I treti i shqipes dhe fjalori i tij latinisht-shqip

Bardhyl Demiraj sjell Dictionarium-i te Frang Bardhit në një botim kritik të veprës ku një gjuhë popullore e papërpunuar si shqipja arrin të ballafaqohet me gjuhën më të ngritur letrare të kohës. Më në fund lexuesi shqipfolës mund të lexojë për herë të parë rrjedhshëm dhe në sistemin e sotëm alfabetik tekstin origjinal të Frang Bardhit

Anila Omari
Pas një mungese të gjatë në publik, autorët e vjetër të shqipes vitet e fundit po dalin nga harresa e po shohin rishtas dritën e botimit, nëpërmjet ribotimeve të tipit filologjik tekstual, tashmë nga studiues shqiptarë, të cilët kanë marrë në dorë me kompetencë studimet filologjike në fushë të shqipes. I pari që hapi rrugën në fushën e botimeve filologjike të teksteve të vjetra shqipe ishte Eqrem Çabej me botimin e tij kritik shembullor të "Mesharit" të Gjon Buzukut në vitin 1968, i ndjekur me distancë të madhe kohore nga albanologu danez Gunnar Svane, i cili botoi veprat e Pjetër Budit bashkë me konkordancën elektronike në 12 vëllime në vitet 1985-86. Më pas u desh përsëri një kohë e gjatë derisa filologjia e teksteve të vjetra në hapësirën shqiptare të rizgjohej, me botimin kritik të veprës së Pjetër Bogdanit "Cuneus Prophetarum" prej nesh në vitin 2005.


Botimi më i ri filologjik-tekstual që plotëson mozaikun e katër autorëve më të vjetër të shqipes është "Fjalori latinisht-shqip" i Frang Bardhit, i vitit 1635, autori i tretë në radhë pas Gjon Buzukut (1555) e Pjetër Budit (1618, 1621), i përgatitur nga prof. Bardhyl Demiraj, prej disa vitesh titullar i degës së albanologjisë pranë Universitetit të Mynihut. Pas një periudhe studimesh në fushën e gjuhësisë historike-krahasuese e të etimologjisë së shqipes, prof. Demiraj tashmë i është kushtuar me zell e profesionalizëm filologjisë së teksteve të vjetra shqipe, një fushë që kërkon njohuri të gjera nga degë të ndryshme të shkencave humanitare, përveç kompetencave të plota në fushën e gjuhësisë. Serinë e botimeve të teksteve të vjetra shqipe ai e hapi me botimin kritik të "Doktrinës së Kërshten" të Gjon Nikollë Kazazit të vitit 1743, botim i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Prishtinë, 2006, i pari ribotim i kësaj vepre, i pajisur me një studim të gjerë për jetën dhe veprën e Kazazit mbi bazën e të dhënave burimore të nxjerra nga kërkimet vetjake në arkivat e Propagandës së Fesë dhe të Vatikanit, me një studim për tekstin e veprës dhe grafinë e tij, me dy riprodhime të tekstit: atë fotografik dhe riprodhimin diplomatik të zgjeruar, me botimin kritik të tekstit të shoqëruar me shënime shpjeguese të hollësishme dhe me konkordancat leksikore ose fjalësin e përbërë nga lemat bazë të ndjekura nga të gjitha fjalëformat sa herë hasen në tekst, me kontekstet përkatëse.


Me botimin kritik të "Dictionarium latino-epiroticum" të Frang Bardhit Bardhyl Demiraj shënon një hap tjetër të rëndësishëm në këtë fushë, për të vazhduar me përgatitjen e botimeve të teksteve të tjera, më të reja në kohë, por me vlerë të madhe për dokumentimin e fazave të ndryshme të zhvillimit të shqipes.


