, mund të
pohojmë, se pesha e kulturës fshatare ndaj
asaj qytetare, është ende e ndjeshme.
Gjatë shek.XX e sidomos pas Luftës së
Parë Botërore, mënyra e jetesës
në fshatin shqiptar pësoi ndryshime të
rëndësishme. E megjithatë, në jetën
familjare, si edhe në jetën shoqërore,
vazhduan të ruhen festa popullore me forma të
ndryshme argëtimi dhe në ndërgjegjen
e njerëzve u ruajtën shumë pasuri shpirtërore,
të manifestuara në folklorin gojor e muzikor
të krahinave të ndryshme, sidomos në
epikën legjendare e atë historike, edhe pse
hynin vazhdimisht shumë ide e shije të reja,
me anë të mjeteve të reja të komunikimit
masiv.
Në ambientin fshatar shqiptar, familja ka ende
stabilitet të mirë dhe kohezion të bazuar
në jetën ekonomike të saj. Përsa
i përket strukturës së saj, mund të
thuhet se ajo tashmë, është thjeshtuar
mjaft. Në pjesën më të madhe të
vendit, familja përbëhet nga çifti
i të martuarve me fëmijët e tyre beqarë.
Vajzat e martuara jetojnë në familjen e burrit.
Djemtë e martuar, pak kohë pas martese, veçohen
nga familja e prindërve dhe jetojnë më
vete, por në shumë raste, djali më i
vogël mbetet në shtëpinë e prindërve
dhe jeton me ta. Kështu, mesatarja e frymëve
për familje është 5-6 vetë, por
ka fshatra, ku kjo mesatare është më
e ulët. Megjithatë, në kujtesën
e njerëzve të moshuar, ruhen raste familjesh
të mëdha, ku vëllezërit e martuar
e fëmijët e tyre jetonin së bashku. Në
këto familje kishte detyrimisht një rregull
strikt në ndarjen e punëve dhe të detyrave
për të gjithë. Atje ruheshin më
gjatë edhe doke e zakone të dikurshme të
jetës familjare, praktika e rite pagane, etj.
Në ritet e besimet që kanë të bëjnë
me ciklin e jetës, pra me lindjen, martesën
e vdekjen, studjuesit që janë marrë me
to, kanë mundur të hetojnë edhe rite
të lashta, të cilat, sado të zbehta,
jetojnë aty-këtu. Këto janë kryesisht
rite për të ndjellë mbarësi për
familjen e çiftuar e çiftet e reja, që
të shtohen e të kenë sidomos trashëgimtarë
meshkuj. Ndër zakonet e vdekjes, mund të shënojmë
se deri në Luftën e Dytë Botërore,
në disa krahina ruhej vajtimi me “ligje”
(këngë mortore).
Mjaft rite e besime të tjera lidhen me data të
caktuara të një kalendari të vjetër
popullor dhe sipas studjuesve, kanë të bëjnë
me kulte të herëshme blegtorale e bujqësore.
Bie fjala, Dita e verës apo 1 Marsi, shënohej
nga një pastrim i përgjithshëm ritual
i banesave dhe i oborreve dhe më në fund,
jo vetëm u vihej zjarri plehrave të mbledhura
gjatë këtij pastrimi, por në atë
zjarr hidheshin edhe vetë fshesat e vjetra, për
të filluar stinën e re me fshesat e reja,
pra është fjala për një rit purifikator,
Dikur, në fshatra, Dita e verës pritej me
shumë gëzim, sidomos nga fëmijët.
Dita e Shën Gjergjit (23 Prill), ishte gjithashtu
nje festë e shoqëruar me rite e praktika zbavitëse.
Atmosferë gëzimi e hareje në fshat krijonin
edhe zjarret e mëdhenj, që ndizeshin nëpër
oborre e në kryqëzime të rrugëve
më 22 Qershor, Ditën e Shën Gjonit. Rite
shumë interesante shoqëronin dikur nëpër
malësi festën e “buzmit” në
natën e solsticit të dimrit.
Shumë festa të motmotit lidheshin me javën
bujqësore e blegtorale, si ishin përfundimi
korrjeve, qethja e dhënve, kthimi i barinjve nga
kullotat verore, etj.
Mite e besime popullore
Një aspekt me interes i kulturës popullore
shqiptare kanë qenë padyshim, mitet, supersticionet
e besimet fetare. Dihet historikisht, se feja e krishterë
filloi të përhapej ilegalisht në Iliri,
që në shekullin e parë të erës
sonë. Ungjillëzimin e saj e filloi Shën
Pali dhe e përfunduan misionarët latinë.
