| |
Folklori muzikor
 përbën
një ndër pasuritë më të çmuara
të vendit. Në përshkrimet e studjusve
të huaj të ardhur në Shqipëri gjatë
shekujve XVIII-XIX është arritur përafërsisht
në konkluzionin se pasuria kryesore e Shqipërisë
është folklori muzikor, por ka edhe krom edhe
naftë.
Folklori muzikor bën një jetë aktive
edhe sot, ndërkohë që gjurmët e
lashtësisë së tij janë provuar që
prej shekujve XIV-XIII p.e.s. Në objekte të
ndryshme arkeologjike – skulptura, basoreliefe,
terrakota, etj. – janë përfiguruar qartë
vegla popullore, që përdoren deri në
ditët tona, valltarë, këngëtarë,
kostume karakteristike, etj.
Folklori muzikor shqiptar është jashtëzakonisht
i pasur , çka dhe shprehet në ekzistencën
e muzikës vokale që nga forma njëzërëshe
e deri tek shumëzërëshi; në muzikën
me vegla popullore; muzikën me zë e vegla;
muzikën për shoqërimin e valleve popullore,
etj. Këtyre u shtohet dhe një fond i madh
veglash popullore të klasifikuara në katër
grupet tashmë të njohura si ideofone, membranofone,
kordofone, areofone.
Folklori muzikor shqiptar e bën jetën e vet
në një ndarje specifike, që lidhet me
format e të shprehurit muzikor dhe me tipet kryesore
të instrumenteve të përdorur. Lumi i
Shkumbinit, që përshkon mes për mes Shqipërinë,
përvecse ndan dy dialektet kryesore të vendit
në Gegë në Veri të Shkumbinit dhe
në Toskë në Jug të Shkumbinit, shërben
edhe si kufi natyror për klasifikimin e tipologjisë
së folklorit muzikor. Në veri të lumit
Shkumbin lokalizohet zona monodike e të shprehurit
muzikor, e shoqëruar kjo me shkallët modale
(diatonike apo kromatike) sëbashku me vegla muzikore
specifike për këtë zonë, si lahuta
dhe çiftelia. Ndërkohë, për trevat
që shtrihen në jug të lumit Shkumbin
është karakteristik fenomeni i të shprehurit
muzikor në iso-polifoni (ang. Poliphonie with burdon)
me përdorimin e shkallëve pentatonike si dhe
të instrumenteve specifik si gajde dhe bicula (fyell
i dyfishtë). Krahas muzikës fshatare pa shoqërim
me vegla (a capella), duke nisur nga fundi i shekullit
të nëntëmbëdhjetë, lindi dhe
u kristalizua muzika popullore qytetare, që në
Jug të Shqipërisë takohet kyesisht në
qytetet Korçe, Vlorë, Sarandë, Delvinë,
Përmet, Leskovik, Pogradec, me formacionin polifonik
të Sazeve (të përbërë nga instrumente
të importuar si klarineta,violina dhe fizarmonika,
si dhe nga vegla popullore karakteristike si lahuta,
dajre, fyell), ndërsa në Veri në qytetet
Shkodër, Durrës, Elbasan, Kavajë, etj.,
shoqëruar nga ansamble popullore monodike ose monodi
me shoqërim (të përbërë nga
vegla të importuara si klarineta, fizarmonika dhe
violina, por edhe nga vegla të traditës popullore,
si kemanxhia, fyelli, etj).
Nisur nga roli i dorës së parë që
ka në traditën shqiptare, folklori muzikor
studjohet si lëndë e veçantë në
shkollat e mesme të përgjithëshme, në
ato artistike, si edhe në Akademinë e Arteve
të Tiranës, ku formohen edhe etnomuzikologët
e ardhëshëm.
Regjistrimet e folklorit muzikor shqiptar nisin që
prej viteve 1900 e këtej. Përpara viteve 1940
ato janë realizuar pranë shoqërive Odeon,
Columbia, Pathé, His master’s voice. Regjistrime
më të vona takohen edhe në formën
e CD-ve, si CD me muzikë të “Familjes
Lela”, prodhuar në Francë më 1992
nga Judigo; dy CD me muzikë toske të “Laver
Bariut”, prodhuar përkatësisht në
Greqi dhe Angli, etj.