Botimi fillon me një Parathënie para lexuesit ose "Të primitë përpara letërarit" të autorit, shkruar në një shqipe eksperimentale që përpiqet të imitojë gjuhën e autorëve të vjetër, ku paraqiten arsyet e ndërmarrjes së një pune të tillë. Më pas ndjek hyrja e ribotimit të parë anastatik nga Mario Roques, dy shtojca nga vetë autori i botimit kritik dhe pastaj vjen puna kryesore e veprës, që janë dy riprodhimet e tekstit (fotografik dhe diplomatik) si dhe botimi kritik i tekstit shqip, pajisur me aparat kritik, shënime e konkordancat leksikore dhe me indeksin e fjalëve shqipe.
Atë që dimë deri sot për jetën dhe veprimtarinë intelektuale-fetare të Frang Bardhit e kemi nga studimi i thelluar i botuesit të parë të Fjalorit të tij, filologut të shquar francez Mario Roques, njëri ndër hulumtuesit e parë të teksteve të vjetra shqipe. Ai pati mbledhur material jetësor e bibliografik në arkiva dhe biblioteka dhe e paraqiti atë të sistemuar në hyrjen e botimit anastatik që i bëri Fjalorit të Bardhit në vitin 1932. Meqë të dhënat për Frang Bardhin nuk kanë mundur të pasurohen me zbulime dokumentesh të reja, kjo hyrje, të cilën e pati përkthyer në shqip studiuesi Villy Kamsi në Buletinin e Institutit të Shkodrës (1964), është ribotuar në botimin kritik të Fjalorit që kemi tashmë në dorë.


Në këtë hyrje gjejmë të dhëna të rëndësishme për historinë, sidomos kishtare, gjeografinë, përbërjen etnike dhe fetare të popullsisë së krahinës së Sapës ose Zadrimës ku ka vepruar Bardhi, për familjen e Bardhejve dhe klerikët e lartë që ka nxjerrë ajo, për jetën dhe veprën e Frang Bardhit dhe në veçanti më gjerësisht për Fjalorin e tij latinisht-shqip: historikun, përmbajtjen, sistemin grafik.


Studimin e Mario Roques-ut e ndjekin dy shtojca të botuesit-filolog Demiraj, e para mbi disa vërejtje shtesë për grafinë e tekstit, ku vihet në dukje më një anë vijimësia e traditës shkrimore me alfabetin e autorëve të vjetër të Veriut katolik apo të ashtuquajturin alfabet të Propagandës, meqë veprat u botuan nga Kongregacioni i Propagandës së Fesë me qendër në Romë, dhe më anë tjetër ndonjë risi e këtij alfabeti në fjalorin e Bardhit. Si një nga këto risi, në të vërtetë sporadike, mund të përmendim shkronjën ‹æ› të përdorur për të dhënë tingullin [ë] të shqipes. Kjo grafemë haset vetëm në dy raste, por paraqet interes për përkimin e saj me grafemën e njëjtë që përdori arbëreshi Lekë Matranga dyzet vjet më parë (1592), me po atë vlerë funksionale, pra për zanoren [ë]. Kodin alfabetik të Frang Bardhit mund ta shohim të përmbledhur në mënyrë të qartë e të sistematizuar në një tabelë, për lehtësi leximi të krahasuar me alfabetin e sotëm të Manastirit dhe me vlerat tingullore përkatëse sipas alfabetit fonetik ndërkombëtar, ilustruar edhe me shembuj nga teksti. Zbërthimi i këtij kodi dhe përcaktimi i vlerave të sakta fonetike funksionale të tingujve të tij e ka ndihmuar autorin në botimin kritik të tekstit shqip për zëvendësimin e alfabetit të origjinalit me atë të shqipes së sotme letrare.
Shtojca e dytë përmban vërejtje mbi botimin kritik të tekstit shqip. Aty përshkruhet edhe puna e bërë për metodat e ndryshme të riprodhimit të tekstit...


Botimi kritik nuk e prek aspak gjuhën e tekstit, por synon vetëm të riprodhojë tekstin origjinal me sistemin e sotëm grafik e drejtshkrimor për të lehtësuar leximin e tij. Ndërhyrjet normalizuese janë minimale dhe kanë të bëjnë më tepër me variacionet grafike të origjinalit. Ndërsa variantet e lira që i përkasin së folmes së autorit, në kushtet e një gjuhe letrare ende të panjësuar, janë ruajtur pa u ndryshuar në botimin kritik. Të gjitha ndërhyrjet janë argumentuar në "Vërejtjet" e autorit dhe secila prej tyre është dokumentuar në aparatin kritik në fund të faqes. Për zbërthimin dhe shpjegimin e rasteve të veçanta që dalin nga rregulli i zakonshëm shkrimor i autorit, siç janë variantet e lira ligjërimore, ose për shpjegime të natyrave të ndryshme filologjike, fonetiko-morfologjike, dialektore etj. botimi kritik është pajisur me rubrikën "Shënime" në fund të riprodhimeve të tekstit. Atje gjejmë shpjegime interesante për shumë dukuri të gjuhës së autorit, edhe në kontekstin e autorëve të tjerë të vjetër të shqipes, si dhe komente për zbërthimin e leximeve të vështira.