Kjo shpjegon faktin, se përse në gjuhën
shqipe, terminologjia fetare e krishterë është
e burimit latin, si në Veri e në Jug. Me përhapjen
e myslimanizmit, e sidomos nga shek.XVII e këtej,
lindën disa fenomene të veçanta, si
kriptokristianizmi në disa fshatra në rrethin
e Elbasanit (në krahinën e Shpatit), që
vazhdoi deri në Shpalljen e Pavarësisë
më 1912. Por në shek.XIX, edhe në disa
zona të Shqipërisë Veriore (psh në
Lurë), kishte familje të përziera në
pikpamje fetare: disa pjesërisht katolikë
e disa të tjerë myslimanë. Nga Lufta
e Parë Botërore ka ardhur duke u rritur edhe
numri i atyre, që nuk i ndjekin rregullisht praktikat
fetare. Në këtë kuadër historik,
nuk është e vështirë të kuptohet,
se si u bë e mundur që të ruhej deri
në shekullin tonë një përzierje
e traditave të lashta pagane, me elementë
të krishtërimit e të myslimanizmit.
Ndër mitet më të lashta të ruajtura
aty-këtu deri në fillim të shek.XX, ishte
sigurisht
kulti i diellit, i cili ka lidhje me kultin e zjarrit
e të vatrës (sepse vetë dielli është
burim drite e ngrohtësie), si edhe me kultet bujqësore
e blegtorale (sepse jeta e çdo gjallese në
tokë varet nga dielli). Ruhej gjithashtu, nderimi
për disa maja malesh, që adhuroheshin, si
“maja të diellit”. Kështu, në
data të caktuara, bëheshin pelegrinazhe në
disa maja malesh, si Maja e Rumies, Gjalica e Lumës,
Çuka e Tomorrit, këndravica, etj. Në
këto festa ndizeshin zjarre të mëdhenj
në pritje të lindjes së diellit dhe besohej
se ata ia shtonin fuqinë diellit. Le të kujtojmë
këtu, se mallkimi më i fortë që
ndeshim në epikën legjendare për kundërshtarin
e heroit, është: “T’u shkimt hisja
e diellit”.
Në shumë vise shqiptare ka patur gjurmë
të një “kulti të gjarpërit”,
veçanërisht, për gjarpërin e bollës
e shtëpisë që konsiderohej si një
hyjni mbrojtëse. Kulti i gjarpërit ka qenë
shumë i njohur edhe tek Ilirët e lashtësisë
e sidomos tek dalmatët. Në malsitë tona,
dikur mendohej se çdo shtëpi e kishte gjarpërin
e vet mbrojtës.
Në epikën legjendare flitet edhe për
figura të tjera mitologjike mbrojtëse të
njeriut, si ishin orët dhe zanat a shtojzovallet.
Ora mund të merrte në mrojtje personin, familjen,
por edhe gjithë fisin. Zanat ishin gra të
bukura, por edhe trime e luftëtare. Besohej, se
ato banonin në shpella mes pyjesh, pushonin në
mrize, pranë burimeve ose në maja malesh.
Studjuesit e mitologjisë mendojnë, se zana
ka lidhje me një perëndi ilire të pyjeve
e të burimeve që, në interpretimin romak
mori emrin Diana.
Dragoi përfytyrohej si një qenie e mbinatyrëshme,
me fuqi të jashtëzakonshme. Bëma e tij
kryesore ishte të lironte ujrat, që i kishte
zënë kuçedra. Besohej, se dragojtë
luftonin sidomos në kohë furtunash të
mëdha, duke përdorur topuzat, heshtat, shigjetat,
gurët me brima, por sidomos parmendat e zgjedhat.
Ata mund të shkulnin edhe drurë të mëdhenj
e gurë të malit.
Kuçedra, përfytyrohej si një qenie
mitologjike, që mishëronte forcat e verbra
shkatërruese të natyrës. Thuhej, se ajo
ishte si një gjarpër i madh me 3, 7, 9 ose
12 koka, që mund të villnin zjarr. Zinte vend
pranë burimeve, ndalonte ujin dhe i linte njerëzit
të vuanin.
Ka pasur padyshim edhe figura të tjera interesante
në mitologjinë shqiptare, që nuk mund
të arrijmë t’i përmendim këtu,
ashtu si ka patur edhe supersticione mbi magjitë,
syrin e keq, parashikimin e së ardhmes, etj.