Aktivitetet kryesore folklorike shqiptare janë
Festivali Folklorik Kombëtar, mbajtur çdo
pesë vjet, i cili ka filluar në vitin 1952
në qytetet Lezhë dhe Tiranë, për
të vijuar më pas në dy qytetet muze me
arkitekturë mesjetare, Gjirokastër dhe Berat;
Festivali Kombëtar i Këngës Popullore
Qytetare në Elbasan; Takimi i Rapsodëve Lahutarë
në Lezhë; Takimi i Sazeve në Korcë;
Takimi i Grupeve Polifonike në Vlorë dhe Gjirokastër;
Takimi i Grupeve dhe Shoqërive Folklorike (NGO)
në Sarandë.
Organizatat folklorike kryesore që veprojnë
në Shqipëri, të krijuara kryesisht pas
viteve 1990 me qëllim mbështetjen e folklorit
dhe të traditave popullore në përgjithësi,
janë: Elena Gjika – Përmet, Demir Zyko
– Skrapar, Shoqëria Folklorike – Gramsh;
Grupi Bilbili – Vlorë, Gjirokastër;
Shoqata Tirana – Tiranë, Kastrioti –
Krujë, etj.
Institucioni i vetëm shkencor që merret me
studimin e folklorit është Instituti i Kulturës
Popullore në Tiranë, i përbërë
nga departamenti i etnomuzikologjisë dhe etnokoreologjisë
dhe nga departamenti i etnografisë. IKP boton revistën
periodike Kultura popullore. Pranë tij gjendet
një arkiv shumë i pasur me mbi 60000 ekzemplatë
të mbledhur në tërë Shqipërinë.
Disa nga librat më të rëndësishme
mbi Folklorin Muzikor Shqiptar janë: Gjurmime Folklorike
i Ramadan Sokolit (Tiranë, 1981); Polifonia labe
i Spiro Shitunit (Tiranë, 1989); Polifonia dyzërëshe
e Shqipërisë së Jugut i Beniamin Krutës
(Tiranë, 1989); Folklori muzikor shqiptar i Sokol
Shupos (Tiranë, 1997); Muzika me saze + CD i Vasil.
S. Toles (Tiranë, 1997).
Muzika profesioniste
paraqitet si një ndër traditat më të
reja artistike shqiptare . Fillimet e saj i përkasin
viteve 1920-1930 të shekullit XX, ndërsa zhvillimet
më të rëndësishme periudhës
së mbas Luftës II Botërore e këtej.
Sidoqoftë, nga të dhënat e deritashme,
studjuesi i njohur i traditave muzikore shqiptare, Prof.
Ramadan Sokoli, në librin e tij 16 shekuj (Tiranë;
Eurorilindja, 1995) argumenton së paku kontributet
e dy figurave të shquara shqiptare në artit
kishtar mesjetar. I pari prej tyre është Niketë
Dardani, i njohur ndryshe si Niketa i Ramesianës,
lindur rreth vitit 340 në Ramesianë të
Dardanisë. Personalitet poliedrik, teolog, vjershëtor,
muzikant, mik i afërt i Aurel Ambrason, N. Dardani
emërohet në moshën 26 vjecare Ipeshkëv
i Ramesianës. Vepra e tij më e njohur është
himni Te Deum Laudamos, i përhapur në Europë
më 525, dhe mbi të cilin kanë shkruar
muzikë kompozitorë të tillë si G.B.Lulu,
G.F.Haendel, J.S.Bach, W.A.Mozart, F.Schubert, G.Verdi,
G.Mahler, etj. Muzikanti tjetër, Jan Kukuzeli,
i lindur në qytetin bregdetar të Durrësit
rreth viteve 1078-1088, njihet si një ndër
figurat më të mëdha të kishës
bizantine Arsimohet dhe afirmohet në Kostandinopojë,
për t’u vendosur më pas në kishën
Laura e madhe në malin Athos, ku harton edhe veprën
madhore të jetës së tij, shkrimin neo-biznatin.