Një ndihmesë të veçantë dhe shumë të çmuar për leksikografinë shqipe përbëjnë "Konkordancat leksikore" të tekstit shqip të Frang Bardhit, domethënë fjalori vetëm shqip i tij i përpunuar elektronikisht dhe i renditur alfabetikisht. Jepet në fillim fjala lemë me përcaktimin e kategorive gramatikore dhe nën të të gjitha fjalëformat e saj sa herë dalin në tekst me vendndodhjen përkatëse dhe me përgjegjësen latinisht në kllapa. Pra kemi të bëjmë me inversin e fjalorit latinisht-shqip të Bardhit. Një punë të ngjashme, por vetëm si tregues alfabetik të fjalëve shqip të Fjalorit të Bardhit, e kishte bërë në vitet '30 botuesi i parë i tij Mario Roques duke përgatitur me të një vëllim të dytë të botimit, punë që për fat të keq nuk arriti të dalë në dritë.


Nga përqasja e fjalëve shqipe me gjegjëset latine të fjalëformave të veçanta na del një pasqyrë e aftësive shprehëse të shqipes së shekullit XVII, një gjuhë që, megjithëse mjaft e vjetër, vetëm prej pak kohe kishte filluar lëvrimin me shkrim të saj dhe paraqitej shumë e varfër për të përballuar konceptet e përpunuara të një gjuhe të shkruar prej shumë shekujsh si latinishtja e të ngritur në nivelet më të larta të përpunimit si gjuhë ndërkombëtare e qytetërimit evropian për sferat e kulturës, të shkencës dhe të fesë. Një leksemë foljore e shqipes si ndritunë është e detyruar të përballojë kuptimin e nëntë leksemave të ndryshme të latinishtes, si illustrare, internitere, nitere, pellucere, perlucere, praelucere, stellare, sublucere. Nuancat kuptimore jepen nëpërmjet perifrazimit në togfjalësh, si ndër ta me ndritunë për "perlucere", me ndritunë ndër të tjerat kafshë për "internitere" ose me ndritunë porsi yll për "stellare".


Megjithatë është i rëndësishëm fakti që një gjuhë popullore e papërpunuar si shqipja arrin të ballafaqohet me gjuhën më të ngritur letrare të kohës. Me gjithë të metat që ka dhe që janë vënë në dukje nga studiuesit, Dictionarium-i i F. Bardhit ka rëndësi të jashtëzakonshme për studimet albanologjike si dëshmi e rrallë e një faze të caktuar të shqipes së vjetër dhe si e para vepër leksikografike në historinë e gjuhësisë shqiptare.


Në një konkordancë elektronike zakonisht nuk jepet kuptimi i fjalës, por ai del nëpërmjet kontekstit të fjalëformave në fjali apo togfjalësh. Megjithatë në një farë mënyrë kuptimet e lemave të fjalorit jepen duke dhënë përgjegjëset e tyre në shqipen e sotme përmes një "Indeksi të fjalëve shqipe" në fund të punimit. Ky indeks niset nga trajta e lemave në shqipen e sotme letrare të cilave u vihet përbri trajta gjegjëse e gjuhës së Bardhit. Aty ku këto trajta nuk ekzistojnë në shqipen e sotme ose nuk pasqyrohen nëpër fjalorë lema shënohet me një rreth për ta dalluar. Nga ky ballafaqim i trajtave të sotme me ato të shqipes së shekullit XVII shohim se si ka evoluar gjuha jonë gjatë shekujve. Lexuesi mund të nxjerrë vetë edhe përfundime etimologjike për rrugën e zhvillimit të fjalëve të veçanta, siç është fjala lemzë që te Bardhi del lefmëzë, duke bërë të dallohet më qartë prejardhja e saj nga folja leh / lef. Një fjalë moderne si biskotë e marrë nga italishtja, në shqipen e vjetër popullore shqiptohej bërskot, ose trajta e sotme ankoj në shqipen e vjetër tingëllonte nëkoj. Nga krahasimi me latinishten nganjëherë gjejmë edhe kuptimin e saktë të fjalës shqipe. Kështu leksemës shqipe fatos i përgjigjet lat. "fortunatus", pra "fatlum", dhe ky duhet të jetë edhe kuptimi fillestar i kësaj fjale, siç duket edhe nga prejardhja e saj fjalëformuese prej fat me prapashtesën -os. Më vonë, p.sh. te Pjetër Bogdani gjejmë kuptime të tjera të kësaj fjale, si "athleta", "celebre", "valente" dmth. "atlet", "i famshëm", "trim", por kuptimi i parë del te Frang Bardhi.


