Shkrimtari i njohur, Dritëro Agolli, rrëfen në një intervistë për të gjithë jetën e tij, nga hapat e parë në shkollën fillore deri në shkrimet në gazeta dhe librat e botuar. Ai tregon për ëndrrat e fëmijërisë dhe atë çka donin të bënin dhe dëshirat e studentëve pasi të mbaronin universitetin. “Para se të bëhesha student, kur isha nxënës, ëndërroja të bëhesha veteriner, sepse më pëlqenin shumë kafshët. Unë mbaja një manar, një sheleg manar, dhe ai flinte me mua, unë flija në atë shtrojën me dërrasa, ndërsa ai flinte poshtë nën mua. Nuk më ndahej kudo që shkoja. Dhe kështu u rrit ky manari i parë. Gjyshi im ishte bektashi dhe tha ‘do vejmë ta bëjmë kurban te Teqeja e Kuçit’.
Ajo ishte në Devoll”, thotë Dritëroi. Ai tregon gjithashtu edhe për shkrimin e bërë në një gazetë të Rusisë për vizitën e Hrushovit në vendin tonë. “Kur erdhi Hrushovi për vizitë në Tiranë, më kërkuan të bëja një reportazh për të në gazetën “Moskovkaja Pravda”, dhe unë ia dhashë në telefon shkrimin tim për vizitën e Hrushovit në Shqipëri. “A kam bërë gabime?”, i thashë redaktores. “Vetëm një, – më tha, – por e korrigjova unë”. Në fund më tha që të nesërmen e ke në gazetë dhe ma dërgoi që të nesërmen. Ishte kjo sfidë, pra, që duhet ta përballoje jetën dhe të lije disa mbresa për lexuesin, të bëje emër, mbresa të cilat liheshin më shumë me kritika”.
Dritëroi thotë gjithashtu se për largimin nga gazetaria ka lexuar në veprat e Heminguejit. “Unë, ç’është e vërteta, të bëhesha gazetar ëndërroja, por jo të rrija shumë në gazetë, por të merresha me libra, me letërsi. Më vonë unë lexova një shkrim të Heminguejit që thoshte se ‘çdo shkrimtar duhet të punojë të paktën 5 vjet në gazetë për të njohur të gjithë shoqërinë, jetën, njerëz sa më shumë, gjithçka të natyrës; por, duhet të dijë kur të largohet nga gazeta sepse e ‘ha’ dhe nuk bëhet dot shkrimtar i vërtetë, të paktën 5 vjet duhet. Pastaj, edhe po ta zgjasë, duhet të dijë kur të ikë, se po të rrijë tërë jetën, thahet, bëhet shkronjë’”.
Cili është raporti i Dritëroit me të nxënit, të mësuarit, jetën si nxënës e student?
Njeriu mëson gjithë jetën. Qëkur është i vogël fare deri kur bëhet plak. Njeriu mëson të ngrihet në këmbë, të hajë, mëson të bëhet i ri, të dashurojë, mëson të bëhet plak, që të mos bëhet një plak që të qeshin të tjerët, por të bëhet një i moshuar që mëson të vdesë; të mos bëhet qesharak, obobo e të zërë të qajë. Kështu që njeriu tërë jetën mëson dhe në përgjithësi njeriu është student gjithmonë.
Ç’këshillë do t’u jepnit nxënësve: si duhet të veprojë një fëmijë për të bërë diçka në jetë?
E çuditshme dhe më paradoksalja në jetën e njeriut është mosha e nxënësit, nxënës i shkollës fillore, siç ishin shkollat atëherë, apo siç janë dhe sot. Ato janë periudhat më të papritura, më të çuditshme, më të vështira; por edhe më të lehta, sepse mendja ishte më e lehtë dhe dëshirat ishin shumë të mëdha, dhe nuk dije nga t’i nxirrje këto dëshira. Si duhej të bëheshe i famshëm: me marrëzira, apo me dituri? Një pjesë e jona kishin qejf të bëheshin të famshëm me marrëzira dhe të tjerët të zbaviteshin, një pjesë tjetër filloi që të bënte edhe marrëzira, por edhe të mësonte që t’i kombinonte të dyja këto gjëra.
