Dy arbëreshët e vetëm që hasim në Abruco flasin një dialekt të vështirë të arbërishtes, ku vetëm një gjuhëtar me njohuri të mira të gjuhës së vjetër shqipe, mund të orientohet. Të vjen çudi, që mu tani kur rrugët janë hapur bajagi dhe gjuha mund të përhapet aq lehtë, gjuhët e vogla po humbin. Megjithatë, mund të ketë një shans për arbëreshët që të mbijetojnë, nëse kjo pjesë e Italisë, që po mendohet për të promovuar një pjesë të turizmit adriatikas, do t’i favorizojë dhe ata në ndonjë farë mënyre...
Në çdo pesëmbëdhjetë apo njëzetë minuta, në një formë apo në një tjetër, i bëj gati të njëjtën pyetje Eleonorës. Thelbi është i njëllojtë: Kur do të shkojmë në Molise në fshatrat e arbëreshëve? “Po besoj se në drekë do të jemi aty”, më përsërit e bezdisur barezja, guida jonë, me një qetësi disi të sforcuar. I duhet të mbajë një ekuilibër në grupin tonë të gazetarëve, ku ne të dy jemi më të rinjtë. Në fakt, në kokë duhet të ketë plane të tjera. Planifikojmë ta lemë Pulian në darkë dhe do t’i drejtohemi Abrucos, por deri më atëherë duhet të kalojmë Gravinën. Është qyteti i fundit i Pulias, pas hapësirës së madhe, që shpalos Abruco...
Gravina dhe Kastriotët falsë
Në rrugë bashkohen dy guida të tjera femërore që do na drejtojnë. Njëra me një fytyrë të imët përkthen në anglisht dhe tjetra e kolme, që u shpjegon bashkatdhetarëve të vet për mjedisin. Eleonora ndërkohë ia ka përcjell merakun tim. “Po do shkojmë”, ma bëjnë me sy dhe tundin kokën. Para se të mbërrijmë aty, duhet të kalojmë qytetin “e fundit” të Pulias. Mbetjet e një kështjelle gjigande, tashmë të lënë pas dore të Frederikut të II, janë prezantimi i parë me Gravinën. Ka ardhur kryebashkiaku, shoqëruar me njerëzit e turizmit dhe dy policë bashkiakë, që rrinë veçmas. Shpjegimi mbaron shpejt, ndërsa e gjitha ia lë vendin Gravinës turistike, një vendi ku natyra, dhe qytetërimet e ndryshme ngërthehen natyrshëm. Rrugën nga kështjella në qytet e zgjedh ta bëj në makinën e policëve. Më pëlqen të udhëtoj me ushtarakë, policë dhe njerëz të thjeshtë. Tek e fundit, me ta, mund të mësosh më shumë. Më flasin për pak shqiptarët që njohin. Janë fare pak aty, sepse shqiptarët kërkojnë vende me urbane, por ata që kanë punuar këtu, lanë përshtypje të mirë, më thonë. Kam ndjesi të mirë. Si për ironi, pak çaste më parë, me një koleg që punon edhe për National Geographic, shkëmbejmë batuta. “Kanë ardhur të arrestojnë...”, më thotë, teksa sheh disa policë. “Fola unë me ta dhe i thashë se je shqiptar nga Anglia. Prit prangat” i them. Ruperti është më i vjetri në grup dhe ka një humor fin, por specialiteti i tij janë guidat turistike dhe destinacionet. Kështjellat dhe vjeturinat e mia e bëjnë të qeshë. Bashkohem me grupin. Guida fytyrë-imët me një anglishte të mirë i shpjegon gjithçka Rupert, kryesisht varietet e verës. Guida tjetër u shpjegon florën dhe faunën milanezëve dhe romanëve. Mbetem në mes. “I braktisur”, por edhe i lumtur që s’komunikoj. “Këtu ka një histori”, më thotë Maria, më e vjetra e grupit. Më shpjegon historinë e fëmijëve të humbur në Gravina dhe si është dënuar më kot babai i tyre. Ndaj edhe tremben turistët, më shpjegon. Kjo është sfida në fakt e të gjithë Italisë së Jugut dhe mallkimit prej terrorizmit të tyre. Ma thotë si në konspiracion, kurse Guidat kuptohen që jo. Sheshi i Gravinës i ngjan atyre tipike italiane. Është një kishë, ku mblidhen të gjitha fundoret e qytetit, ndërsa përtej akuedukti madhështor lartëson përballë shpellave me kishëzat e martirëve. Gravina në Pulia është edhe vendi i një Parku Kombëtar “Alta Murgia”. Ka shumë gurë, pak turistë, kurse përtej, një grup artistik imiton kalvarin e Krishtit. Mel Gibson ka bërë jo shumë larg që këndej “Pasionin e Krishtit”. Kurse Frederiku II shkoi në Gravina për shkak të madhësisë së madhe të tokës apo grurit dhe mendoi madje edhe t’i blatonte motton vendit: Grana dat et vina (Të ofron grurë dhe verë). Edhe Via Appia që lidh Romën me Brindisin kalon nga Gravina. Këto ia vlejnë për turistët alla Evropë, por ata janë fare pak.
