Civilizimet kemi filluar ti humbim gati nga momenti kur janë krijuar. Ekzistojnë dokumente mbi hulumtimet që janë zhvilluar para 100 vjetëve kur edhe janë gjetur tempuj të mëdhenj që janë ndërtuar në xhungël ose thesare të mëdha përplot me fosile, që dikur kanë qenë pallate të mëdha. Pse njerëzit kanë braktisë këto qytete dikur shumë tërheqëse, qendra bujqësore dhe rrugë tregtare? Shpesh përgjigja është e panjohur. Më poshtë ju njohim me 10 civilizime të mëdha, zhdukja e të cilave mbetet mister.
1. Kalendari i popullit-civilizimit Maja
Majat janë mbase shembull klasik i civilizimit që tërësisht është zhdukur. Monumentet e tyre të mëdha, qytetet dhe rrugët tashmë i ka përpirë xhungla, ndërsa banorët janë shpërndarë nëpër fshatra të vogla. Edhe pse gjuhët dhe traditat e popullit-civilizimit Maja kanë mbijetuar deri në ditët e sotme, kulmi i këtij civilizimi ka qenë në fillim të qindvjeçarit të parë. Atëherë, ndërtesat e tyre marramendëse dhe projektet bujqësore kanë mbuluar hapësira të gjëra të Jukatanit, sot rajon që shtrihet nga Meksika e deri në Guatemalë dhe Belize. Majat, që janë një nga civilizimet më të mëdha të Amerikës së mesme, në mënyrë të avancuar kanë përdorur shkrimin, matematikën, kalendarin dhe ndërtimin e sofistikuar për të ndërtuar piramidat e tyre dhe kopshtet në formë tarrace. Edhe pse spekulohet se rënia e civilizimit Maja ka filluar rreth vitit 900 të epokës së re, shumë dëshmi tregojnë se kjo ka ndodhur nga ndryshimet klimatike në Jukatan dhe për shkak të luftërave që kanë sjellë deri te braktisja e qyteteve.
2. Civilizimet nga lugina Indasve
Para një mijë vjetëve, ky civilizim ka arritur numrin e një popullsie mbi 5 milion banorë, të shpërndarë nëpër regjione që sot mbulojnë territoret e Indisë, Pakistanit, Iranit dhe Afganistanit. Mirëpo, rrugët dhe trotuaret e tyre grandioze, me ujëmbledhësit e sofistikuar anash, metalurgjinë e zhvilluar, tregtinë dhe shtëpitë masive me tulla në disa kate, ata i braktisën para 3 mijë viteve. Ndryshimet klimatike kanë shkaktuar mungesë të ushqimit dhe me këtë edhe zhdukjen e civilizimit.
3. Ishulli i Pashkëve
Civilizimi nga Ishulli i Pashkëve paraqet edhe një shembull klasik të civilizimit të humbur e të zhdukur. Më të njohur janë për nga statujat e mëdha prej guri të quajtura Moai, që janë të rreshtuara në bregun e ishullit. Si është zhdukur ky civilizim polinezik, pas një shekulli të ndërtimit të ndërtesave monumentale dhe lundrimit prej mijëra miljeve nëpër oqean? Jared Diamond, i ka bashkuar rezultatet e hulumtimeve të tija në librin “Kolaps”, libër të cilit i besojnë dhe i referohen shumë shkencëtar. Ajo që ai ka zbuluar është se banorët e Ishullit të Pashkëve, kanë qenë sipas të gjitha gjasave më bashkëkohorët, por metodat e tyre nuk kanë qenë aq të qëndrueshme. Gjatë kohës që e kanë kaluar në Ishullin e Pashkëve, sipas të gjitha gjasave ndërmjet viteve 700 dhe 1200 të epokës së re, banorët kanë prerë të gjithë drunjtë dhe kanë përdorur e shfrytëzuar gjithë burimet bujqësore dhe si pasojë e kësaj kanë qenë të detyruar të braktisin ishullin.