Flas kur je nxënës ende, pa u bërë student. Dhe pjesa tjetër ishte që vetëm mësonte; dhe këtyre që vetëm mësonin ne u thoshim “kallogjerë”, apo “priftërinj”. Shumë nga këto kanë dalë mirë, po më mirë kanë dalë ata që dhe mësonin, edhe bënin çudira. Këta kanë dalë poetë, piktorë, muzikantë. Notat këta nuk i kishin të gjitha të shkëlqyera, por ata ishin më të zgjuar sesa këta që rrinin gjithnjë mbi libra, pa parë botën tjetër. Fjala vjen, këta që rrinin vetëm me libra nuk dinin të dallonin dhinë nga delja, elbin nga gruri, apo thekrën nga elbi etj. Domethënë, miun nga urithi, iriqin nga urithi. Kështu që këto ishin ngaqë ato dinin shumë për librat, por librin e madh të natyrës, të rrugës, shoqërisë, e dinin shumë pak.
Pastaj, kur vajtën në universitet, menduan që duhet edhe kjo tjetra, libri i jetës dhe natyrës, dhe këtyre që thashë unë “kallogjerë” në universitet u duhej një punë shumë e madhe për të njohur shoqërinë. Megjithatë, ata dolën të zotët në fusha të veçanta të jetës, në linguistikë, në probleme të tjera të historisë, lashtësisë, antikitetit, të tjerët u bënë gazetarë, shkrimtarë, piktorë, muzikantë. Ata rrinin, fjala vjen, flasim për këta studentët “kallogjerë”, atje në Shën Petërburg, pranë lumit Neva, dhe shikonin si lëviz ky lumë dhe mendonin për këtë lumë kush ka shkruar vallë? Pushkini ka bërë poemë të madhe për të, për lumin, që fillon kështu: “Evgeni që është heroi i poemës lindi në brigjet e Nevës, ku mund të kesh lindur edhe ti o miku im…”.
Çfarë ëndërronit kur ishit fëmijë dhe student?
Para se të bëhesha student, kur isha nxënës, ëndërroja të bëhesha veteriner, sepse më pëlqenin shumë kafshët. Unë mbaja një manar, një sheleg manar dhe ai flinte me mua, unë flija në atë shtrojën me dërrasa, ndërsa ai flinte poshtë nën mua. Nuk më ndahej kudo që shkoja. Dhe kështu u rrit ky manari i parë. Gjyshi im ishte bektashi dhe tha do vejmë ta bëjmë kurban te Teqeja e Kuçit; ajo ishte në Devoll. “Po ç’do të bëjmë me këtë manar, o gjysh?”. “Do ta therë babai, – tha, – nën shkallët e Teqesë, dhe kjo është për të mirën tonë”. Dhe shkuam ne: unë, nëna, gjyshi dhe im atë, dhe me atë veshjen e tij të Babait, Baba Ahmeti, i cili më kishte venë emrin, tha: “Tani do ta bëjmë kurban e do ta therim manarin e Dritëroit”. Unë u dëshpërova shumë, e theri dhe duke ngjitur shkallët, Baba Ahmeti, unë e zura prej xhybeje dhe ai ra nga shkallët.
Mirëpo, që të mos vritesha unë, më futi në gjoks dhe të dy ne u rrokullyem dhe ramë te dashi që ishte therur dhe unë nuk fola, dhe nuk shkova në teqe. Mbase atë ateizmin tim ia dedikoj atij manarit që ishte therur. Dhe e kam fjalën për dashurinë ndaj kafshëve. Më kujtohet, kisha një kalë në shtëpi, shumë të mirë. Edhe në dasma shkoja me të; ne djemtë shkonim në to se kush do t’ia çonte shaminë e nuses i pari në vatrën ku martohej dhe këtë punë bënim me kalin e shpejtë. Një mbrëmje kali ishte shtrirë në haur. Mua më dukej sikur qante, dhe qante vërtet. Vete në shtëpi dhe them se kali po qan. “Jo mor, – më thanë, – se nuk shtrihet kali, ai edhe kur fle, fle në këmbë”. Vajtëm të gjithë dhe vërtet kali ishte shtrirë, na pa një herë të fundit dhe vdiq. Kjo më ka mbetur merak dhe prandaj kërkova të bëhem veteriner kur mbarova gjimnazin.