Disa nga krijimet e tij kryesore janë Himnet Aniksandri,
Kënga e Kerubinëve, Psalmi 107, Polilei 117,
të pasqyruara pothuajse në të gjitha
antologjitë e muzikës bizantine.
Në periudhën e Rilindjes Kombëtare jeta
muzikore shqiptare pasurohet me forma të reja,
të cilat i drejtohen mjediseve të gjëra
qytetare. Qendra të rëndësishme kulturore
e muzikore të kohës janë qyteti i Shkodrës
në Veri dhe ai i Korçes në Jug të
vendit, ku krijohen formaconet e para orkestrale dhe
korale laike. Sidoqoftë, përpjekjet më
serioze për krijimin e një arti muzikor profesionist
i gjejmë së pari tek kompozitori franceskan
Pader Martin Gjoka (1890-1940), i cili punoi përgjithësisht
pranë kishës franceskane të qytetit të
Shkodrës, ku përvec muzikës fetare, kompozoi
disa vepra vokale dhe instrumentale, midis të cilave
një sinfoni, pjesë korale, pjesë për
instrumente të ndryshëm, etj. Ndërkohë,
Gjoka shquhet edhe si veprimtar i muzikës, duke
formuar e drejtuar formacione të ndryshme instrumentale
e vokale. Brezi i parë i kompozitorëve shqiptarë
të pas-Luftës II Botërore përbëhet
nga një grup muzikantësh, pjesa dërrmuese
e të cilëve u formuan në Konservatorin
Cajkovski (ang. Tchaîkovski) të Moskës,
ndërsa të të tjerët pranë shkollave
perëndimore. Dy veprat kryesore me të cilat
themelohet tradita muzikore profesioniste shqiptare
janë Sinfonia (1956) e Çeks Zadesë
(1927-1992) dhe opera Mrika (1958) e Prenga Jakovës
(1917-1969), që të dy kompozitorë me
origjinë nga Shkodra, dhe i pari i cilësuar
shpesh herë si babai i muzikës profesioniste
shqiptare. Gjatë viteve 1950-1990 tradita e re
muzikore shqiptare bëri hapa të rëndësishëm
përpara, duke ezauruar në një mënyrë
apo një tjetër vonesën e gjatë në
kohë. Repertori muzikor shqiptar plotësohet
me të gjitha format e gjinitë tradicionale,
që nga ato të muzikës së dhomës
e deri tek ato skenike. Një rol përcaktues
për këtë luajti ngritja për të
parën herë në Shqipëri e institucioneve
të tilla të rëndësishme muzikore,
si Filarmonia e Shtetit, Teatri i Operas dhe Baletit,
disa orkestra sinfonike dhe ansamble korale në
Tiranë dhe në qytete të tjera të
vendit, si Shkodër, Korçe, Vlorë, Elbasan,
Durrës, si dhe krijimi i sistemit të plotë
të edukimit muzikor. Zhvillimet muzikore shqiptare
të kohës pësuan një rritje të
ndjeshme që prej gjysmës së dytë
të viteve 1960 me Koncertet e Majit të Tiranës,
të cilat u mbajtën në mënyrë
periodike nga viti 1967 deri më 1990 duke aktivizuar
muzikantë e trupa profesioniste dhe amatore. Përgjithësisht
muzika e kësaj periudhe ka një orientim tradicional
klasiko-romantik dhe një mbështetje të
fortë në folklorin muzikor shqiptar. Përvec
Zadesë dhe Jakovës, disa nga figurat kryesore
të muzikës shqiptare të gjysmës
së dytë të shekullit XX janë Tish
Daija (1926), Nikolla Zoraqi (1929-1991), Tonin Harapi
(1928-1991), Feim Ibrahimi (1935-1992), Shpëtim
Kushta (1946), Thoma Gaqi (1948), etj. Në kushtet
e izolimit të vendit, muzika shqiptare e kësaj
periudhe, ashtu si të gjitha artet në përgjithësi,
me përjashtim të përpjekjeve të
rastit, e pati të pamundur avancimin drejt zhvillimeve
bashkëkohore perëndimore.