Arti fshatar e zejtaritë artistike
Zhvillimi i artit fshatar dhe i zejtarive artistike
në tre-katër shekujt e fundit në Shqipëri,
ka qënë i lidhur ngushtë me kushtet historike
e shoqërore të vendit, si ishin pushtimi i
gjatë osman me pasoja të rënda në
plan fetar e kulturor, shtypja kombëtare e shoqërore
e ushtruar gjatë këtij sundimi të huaj,
etj. Këto kushte të vështira penguan
lulëzimin e artit në shumë fusha, si
në arkitekturën monumentale, në skulpturë,
etj. dhe e ndrydhën për një kohë
artin vendas në sfera më të kufizuara
si janë artet minore. Në pamundësi për
të trajtuar të gjitha fushat e arteve të
aplikuara popullore, më poshtë, po flasim
shkurtimisht vetëm për disa prej tyre.
Në fshatin shqiptar, tradita e punimit dhe e zbukurimit
të objekteve të vogla prej druri nga vetë
fshatarët për nevoja të jetës së
përditshme, aty-këtu, u ruajt e gjallë
edhe në gjysmën e parë të shekkullit
XX. Kështu, barinjtë zbukuronin krraba e kupacë,
furka, boshte, etj. Ndërsa të tjerë,
fshatarë më të stervitur, punonin shkambe
e karrige me forma tradicionale, si ishin ato të
Dukagjinit, të Pukës, të Mirditës,
etj., apo djepa për fëmijë, vegla muzikore
e sidomos arka për pajë.
Në disa krahina të vendit, punimi i drurit
kishte arritur të ngrihej në zejtari artistike.
Nga shekujt XIII-XIX, kemi ekzemplarë gdhëndjesh
në dru, që tërheqin edhe sot admirimin
tonë, si interiore ndërtesash kulti, interiore
banesash fshatare e qytetare, etj. Një nga ekzemplarët
më të përkryer është padyshim
ikonostasi i kishës ortodokse të fshatit Leusë
të Përmetit, i punuar në fund të
shekullit XVIII. Atje, sfondi vegjetal është
mbizotërues, por me degët e gjethet e shumta,
ndërthuren edhe figura kafshësh reale e fantastike,
zogj e simbole të ndryshme kristiane.
Punime të shquara në dru gjenden edhe në
interiore banesash, kryesisht tavane, dollapë muri.
kapakë dritaresh, trapazane, në qytete si
Gjirokastra, Berati, Elbasani, Shkodra, Prizreni, etj.
Traditën e punimit të argjendit e gjejmë
në lulëzim të plotë në shekujt
XVII-XVIII. Edhe sot, ruhen veçanërisht
në koleksione muzeale, objekte argjendi me mbishkrime
të datuara e me prejardhje nga qendra të ndryshme
qytetare të vendit, si Shkodra, Elbasani, Berati,
Voskopoja, etj. Ato janë shumë herë të
një cilësise të lartë artistike,
qofshin kulti, si kryqe, potirë, kapakë ungjijsh,
etj., qofshin objekte laike, si stoli trupi, pajisje
shtëpiake, etj.
Mjeshtrat e talentuar argjendarë të qyteteve,
gjatë shekujve XVIII-XIX, kanë punuar për
të veshur me pafta argjendi një numur shumë
të madh pushkësh të gjata, koburesh,
jataganësh, vezmesh, qe konsideroheshin si pajisje
të nevojshme të çdo burri, nga të
cilat, një numur i mirë ruhet ende nëpër
muzetë e vendit. Madje, ka shumë prej tyre,
që janë edhe të lara me ar.
Midis të gjitha objekteve prej argjendi të
ekzekutuara me teknika të ndryshme (me të
rrahur, me të derdhur, etj), finesë të
veçantë paraqesin punimet me filigranë,
qe ishin më fort një specialitet i mjeshtërve
argjendarë të qyteteve të veriut se sa
i atyre të jugut.
Gratë fshatare në Shqipëri, prej shekujsh
janë marrë me endjen e pëlhurave të
ndryshme, që shërbenin qoftë si pjesë
veshjeje, qoftë si pajisje shtëpiake (dyshekë,
peshqirë, shtroje, mbulesa, piceta duarsh, mësalla
tryeze, etj).
Në Shqipëri, pëlhurat e mëndafshta
janë punuar e përdorur më shumë
se në vende të tjera të Ballkanit, ndoshta
sepse edhe klima e favorizonte rritjen e krimbit të
mëndafshit, meqenëse në disa zona ishte
mjaft i përhapur mani i bardhë.
Tekstilet e leshta, të ekzekutuara me një
varg teknikash të ndryshme pune, përdoreshin
gjerësisht dhe ruanin shumë karakteristika
lokale, që i bënin punimet e një krahine
të dalloheshin nga ato të krahinave të
tjera.