Mund të shohim se si në shekullin XVII ka filluar depërtimi i turqizmave që do të vinë duke u shtuar në shekujt e mëvonshëm. Te Bardhi gjenden mjaft të tilla, si aferim, aksham, allah, bajrak, bajraktar, çaush, çisme, davëxhī "grindavec, lat. litigator", davī "grindje, zënkë", dert, deve, elçī "lajmëtar, i dërguar, lat. legatus", hain, hakshī "kuzhinier, akçi, lat. cocus", hambar, haraç, hesap, hiç, horriat, ibrik, kallauz, kamare, kazan, kurban, lojlek "lejlek", maskara, mireqep "bojë shkrimi, lat. atramentum", nozullë "ushqime udhëtimi, it. vettovaglia", okë, pazar, perçe, qemal "lat. praeco,-nis, lajmëtar, tellall", qendī "iqindi, mbasdite", qervasare "lat. taberna, dyqan i vogël, pijetore" nga turq. kervansaray, qyrshī "qyrkxhi", rajé, sanxhak, tepsi, tesqere, xhambaz, dylber "ylber", ylefé "rrogë", zagar, senxhir etj.


Më në fund lexuesi shqipfolës mund të lexojë për herë të parë rrjedhshëm dhe në sistemin e sotëm alfabetik tekstin origjinal të Frang Bardhit, parathënien e tij ku u drejtohet shqiptarëve bashkëkohës për qëllimin përse e ka shkruar këtë libër, dëshirën për t'i ardhur në ndihmë gjuhës shqipe që po prishet e po përzjehet sa më shumë kalon koha, por sidomos dëshirën për të ndihmuar klerikët që nuk njohin latinishten e nuk kuptojnë atë që lexojnë kur thonë meshë. Këtë plagë të përhershme paditurie të popullit, që ndjehej sidomos te priftërinjtë, janë përpjekur ta luftojnë klerikët tanë më të vetëdijshëm që patën fatin të shkollohen në kolegjet e perëndimit, siç ishte Frang Bardhi dhe shkrimtarët pas tij Budi, Bogdani, Gjon Kazazi e të tjerë. Padijen e priftërinjve ata e shihnin edhe si shkak të rrudhjes së besimit të të parëve nën trysninë e fesë së re që solli pushtuesi osman. Prandaj me librat e tyre synonin përhapjen e dijes, që do të thoshte edhe forcim i fesë së krishterë, si pengesë për konvertimet në islam që kishin filluar në masë.
Një burim i çmuar për antropologët kulturorë janë proverbat e fjalët e urta të shqiptarëve që ka mbledhur Frang Bardhi dhe ia ka shtuar fjalorit të tij, bashkë me shprehje të ndryshme urimi, dëshire ose nxitjeje.


Botimi i fundit kritik i "Dictionarium latino-epiroticum" të Frang Bardhit do t'u vlejë jo vetëm studiuesve të gjuhës shqipe e të albanologjisë për studime nga këndvështrime të ndryshme ndërdisiplinore, por edhe lexuesve të thjeshtë, që mund të shijojnë nga afër dhe me lehtësi gjuhën e vjetër shqipe të fillimit të shekullit XVII.

Gazeta Shekulli