Ecim nëpër zgafellat, ku më tregojnë pirgun me kafka të banorëve të masakruar, kurse në shpellat e Gravinës kanë mbetur ende kishëzat e bukur dhe përtej edhe qelat e martirëve. Një qytet plot me gjëra. E s’ka mbaruar. Teksa ikim, na vjen dikush nga pas. Është një guidë lokale, që më përmend se ka dëgjuar që ka një shqiptar. “Po ti s’ke parë gjënë kryesore. Këtu është kisha që i dedikohet Anxhela Kastriotit....Është vajza”. Nuk ka vajzë Skënderbeu, i them. Mos vallë është e motra e Skënderbeut? Angjelina ishte një nga vajzat e Gjon Kastriotit. Sipas radhës ato ishin Maria, Jella, Angjelina, Vllajka dhe Mamica…Angjelina u martua me Vlad Golem Artianitin, të vëllain e Gjergj Arianitit..Në fakt, këtu është një mbishkrim latinisht. Në përshkrimin e qytetit as nuk përmendet Kisha e Shën Sofisë, si atraksion. Sa ka mbaruar mesha dhe nxitoj me një italian me të cilin merrem vesh më shumë me mimikë për ta gjetur. Vendos ta shikoj njëherë. Hymë nga dera e pasme dhe në një mbishkrim në interiorin e saj në mermer është shkruar ANGELAE CASTRIOTAE INTER PRINCIPES FOEMINAS RELIGIONE...Cila është? Duhet të jetë ndoshta nga pinjollët që rrodhën pastaj nga Gjoni II dhe Gjergji II apo prej mëtuesve të shumtë të Skënderbeut? Kthjellohem shpejt, pas shkëmbimit të mesazheve me një mik. Është falso, ashtu si shumë syresh në jug të Italisë. Janë disa Kastriotë, që mëtojnë ma provon edhe Polovina. Atëkohë ka pasur shumë fëmijë jashtë martese, që këtu shpesh edhe i konsideronin. Qyteti është plot me histori dhe këtu përmendet madje dhe një Duraco, Gjoni. Derisa qyteti kaloi nën hyqmin e familjes Orsini. Një papë ka lindur në qytet. Benedikti XIII (Pietro Francesco Orsini) lindi këtu më 1649. Aleatët e prishën gjatë bombardimeve në Luftën e Dytë Botërore. “Ka bërë një projekt vajza ime, më thotë një banore-por askush këtu s’ia var”. Bashkiakët më kujtojnë shpesh kolegët e tyre shqiptarë. Janë kortezë dhe pa gojë. Një fytyrë, një racë, kujtoj batutat e filmit “Mesdheu”. Kolegët e mi ndërkohë nuk merren me kishat. Dikush ka gjetur origjinën e verës, që bëhet këtu dhe llojet. M’i thotë me patos, por mua më çorienton krejt: Malvasia del Chianti, Greco di Tufo, Bianco d’Alessano , që u përzihen dhe Bombino Bianco, Trebbiano Toscano dhe Verdeca...Largohemi.
Në Molise me arbëreshët
“Hë u kënaqe”, më thotë Maria. Është fals, i them. Rruga për në Abruco ka një hapësirë tjetër por peisazhi nuk është shumë i huaj për mua. I ngjan shumë Shqipërisë në të gjithë elementët e veta. Ka hapësira të shumta, kryesisht vreshtari dhe bimë të tjera por nga ana tjetër edhe shumë peizazhe të varfra. Kuptoj se diçka po ndodh ngaqë turi po shmanget nga fshati arbëresh. Dhe, ashtu ndodh. Anipse, dreka e justifikon të gjithën. Organizatorët gjejnë diçka të më qetësojnë. Guida fytyrë imët më pohon në një intimitet se është arbëreshe. “Më thuaj ndonjë fjalë”, i them me bezdi. “Dobiç”, ma kthen dhe pak fjalë që s’i kuptoj. Më trand. Gati është t’i kthej... Ia di kuptimin? “Jo, fare”. Nuk pret t’ia shpjegoj se është drejt britanikëve duke u folur. Pezmin ma zgjidh pronari i një mjedisi ku drekojmë, e që është prezantuar si arbëresh. “Nuk jam tamam,- thotë, por do t’ju gjej dikënd”. Sakaq, Xhusepe, një mesoburrë, me syze të mëdha, i urtë, afrohet druajturzi. E prezantojnë. Ai bën paraqitjen e menusë, në një mënyrë perfekte me dialektin e Molises. Pastaj, e veçojnë që të flasë me mua. Qetësohet. Instikti ndjen të vetin. Jam shqiptar, i them. Tund kokën.