Mbas viteve 1990 situata muzikore në Shqipëri
njohu zhvillime krejtësisht të reja, të
cilat synuan integrimin e shpejtë në strukturat
artistike europiane. Një rol të rëndësishëm
për këtë luajti formimi i shoqatave muzikore,
si Shoqata e Muzikës së re Shqiptare (NAM,
anëtare e Konferencës Europiane të Muzikës
së Re) dhe Shoqata Mbarëshqiptare e Profesionistëve
të Muzikës (seksioni shqiptar i ISCM), pranë
të cilave është grumbulluar pjesa dërrmuese
e kompozitorëve dhe interpretesve të vendit,
dhe që aktualisht shërbejnë si tribuna
kryesore të krijimtarisë së re muzikore
të kompozitorëve shqiptarë.
Institucionet muzikore më të rëndësishme
në Shqipëri janë Teatri i Operas dhe
i Baletit, Anasambli i Këngëve dhe Valleve
Popullore (që të dyja në Tiranë),
ku janë përqëndruar muzikantët e
kërcimtarët më të mirë të
vendit. TOB, me seli në sheshin Skënderbej,
ka një aktivitet permanent sezonal, ku vendin më
të rëdësishëm e zenë shfaqjet
e repertorit klasik e romantik; ndërsa AKVP, i
përbërë nga grupi i valleve, i korit,
orkestrës dhe solistëve, përfaqëson
një institucion muzikor profesionist fare specifik,
repertori i të cilit mbështetet kryesisht
në përpunimin artistik të traditës
muzikore e koreografike popullore.
Formacionet orkestrale më të rëndësishme
të vendit janë Orkestra Sinfonike e Teatrit
të Operas dhe Baletit, Orkestra Sinfonike e RTV,
Orkestra Sinfonike e Akademisë së Arteve dhe
Orkestra e Dhomës e drejtuar nga muzikanti Zhani
Ciko - kjo e fundit, me një veprimtari të
dendur disavjeçare brenda dhe jashtë Shqipërisë,
dhe shpesh herë laureate në aktivitete europiane.
Ndër dirigjentët kryesorë janë Ermir
Krantja, Rifat Teqja, Ferdinand Deda, Bujar Llapi. Repertori
koncertal i këtyre formacioneve përfshin muzikë
që nga periudha barok e deri në shekullin
XX, por në përgjithësi ai anon për
nga tradita klasiko-romantike dhe krijimtaria e autorëve
shqiptarë.
Sistemi i edukimit muzikor në Shqipëri u
themelua me hapjen për të parën herë
në vitin 1947 të Shkollës së Mesme
Artistike “Jordan Misja”, që me kalimin
e kohës u shoqërua me disa shkolla të
tjera të llojit në qytetet kryesore të
vendit, si Durrës, Shkodër, Elbasan, Korçe,
Vlorë, Fier, Gjirokastër, etj. Më 1962
hapet Koservatori Shtetëror i Tiranës, tashmë
i përfshirë si një Fakultet më vete
në Akademisë e Arteve të Tiranës,
ku bëjnë pjesë gjithashtu dhe Fakulteti
Dramatik dhe ai i Arteve Figurative. Pranë shkollave
të muzikës dhe Akademisë së Arteve
ushtrojnë aktivitetin e tyre mësimor dhe koncertal
orkestra sinfonike dhe formacione të tjera të
muzikës së dhomës sëbashku me koret.
Midis këtyre të fundit, një aktivitet
intensiv, shpesh herë të vlerësuar me
çmime ndërkombëtare, ka Kori i Vajzave
të Akademisë së Arteve, me dirigjent
Milto Vakon. Po në Tiranë, gjatë dekadës
së fundit të shekullit të kaluar, nën
drejtimin e mjeshtres së korit Suzana Turku, është
krijuar edhe kori tjetër i njohur i vendit, Pax
Dei.