Na tregoni për shtysat dhe vitet tuaja si gazetar dhe shkrimtar…
Kur ishim në shkollë në mesme, në gjimnazin e Gjirokastrës, erdhi Kahreman Ylli, që në atë kohë ishte ministër i Arsimit, dhe tha se erdhi te ne pasi “disa nga shkrimet që bëjnë djemtë tuaj unë i kam lexuar”. Recituam disa vjersha. Kur më erdhi radha mua, i thashë që unë dua të bëhem veteriner, por ai më thotë që “je letrar”. U llafosa me të, pastaj ai e anuloi dhe e bëri bursën time për Gjuhë dhe Letërsi në Bashkimin Sovjetik, Shën Petërburg. Ne dinim pak rusisht, sepse në shkollën unike, pas shkollës fillore, atje mësonim frëngjisht, dhe kështu sajoheshim pak nga pak të gjitha dhe bashkonim gjuhët. Por ndërhyn një akademik, albanolog, që e dinte shumë mirë shqipen dhe na mblodhi ne studentët shqiptarë që ishim atje për të mësuar rusishten, për të dalluar dialektet tona na thoshte si i thuhet në shqip ta thoshim. Isha unë nga Toskëria, Marash Hajati nga Shkodra, Fadil Kokomani e ndonjë tjetër.
Para nesh, studentët që vinin, hynin që në vitin e parë, rrinin një vit, kurse ne që në vitin e parë u futëm në mësim, se bëhej gjuha ruse intensive. Na vunë një profesor për të mësuar çdo ditë nga dy-tri orë rusisht, kështu që ne i dhamë mësimet që në semestrin e parë në rusisht, jo një rusishte të përkryer, por që kuptohej.
Ndonjë kujtim specifik nga fillimet tuaja në gazetari?
Vitet e tjera ecëm më mirë me gjuhën. Në vitin e parafundit ne bënim një kurs të gazetarisë, përveçse ishim për Filologji. Këtu duhej të shkoje për shërbim nëpër Rusi: mua më ra shorti të shkoja në Uljanovsk (vendi ku ka lindur Lenini). Tani ka ndryshuar emri dhe atje dilte gazeta lokale, atje me dërgonin me shërbime, duhet të bëja 3 recensione, të beja 10 informacione, 1 apo 2 fejtone kritike dhe 4-5 artikuj. Këto do t’i mblidhje në dosje për të mbrojtur praktikën. Unë bëra më shumë kritika atje. Kryetari i Bashkisë, në një letër ankuese, thoshte se nuk ma dinte as emrin: “Ka ardhur këtu një çeçen dhe ka bërë kritikë për ndërtimet, se i bëjmë shkel e shko”. Titullin ia kisha vënë, me sa me kujtohet, “Ljap tjap” (shkel e shko). Kështu që po të bëje kritikë ishte e vështirë. Që atje unë mësova se sa e vështirë do të jetë në Shqipëri kur e vështirë ishte në Rusi për kritikën. Këtu te ne shikohej dhe se me kë vajzë po del.
Çfarë ëndërronte një student i brezit tuaj?
Një student atje, një student i brezit tim, ëndërronte që të hynte në një gazetë ose në një shtëpi botuese, ose mësues i letërsisë ruse dhe botërore. Këto ëndërronte, por pjesa më e madhe të bëheshin gazetarë ose shkrimtarë. Unë, ç’është e vërteta, të bëhesha gazetar ëndërroja, por jo të rrija shumë në gazetë, por të merresha me libra, me letërsi. Më vonë unë lexova një shkrim të Heminguejt, që thoshte: “Çdo shkrimtar duhet të punojë të paktën 5 vjet në gazetë për të njohur të gjithë shoqërinë, jetën, njerëz sa më shumë, gjithçka të natyrës. Por duhet të dijë kur të largohet nga gazeta sepse e ‘ha’ dhe nuk bëhet dot shkrimtar i vërtetë, të paktën 5 vjet duhet. Pastaj, edhe po ta zgjasë, duhet të dijë se kur të ikë, se po të rrijë tërë jetën, thahet, bëhet shkronjë”.
Unë atëherë nuk e kisha lexuar këtë thënie, sepse pak libra të tij ishin botuar në Rusi, por jo mendime dhe esetë e tij. Unë e lexova më vonë këtë. Në Tiranë ishte një librari e Librit Sovjetik, pranë një kafeneje, kafe “Krimesë”, që qëndronte 24 orë hapur dhe ku pinim kafe pas mbylljes së gazetës. Te kjo librari unë gjeta 4 vëllimet e tij, ku kjo thënie ishte te vëllimi i fundit. Ishte viti ’59 kur e lexova, kisha dy vite dhe sipas Heminguejit, mbeteshin dhe 3 vite, kështu që unë këtë e bëra moto dhe në ’65-n dola në profesion të lirë. ‘57-‘65 punova dhe pastaj u largova.