4. Caltalhoyuk
Shpesh i quajtur qyteti më i vjetër në botë, Catalhoyuk ka qenë pjesë e pallatit të madh dhe civilizimit bujqësor që ka ekzistuar ndërmjet viteve 9000 dhe 7000 para epokës së re. Sot, ky rajon është në Turqinë qendrore. Ajo që është interesantë te Caltalhoyuku, është struktura e tij që ka formë shumë të veçantë, asnjë qytet tjetër të ngjashëm. Nuk kanë ekzistuar rrugë të cilat ne i njohim, por ka qenë i ndërtuar në formë të kosheres së bletëve. Shtëpitë kanë qenë njëra pranë tjetrës dhe në to është hyrë përmes vrimës së hapur në çati. Besohet se ky civilizim jashtë mureve të qytetit ka kultivuar gjithçka, duke filluar nga drithërat e deri tek lajthitë. Në qytet është hyrë përmes shkallëve dhe platove që kanë ndërlidhë çatitë e shtëpive. Shpeshherë ato çati kanë qenë të zbukuruara me kokë demi, ndërsa eshtrat e të vdekurve i kanë groposur në dyshemetë e shtëpive të tyre. Ky civilizim ka ekzistuar para epokës së hekurit dhe paraqitjes së shkrimit, por megjithatë pas vetes kanë lënë dëshmi të një shoqërie të sofistikuar që e ka dashur artin dhe ka pas rituale të veçanta. Besohet se në një moment ky civilizim ka arritur një popullsi prej 10 mijë banorë, gjatë 2000 vjetëve të ekzistimit të këtij civilizimi. Pse këta njerëz e kanë braktisur qytetin e tyre, edhe sot e kësaj dite mbetet enigmë e panjohur.
5. Cahokia
Shumë më parë se evropianët të arrijnë në Amerikën veriore, në luginën e lumit Mississippi, ka ekzistuar një qytet i madh i rrethuar me piramida të mëdha prej dheu dhe konstruksioni prej druri, të ngjashëm me Stonehengeun, që ka shërbyer për përcjelljen e yjeve. Në Illinois janë edhe sot të dukshme mbetjet e këtij civilizimi të quajtur Cahokia. Ndërmjet viteve 600 dhe 1400, në kulmin e zhvillimit, qyteti është shtrirë në gati afro 16 km katror. Ka pas një popullatë prej rreth 40.000 banorë. Banorët e këtij qyteti, që është qyteti më i madh i zbuluar deri më tani në Amerikën veriore, kanë qenë artistë brilante, arkitektë dhe bujq, të cilët kanë krijuar vepra të pabesueshme, duke përdorur guacat, gurin dhe bakrin. Edhe lumenjtë, degë të lumit dhe të vetë Mississippit dhe Illinois i kanë riorientuar dhe adaptuar nevojave të veta për ujitje. Akoma nuk është e njohur se çka i ka shtyrë këta njerëz ta braktisin qytetin e tyre, ndërsa disa arkeolog pohojnë se qyteti vazhdimisht ka luftuar kundër sëmundjeve të ndryshme dhe urisë, duke pas parasysh se nuk kanë pas të zhvilluar asnjë sistem shëndetësor dhe si pasojë ata e kanë braktisur qytetin dhe janë vendosur në luginat e gjelbëruara të luginës së lumit Mississippi.
6. Gobekli Tepe
Gobekli Tepe, është një nga ndërtimet më misterioze të zbuluar deri më tani, që sipas të gjitha gjasave e ndërtuar 10.000 vjet para Krishtit dhe ndodhet në Turqinë jugore. Shumë shenja që janë të gdhendura në kodër, ka të ngjarë se kanë lidhje me tempujt e fiseve nomade nga ato rajone. Rajoni nuk ka qenë i banuar, por ka të dhëna se atje disa klerikë kanë kaluar tërë vitin. Është ndërtesa e parë njerëzore e zbuluar ndonjëherë dhe ka të ngjarë që është kulmi i civilizimit lokal mezopotamik. Kujt i janë falur dhe lutur ata njerëz, si kanë ardhur aty ose a kanë qenë apo qëndruar aty për shkaqe tjera pos lutjeve, akoma asgjë nuk dihet, por arkeologët punojnë me të madhe për të zbuluar këto fakte.