Fillon flet një gjuhë, që nëse nuk do kishte zërin e lartë, do më dukej si një jerm. Nuk kuptoj asgjë. Por aty-këtu, kap ndonjë fjalë. “Në Këmarim pak pak pak...Kush e ku...Babai vdes... na origjinali vi Bari…Si quhesh? “U?! L’Abate Xhusepe. Babau vdiq. L’Abate Paskualuço. Ne origjinali vimë nga na Bari. Si? Ata që zbritën këtu në Italia gjetën Bari. Për pur nga Molise. Janë dishep..nga Kalabria. Hora nga Specano Albaneze”...Ku ndryshon gjuha me arbëreshët e tjerë? (pyes italisht) “E steso, uguali...Pero, ata që ishe i vjetri, i vjetri arbëreshe, mëse pleq, ndonjë, muz origjinali..Ne jemi sipër detit...”. A e keni ditur ndonjëherë se nga vinit të parët? “Ah...Nga Kruja përballë...unë e mësojta. Fëmija imë jo. Mamaja ime...italiane. Gruaja është nga Sardenja, Sarde...E këtu ta thashë, unë mësojta disa arbëresh. Lëvrojta, një shenj..si serite? Xia! Tezja. Mëse arbëresh... Këtu janë dy Hor. Që kushojnë mëse albanaz. PurKaban dhe Urur. Kan një tradicion të vjetër...Thirret Karreze…”. Kur dëgjon shqip, më kupton? “Unë ti kapire, certu, stari atentu..?Mos u harro ma...Jam arbëresh, Mirë sevini…”.
Xhusepe ka të ëmën nga Siçelia dhe të shoqen nga Sarda. Është shumë i sjellshëm dhe pronari e ndjek me kujdes. Di të referojë shumë mirë përbërjen e menusë, por edhe tu tregojë bashkatdhetarëve “të rinj” italianë se Jugu është një end atraksioni, që e meriton vëmendjen e tyre. Ushqimi bio e bën edhe më të këndshëm drekën që ruan përbërjen më të mirë të menusë.
Intermexo
Në kohën që flasim, shikoj në mobile, vendin e tij. Këmarini, vendi i Xhusepes, gjendet në Provincën e Kampobasos dhe është një qytetth në Provincën e Kampobasos në Molize në Itali. Është një nga katër komunat arbëreshe bashkë me Munxhufunin, Portkanunin dhe Rurin të Provincës së Kampobasos, që ruan ende kulturën dhe gjuhën arbëreshe. Ky vend ka pasur mallkimin e tërmeteve dhe pas një të tilli, më 1456, erdhën bashkatdhetarët tanë, që e mbipopulluan. Stres Balsha, i nipi i Skënderbeut me urdhrin e t’ungjit luftoi në këtë vend me 5.000 shqiptarë të kalorësisë së lehtë mundi Piçinino. Falë kësaj, njerëzve të Skënderbeut për meritat e tyre iu dhanë të drejta feudale të Monte Garganos, San Giovanni Rotondos dhe Tranit dhe madje iu lejua ushtarëve dhe familjeve të tyre edhe për t’u vendosur përgjithnjë. Feudalët italianë u sollën mirë dhe sot ekonomia bujqësore e vendit është shumë e spikatur prej arbërve.
...
Me sa shoh, udhëtimi drejt arbërve s’do të kryhet. Në vend të kësaj mbetet turi nëpër Abruco, ku vazhdojmë e shkojmë në Vasto, një qytet i mrekullueshëm për të mbyllur fundin e udhëtimit tonë në një qytet të Dioklicianit. Ky emër i madh që ka ndërtuar në të dy anët e Adriatikut më ndjek dhe këtu. Ky do i vlejë turizmit, më shumë kujtoj një nga italian, që është martuar me një kroate. “E duan” italianët, kroatët dhe shqiptarët, por Diokliciani i përket vetes. Më kujton atë akt të madh që bëri, si thotë historia, kur në fund të karrierës nuk lakmoi pasuri, por iku dhe punonte vetë tokën e tij si bujk i thjeshtë. Në fakt, guida që na shpjegon Lançianon, ndërtuar mbi ish qytetin tregtar dhe të gjithë strukturën romake, ka logjikë tjetër. Na fusin në disa katakombe ku religjioni ka ndërtuar mbi Romën. Ata që e përbuzën Kristainizmin u mposhtën dhe u ruajtën pastaj prtej kryqit. Nuk ka bashkëjetesë më të mirë dhe në kokë më shkon puna jonë katastrofale me turizmin, me gjithçka që na rrethon. Maria e mirë, kolegia jonë e vjetër, më shpjegon një gjë historike. Qyteti i fundit në Abruco. Më pas edhe një kalimi në Fosacecia i afrohet fundit…Guida fytyrë-imët ndahet. I them se çdo të thotë: dobiç, në shqip. Kafshon buzën. Mos u mërzit, i them. Është funny. Pak minuta më parë kam marrë një sms nga një miku im historian që më thotë se Anxhela e kishës është false dhe se në Itali ka shumë Kastriotë të tillë …Ky është fundi i udhëtimit italian. Eleonora më shfajësohet për arbëreshët. Është prill. Pranvera e 2014-s.