Ky postulat i Heminguejit më largoi nga gazetaria, por jo plotësisht, sepse unë gjithnjë kam shkruar nëpër gazeta, më shumë kam shkruar kritikë se ato më pëlqenin si gjëra ku kisha të thosha se fjalët entuziaste mezi i thosha. Pa kritikë s’ka shoqëri.
Si është jeta më pas në krahasim me atë që një student imagjinon?
Jeta është ndryshe nga ajo e studentit, krejtësisht, sepse studenti, meqë nuk punon, është parazit, jeton mbi të tjerët. Kur del në jetë duhet të mbajë veten dhe familjen, dhe jeta bëhet tepër e vështirë në shumë gjëra. Duhet të punosh shumë, mos të kesh frikë se të heqin nga puna. Duhet të dëgjoheshe, të kishe një emër në shoqëri, këto kënaqësi të shtynin më shumë për të punuar.
Por unë kam pasur një fat, se njihesha që në gjimnaz se shkruaja, pastaj shkruaja që nga Rusia. Kur erdhi Hrushovi vizitë në Tiranë më kërkuan të bëja një reportazh për të në gazetën “Moskovkaja Pravda” dhe unë ia dhashë në telefon shkrimin tim për vizitën e Hrushovit në Shqipëri. “A kam bërë gabime?”, i thashë redaktores. “Vetëm një, – më tha, – por e korrigjova unë”. Në fund më tha që të nesërmen e ke në gazetë dhe ma dërgoi që të nesërmen. Ishte kjo sfidë, pra, që duhet ta përballoje jetën dhe të lije disa mbresa për lexuesin, të bëje emër, mbresa të cilat liheshin më shumë me kritika.
Çfarë mesazhi keni për studentët e kësaj kohe?
Jeta nuk përsëritet, dhe e vetmja gjë që nuk duhet shpenzuar kot është koha.
Në këtë moshë thithet çdo gjë, e mirë dhe e keqe, ka një magnet të çuditshëm që i thith të gjitha i riu. Kështu është edhe studenti dhe kurrë nuk duhet të dembeloset studenti, duhet të përpiqet të dijë të paktën dy gjuhë: një të Perëndimit dhe një të Lindjes, sepse me rusishten kupton më shumë se 60% të gjuhëve sllave. Të dijë mirë historinë dhe letërsinë e vendit të tij dhe të botës, të dijë edhe zbulimet në fushën e të shkruarit, gazetën e parë, shtypshkronja e Gutenbergut, ç’do të thotë fjala gazetë (një monedhë në Itali).
Sot kohët kanë ndryshuar, kushtet janë përmirësuar shumë, studentët rrezikojnë të bien në jetën e lehtë. Çfarë këshille keni kundër tundimeve të kësaj moshe?
Unë them që nuk besoj që të gjithë të jenë kështu. Ka një pjesë që e marrin jetën lehtë, por veçanërisht ata që kanë disa të ardhura, trashëgimi që bëjnë këtë marifet, por nuk e marrin me mend se sa dëm mund t’iu bëjë. P.sh., Ismail Kadare i vuri vetes këtë qëllim: o do bëhem shkrimtar, o s’ka, dhe vetëm gërmonte libra të vjetër, të rinj, të gjitha, madje dhe libra të ndaluar. Ashtu sikurse edhe ne. Por a kanë qenë kështu gjithnjë studentët, është universale apo ndryshon nga koha? Unë them ndryshon nga koha. Një të përbashkët kanë, që ata që kanë një pasion të madh në jetë për t’u bërë dikush, diçka ata bëhen patjetër. Unë e kam harruar emrin e një shkrimtari italian, të cilin e ëma e lidhte pas këmbës së karriges që të shkruante se nuk kishte vullnet. Ai u bë i famshëm. Këtu te ne, Faik Konica ishte shumë i zgjuar, por nuk kishte vullnet. Kohët kanë ndryshuar shumë, por prapë ka diçka që nuk ndryshon, që është universale, që është puna dhe vullneti. Po kjo është e vërteta, puna dhe vullneti, dhe nga kjo shumicë studentësh qe kemi ne do të dalin njerëz që do të na çudisin, sepse temat janë të shumta, liria e shtypit e plotë, mjetet janë më të sofistikuara. Një student sot ka më shumë mundësi në çdo fushë dhe në çdo shkencë, por ndërkohë edhe liria e madhe është një dalldi. Si t’ia bëjë i riu i sotëm?