7. Angkor
Shumica e njerëzve kanë dëgjuar për tempullin madhështor “Angkor Wat” në Kamboxhia. Por ai tempull ka qenë vetëm një pjesë e vogël e civilizimit urban në perandorinë e Kmerëve. Qyteti ka lulëzuar gjatë shekullit të vonshëm, ndërmjet viteve 1000 dhe 1200, dhe sipas të gjitha gjasave është banuar nga afro një milion banor. Ka shumë shkaqe për zhdukjen e këtij civilizimi; nga luftërat e deri tek katastrofat natyrore. Tani, shumicën e mureve i ka mbuluar xhungla. Perla e arkitekturës dhe Hindu kultura më së shumti janë misterioze për shkak se nuk dihet sa njerëz atje kanë jetuar. Dukë marrë parasysh të gjitha rrugët e këtij qyteti, kanalet që kanë lidhë shumë regjione të tjera, disa arkeolog besojnë se bëhet fjalë për lokalitetin më të madh urban në botë.
8. Mali i Tirkizit
Minarja, ndërtesë e mrekullueshme arkitektonike e ndërtuar në shekullin e 11, si pjesë e qytetit në Afganistan, paraqet mbetjet e një rajoni kozmopolit, ku janë shumë religjione, përfshirë atë çifute, krishtere dhe myslimane, që kanë jetuar në harmoni me qindra vjet. Mund të supozohet se minarja ka qenë pjesa e kryeqytetit mesjetar të zhdukur të Afganistanit, që është quajtur Mali i Tirkizit.
9. Niya
Tani vend i braktisur në shkretëtirën Taklamakan, ku para 1.600 vjetëve, Niya ka qenë qytet përparimtar dhe avangardë në oazin përgjatë “Rrugës së mëndafshit”. Arkeologët gjatë 200 vjetëve të kaluara kanë zbuluar thesar në gërmadhat e mbeturinave të qytetit. Shumë kanë udhëtuar “Rrugës së mëndafshit”, duke filluar nga tregtarët e pasur dhe pelegrinët religjioz e deri tek nxënësit dhe shkencëtarët, të cilët kanë këmbyer ide dhe kanë krijuar kulturë komplekse përgjatë “Rrugës së mëndafshit”. Akoma nuk dihet rënia dhe zhdukja e këtij civilizimi.
10. Nabta Playa
Në Egjipt, nga viti 7000 e deri në vitin 6500 para Krishtit, është krijuar një bashkësi e madhe urbane. Njerëzit që kanë jetuar aty, kanë zbutur kafshët, kanë qenë bujq të mirë, kanë prodhuar qeramikën dhe pas vetes kanë lënë rrathë prej guri, si dëshmi se janë marrë edhe me astronomi. Arkeologët besojnë se njerëzit e Nabta Playa kanë qenë paraardhësit e civilizimit që është paraqitur në luginën e lumit Nil, një mijë vjet më vonë.
1. Kalendari i popullit-civilizimit Maja
Majat janë mbase shembull klasik i civilizimit që tërësisht është zhdukur. Monumentet e tyre të mëdha, qytetet dhe rrugët tashmë i ka përpirë xhungla, ndërsa banorët janë shpërndarë nëpër fshatra të vogla. Edhe pse gjuhët dhe traditat e popullit-civilizimit Maja kanë mbijetuar deri në ditët e sotme, kulmi i këtij civilizimi ka qenë në fillim të qindvjeçarit të parë. Atëherë, ndërtesat e tyre marramendëse dhe projektet bujqësore kanë mbuluar hapësira të gjëra të Jukatanit, sot rajon që shtrihet nga Meksika e deri në Guatemalë dhe Belize. Majat, që janë një nga civilizimet më të mëdha të Amerikës së mesme, në mënyrë të avancuar kanë përdorur shkrimin, matematikën, kalendarin dhe ndërtimin e sofistikuar për të ndërtuar piramidat e tyre dhe kopshtet në formë tarrace. Edhe pse spekulohet se rënia e civilizimit Maja ka filluar rreth vitit 900 të epokës së re, shumë dëshmi tregojnë se kjo ka ndodhur nga ndryshimet klimatike në Jukatan dhe për shkak të luftërave që kanë sjellë deri te braktisja e qyteteve.
2. Civilizimet nga lugina Indasve
Para një mijë vjetëve, ky civilizim ka arritur numrin e një popullsie mbi 5 milion banorë, të shpërndarë nëpër regjione që sot mbulojnë territoret e Indisë, Pakistanit, Iranit dhe Afganistanit. Mirëpo, rrugët dhe trotuaret e tyre grandioze, me ujëmbledhësit e sofistikuar anash, metalurgjinë e zhvilluar, tregtinë dhe shtëpitë masive me tulla në disa kate, ata i braktisën para 3 mijë viteve. Ndryshimet klimatike kanë shkaktuar mungesë të ushqimit dhe me këtë edhe zhdukjen e civilizimit.