Të tjera punëdore me interes, ishin thurjet
e ndryshme me shtiza, ojat e dantelat e sidomos qendisjet
e shumëllojshme, që nga qendisjet e thjeshta
fshatare deri tek qendisjet e mahnitëshme e virtuoze,
me fije mëndafshi ose ari të mjeshtrave qendistarë
të disa qyteteve, dhe më herët, edhe
pranë manastireve të kohës. Midis punëve
të tyre, kemi edhe ekzemplarë të rrallë,
si është rasti i Epitafit të madh të
Glavenicës (pranë Beratit), që mban datën
1373, si dhe të tjera qendisje laike e fetare me
interes të veçantë.
Kostumet tradicionale
 Veshjet
popullore, janë pa dyshim një nga manifestimet
më të fuqishme të kulturës tradicionale.
Ato janë trashëguese e transmetuese të
shumë elementëve, që vijnë nga lashtësia
dhe nga koha e mesme, por janë njëkohësisht
edhe shprehje e marrëdhënieve kulturore me
popuj të tjerë gjatë shekujve.
Tipet kryesore të veshjeve popullore shqiptare
për burra janë: kostumi me fustanellë,
kostumi me këmishë të gjatë e dollamë
(cibun), sipër kostumi me tirq dhe ai me poture
(pantallona të shkurtra deri te gjuri). Pra, në
Shqipëri, burrat kanë mbajtur si veshjet në
formën e një fundi të gjerë, ashtu
edhe ato në formë pantallonash, por të
parat kanë dalë nga përdorimi më
herët se të tjerat. Pjesët më të
zbukuruara ishin jelekët dhe xhamadanët e
kostumit festiv. Burrat shqiptarë mbanin edhe stoli
të ndryshme argjendi, si jastekë gjoksi, sumbulla
dekorative tek jelekët, unaza, pipa e kuti cigaresh,
por mbi të gjitha, armët e brezit e të
krahut, që ishin gjithnjë të stolisura
pasurisht.
Për gra, tipet kryesore të veshjeve, ishin:
kostumi me xhubletë (një fund në formë
këmbane), kostumi më këmishë të
gjatë e xhokë shajaku sipër, kostumi
me dy futa të vendosura mbi këmishën
e gjatë, njëra përpara e tjetra prapa
dhe kostumi me mbështjellëse (një fund
i hapur, i mbledhur tek beli me rrudha ose pala).
Në veshje, ngjyrat e zbukurimet ndryshonin simbas
moshës. Për të vegjëlit e të
rinjtë, kostumi krahinor mund të ishte më
i thjeshtë. Ndryshe nga popuj të tjerë
të Ballkanit, në Shqipëri, vajza që
kishte arritur moshën e martesës, duhet të
vishej thjeshtë e pa stoli, flokët t’i
mbulonte mirë me një shami dhe të mos
vishte rrobë të kuqe. Kostumi i martesës
ishte varianti më i pasur i veshjes së krahinës,
si për nuset edhe për dhëndurët.
Për nuset, stolitë metalike ishin të
pamungueshme, madje, përdoreshin edhe me tepri,
sepse këtu, me sa duket, kishte rendësi jo
vetëm funksioni i tyre estetik, por edhe funksioni
magjik që u atribuohej. Për nuset, rëndësi
të veçantë kishte zbukurimi i kokës.
Disa vjet pas martese, veshja fillonte të lehtësohej
nga zbukurimet.
Të vdekurit i visheshin, sipas zakonit, ish rrobat
më të mira. Në veshjet popullore, shenjat
e zisë ishin të pakta, gratë mund të
vishnin praptas ndonjë nga pjesët më
të zbukuruara të kostumit, psh. xhokën
a përparjen.
Studimet e deritanishme, kanë treguar se pjesët
përbërese të veshjeve tradicionale, nuk
kanë të gjitha të njejtën moshë.
Ka pjesë, që të kujtojnë veshjet
mesjetare, me ndikime bizantine e orientale, të
tjera që vijnë si një jehonë e kohës
antike, por ka edhe elementë, që mund të
lidhen me kulturën ilire. Mund të përmendim
kështu analogjitë e verejtura midis linjës
popullore dhe “dalmatikës” ilire, apo
midis kapuçave, strukave (shalleve), opingave,
etj. dhe elementeve respektivë, të përdorur
nga ilirët. Falë këtyre elementeve të
trashëguar nga kultura ilire dhe ajo e arbërve
të mesjetës, gjatë zhvillimit të
tyre historik, veshjet popullore kanë arritur të
fitojnë një varg tiparesh origjinale, që
marrin vlerat e një treguesi etnik, i cili i dallon
veshjet shqiptare nga ato të popujve të tjerë.
Prof.Dr.Andromaqi GJERGJI
Etnologe
|