Aktivitetet kryesore të jetës së sotme
muzikore shqiptare mbahen kryesisht në Tiranë
dhe pjesa dërrmuese e tyre realizohen nëpërmjet
veprimtarisë së shoqatave muzikore, përmes
të cilave janë afirmuar emra të rinj
kompozitorësh, si Aleksandër Peçi,
Sokol Shupo, Vasil. S. Tole, Endri Sina, etj., dhe ushtrojnë
aktivitetin e tyre koncertal ansamblet e specilizuara
për interpretimin e muzikës së re, SPECTRUM
dhe ASMUS. Që prej vitit 1992 NAM organizon Festivalin
e përvitshëm të muajit maj, Ditët
e Muzikës së Re Shqiptare, ndërsa prej
vitit 1994 Festivalin e Interpretimit të Muzikës
Bashkëkohore “Nikolla Zoraqi”. Me inisiativën
e Seksionit shqiptar të ISCM qyteti i Tiranës
pret në çdo sezon vjeshte muzikantë
dhe artistë të huaj, pjesëmarrës
në veprimtarinë komplekse Vjeshta e Tiranës,
inaguruar në tetor 1994. Veprimtari të tjera
permanente të fushes së interpretimit dhe
krijimtarisë muzikore janë Festivali i Romancës
Shqiptare (organizuar që nga viti 1994 nga Shoqata
muzikore “Tonin Harapi”), Konkurset e pianistëve
të rinj (organizuar që nga viti 1993 nga Shoqata
EPTA), etj.
Qendrat muzikore koncertale janë të shtrira
në disa prej qyteteve kryesore të vendit;
në Tiranë ndodhen midis të tjerash Salla
e Koncerteve e Akademisë së Arteve, ajo e
Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës,
Teatri Rubairat, etj; në Shkodër salla e Teatrit
Migjeni, në Korçë Salla e Koncerteve
e Shtëpisë së Kulturë; në Elbasan
salla e Teatrit Skampa; në Durrës, Salla e
Koncerteve e Pallatit të Kulturës; etj.
Muzika e lehtë shqiptare
 bën
pjesë edhe ajo në traditën e re artistike
të formuar mbas Luftës II Botërore, pavarësisht
disa përpjekjeve të pjesëshme që
zënë fill gjatë viteve 1920-1930. Këngëtarët
dhe instrumentistët e muzikës së lehtë
e zhvillojnë veprimtarinë e tyre kryesisht
pranë trupave të Teatrove të Varieteve,
pothuajse aktive në të gjitha qytetet kryesore
të Shqipërisë. Sidoqoftë, Tirana,
si qendër kryesore kulturore e vendit, është
njëherësh edhe qyteti më i pasur i veprimtarive
të muzikës së lehtë. Këtu zhvillohen
në mënyrë të rregullt dy aktivitetet
kryesore të vitit, Festivali Kombëtar i Këngës
në Radio-Televizion (themeluar në vitin 1962)
dhe Festivali i Pranverës - ky i fundit destinuar
kryesisht për muzikantët e rinj, ndërsa
të dy sëbashku, të njohur si aktivitete
ekskluzive të Radio-Televizionit Shqiptar. Mbas
viteve 1990 kënga e lehtë shqiptare pësoi
zhvillime të rëndësishme si rrjedhojë
e hapjes së përgjithëshme kulturore të
vendit ndaj shoqërisë perëndimore. Me
formimin e traditës bazë të llojit, të
kryesuar nga emra shumë popullorë për
publikun shqiptar, si ai i këngëtares së
shquar Vaçe Zela, i kompozitorit Agim Prodani,
i fizarmonicistit, kompozitorit dhe aranzhatorit Agim
Krajka, në Shqipërinë e fund-shekullit
të njëzetë, muzika e lehtë mund
të cilësohet si një ndër fushat
e artit, që njohu ridimensionime ndër më
të të ndjeshmet, duke adaptuar format dhe
drejtimet kryesore të njohura perëndimore.
Aktualisht ajo njeh të gjitha zhvillimet e mundëshme,
që nga muzika rok, xhaz, rap, tekno, etj, duke
synuar njëherësh edhe pasurimin me elemente
ritmike dhe timbrikë të folklorit muzikor
vendas. Shqipëria ka sot një numër të
madh interpretësh, kompozitorësh, kantautorësh,
aranxhuesish të muzikës së lehtë,
ndër më të njohurit e të cilëve
janë Ardit Gjebrea, Elton Deda, Elsa Lila (këngëtarë),
Shpëtim Saraçi (kompozitor-aranzhator),
etj, si dhe një sërë kompleksesh të
muzikës alternative.
Prof. Dr. Zana Shuteriqi
|