3. Ishulli i Pashkëve
Civilizimi nga Ishulli i Pashkëve paraqet edhe një shembull klasik të civilizimit të humbur e të zhdukur. Më të njohur janë për nga statujat e mëdha prej guri të quajtura Moai, që janë të rreshtuara në bregun e ishullit. Si është zhdukur ky civilizim polinezik, pas një shekulli të ndërtimit të ndërtesave monumentale dhe lundrimit prej mijëra miljeve nëpër oqean? Jared Diamond, i ka bashkuar rezultatet e hulumtimeve të tija në librin “Kolaps”, libër të cilit i besojnë dhe i referohen shumë shkencëtar. Ajo që ai ka zbuluar është se banorët e Ishullit të Pashkëve, kanë qenë sipas të gjitha gjasave më bashkëkohorët, por metodat e tyre nuk kanë qenë aq të qëndrueshme. Gjatë kohës që e kanë kaluar në Ishullin e Pashkëve, sipas të gjitha gjasave ndërmjet viteve 700 dhe 1200 të epokës së re, banorët kanë prerë të gjithë drunjtë dhe kanë përdorur e shfrytëzuar gjithë burimet bujqësore dhe si pasojë e kësaj kanë qenë të detyruar të braktisin ishullin.
4. Caltalhoyuk
Shpesh i quajtur qyteti më i vjetër në botë, Catalhoyuk ka qenë pjesë e pallatit të madh dhe civilizimit bujqësor që ka ekzistuar ndërmjet viteve 9000 dhe 7000 para epokës së re. Sot, ky rajon është në Turqinë qendrore. Ajo që është interesantë te Caltalhoyuku, është struktura e tij që ka formë shumë të veçantë, asnjë qytet tjetër të ngjashëm. Nuk kanë ekzistuar rrugë të cilat ne i njohim, por ka qenë i ndërtuar në formë të kosheres së bletëve. Shtëpitë kanë qenë njëra pranë tjetrës dhe në to është hyrë përmes vrimës së hapur në çati. Besohet se ky civilizim jashtë mureve të qytetit ka kultivuar gjithçka, duke filluar nga drithërat e deri tek lajthitë. Në qytet është hyrë përmes shkallëve dhe platove që kanë ndërlidhë çatitë e shtëpive. Shpeshherë ato çati kanë qenë të zbukuruara me kokë demi, ndërsa eshtrat e të vdekurve i kanë groposur në dyshemetë e shtëpive të tyre. Ky civilizim ka ekzistuar para epokës së hekurit dhe paraqitjes së shkrimit, por megjithatë pas vetes kanë lënë dëshmi të një shoqërie të sofistikuar që e ka dashur artin dhe ka pas rituale të veçanta. Besohet se në një moment ky civilizim ka arritur një popullsi prej 10 mijë banorë, gjatë 2000 vjetëve të ekzistimit të këtij civilizimi. Pse këta njerëz e kanë braktisur qytetin e tyre, edhe sot e kësaj dite mbetet enigmë e panjohur.
5. Cahokia
Shumë më parë se evropianët të arrijnë në Amerikën veriore, në luginën e lumit Mississippi, ka ekzistuar një qytet i madh i rrethuar me piramida të mëdha prej dheu dhe konstruksioni prej druri, të ngjashëm me Stonehengeun, që ka shërbyer për përcjelljen e yjeve. Në Illinois janë edhe sot të dukshme mbetjet e këtij civilizimi të quajtur Cahokia. Ndërmjet viteve 600 dhe 1400, në kulmin e zhvillimit, qyteti është shtrirë në gati afro 16 km katror. Ka pas një popullatë prej rreth 40.000 banorë. Banorët e këtij qyteti, që është qyteti më i madh i zbuluar deri më tani në Amerikën veriore, kanë qenë artistë brilante, arkitektë dhe bujq, të cilët kanë krijuar vepra të pabesueshme, duke përdorur guacat, gurin dhe bakrin. Edhe lumenjtë, degë të lumit dhe të vetë Mississippit dhe Illinois i kanë riorientuar dhe adaptuar nevojave të veta për ujitje. Akoma nuk është e njohur se çka i ka shtyrë këta njerëz ta braktisin qytetin e tyre, ndërsa disa arkeolog pohojnë se qyteti vazhdimisht ka luftuar kundër sëmundjeve të ndryshme dhe urisë, duke pas parasysh se nuk kanë pas të zhvilluar asnjë sistem shëndetësor dhe si pasojë ata e kanë braktisur qytetin dhe janë vendosur në luginat e gjelbëruara të luginës së lumit Mississippi.
6. Gobekli Tepe
Gobekli Tepe, është një nga ndërtimet më misterioze të zbuluar deri më tani, që sipas të gjitha gjasave e ndërtuar 10.000 vjet para Krishtit dhe ndodhet në Turqinë jugore. Shumë shenja që janë të gdhendura në kodër, ka të ngjarë se kanë lidhje me tempujt e fiseve nomade nga ato rajone. Rajoni nuk ka qenë i banuar, por ka të dhëna se atje disa klerikë kanë kaluar tërë vitin. Është ndërtesa e parë njerëzore e zbuluar ndonjëherë dhe ka të ngjarë që është kulmi i civilizimit lokal mezopotamik. Kujt i janë falur dhe lutur ata njerëz, si kanë ardhur aty ose a kanë qenë apo qëndruar aty për shkaqe tjera pos lutjeve, akoma asgjë nuk dihet, por arkeologët punojnë me të madhe për të zbuluar këto fakte.
7. Angkor
Shumica e njerëzve kanë dëgjuar për tempullin madhështor “Angkor Wat” në Kamboxhia. Por ai tempull ka qenë vetëm një pjesë e vogël e civilizimit urban në perandorinë e Kmerëve. Qyteti ka lulëzuar gjatë shekullit të vonshëm, ndërmjet viteve 1000 dhe 1200, dhe sipas të gjitha gjasave është banuar nga afro një milion banor. Ka shumë shkaqe për zhdukjen e këtij civilizimi; nga luftërat e deri tek katastrofat natyrore. Tani, shumicën e mureve i ka mbuluar xhungla. Perla e arkitekturës dhe Hindu kultura më së shumti janë misterioze për shkak se nuk dihet sa njerëz atje kanë jetuar. Dukë marrë parasysh të gjitha rrugët e këtij qyteti, kanalet që kanë lidhë shumë regjione të tjera, disa arkeolog besojnë se bëhet fjalë për lokalitetin më të madh urban në botë.
8. Mali i Tirkizit
Minarja, ndërtesë e mrekullueshme arkitektonike e ndërtuar në shekullin e 11, si pjesë e qytetit në Afganistan, paraqet mbetjet e një rajoni kozmopolit, ku janë shumë religjione, përfshirë atë çifute, krishtere dhe myslimane, që kanë jetuar në harmoni me qindra vjet. Mund të supozohet se minarja ka qenë pjesa e kryeqytetit mesjetar të zhdukur të Afganistanit, që është quajtur Mali i Tirkizit.
9. Niya
Tani vend i braktisur në shkretëtirën Taklamakan, ku para 1.600 vjetëve, Niya ka qenë qytet përparimtar dhe avangardë në oazin përgjatë “Rrugës së mëndafshit”. Arkeologët gjatë 200 vjetëve të kaluara kanë zbuluar thesar në gërmadhat e mbeturinave të qytetit. Shumë kanë udhëtuar “Rrugës së mëndafshit”, duke filluar nga tregtarët e pasur dhe pelegrinët religjioz e deri tek nxënësit dhe shkencëtarët, të cilët kanë këmbyer ide dhe kanë krijuar kulturë komplekse përgjatë “Rrugës së mëndafshit”. Akoma nuk dihet rënia dhe zhdukja e këtij civilizimi.
10. Nabta Playa
Në Egjipt, nga viti 7000 e deri në vitin 6500 para Krishtit, është krijuar një bashkësi e madhe urbane. Njerëzit që kanë jetuar aty, kanë zbutur kafshët, kanë qenë bujq të mirë, kanë prodhuar qeramikën dhe pas vetes kanë lënë rrathë prej guri, si dëshmi se janë marrë edhe me astronomi. Arkeologët besojnë se njerëzit e Nabta Playa kanë qenë paraardhësit e civilizimit që është paraqitur në luginën e lumit Nil, një mijë vjet më vonë.