Studenti i sotëm duhet të marrë parasysh këtë që thotë që liria është aq e madhe, por po të prekësh probleme kardinale që t’i ngacmosh njerëzit, atëherë kuptohet kjo dalldisje, kjo e Bukura e Dheut që është Shqipëria; preke në disa pika dhe do të shohësh ti si është, si reagon. Merre ti “Zërin e Popullit” apo njësoj dhe “Rilindjen Demokratike”: a shkruajnë kundër vetes së tyre, të kritikojnë një kryetar partie? Jo, nuk e kritikojnë veten e tyre. Po të bënin këtë punë do të ishte ndryshe. Me këtë liri të madhe të shtypit është mëkat të mos bësh gjë, është mëkat edhe për këto gazeta që nuk kritikojnë, vetë “Zëri” dhe “Rilindja Demokratike” duhet të ketë zë që të kritikojë.
Sikur të ishit dhe njëherë student me mundësitë e kësaj kohe…
Po të ishte shoqëria kjo e sotmja dje, në kohën kur isha student, të kishte vrapuar aq shpejt, sa në vend të Gutenbergut të kish dalë interneti, atëherë mbase edhe unë do ta kisha të vështirë këtë të velurën nga liria, si shumë të rinj sot.
Dritëro Agolli, “Honoris Causa” i UET
Ka qenë një takim me historinë ai i paradites së të premtes, kur shkrimtari Dritëro Agolli është ulur përballë studentëve në hollin e Universitetit Europian të Tiranës. Rasti ka qenë një nderim i këtij institucioni për shkrimtarin, duke e përzgjedhur atë Doctor Honoris Causa. Me gjithë shtrëngimet e ceremonialit, kanë qenë kujtimet e Dritëroit që e kanë lubrifikuar atmosferën duke përmbledhur në një përballje gjysh-nipër e mbesa, mentor-studentë, patriark-ëndërrimtarë. Teuta Dobi, presidente e UET-së, i ka dorëzuar shkrimtarit diplomën me motivacionin për titullin “Honoris Causa”, një propozim i pedagogëve të këtij universiteti, Bujar Kapexhiu e Çapajev Gjokutaj.
UET Press, libër me intervistat e Dritëroit
Intervistat e jetës së Dritëro Agollit, dhënë medias vendase apo të huaj, do të vijnë së shpejti të përmbledhura në një libër. UET Press do ta sjellë librin në fjalë pikërisht më 13 tetor të këtij viti, për të festuar dhe përkujtuar datëlindjen e poetit dhe shkrimtarit shqiptar. UET Press, në bashkëpunim me familjen Agolli, ka nisur ndërkohë qëmtimin dhe grumbullimin e intervistave të shumta. Libri do të jetë një tjetër shpalosje e jetës intensive, interesante dhe me shumë kthesa të shkrimtarit që u lind në Menkulas të Devollit, u shkollua fillimisht në Gjirokastër e më pas në Rusi, për t’u vendosur në Tiranë, ku shtyn vitet e një pleqërie, që ashtu si rinia, vazhdon të jetë me ngjyra.
Ajo ishte në Devoll”, thotë Dritëroi. Ai tregon gjithashtu edhe për shkrimin e bërë në një gazetë të Rusisë për vizitën e Hrushovit në vendin tonë. “Kur erdhi Hrushovi për vizitë në Tiranë, më kërkuan të bëja një reportazh për të në gazetën “Moskovkaja Pravda”, dhe unë ia dhashë në telefon shkrimin tim për vizitën e Hrushovit në Shqipëri. “A kam bërë gabime?”, i thashë redaktores. “Vetëm një, – më tha, – por e korrigjova unë”. Në fund më tha që të nesërmen e ke në gazetë dhe ma dërgoi që të nesërmen. Ishte kjo sfidë, pra, që duhet ta përballoje jetën dhe të lije disa mbresa për lexuesin, të bëje emër, mbresa të cilat liheshin më shumë me kritika”.
Dritëroi thotë gjithashtu se për largimin nga gazetaria ka lexuar në veprat e Heminguejit. “Unë, ç’është e vërteta, të bëhesha gazetar ëndërroja, por jo të rrija shumë në gazetë, por të merresha me libra, me letërsi. Më vonë unë lexova një shkrim të Heminguejit që thoshte se ‘çdo shkrimtar duhet të punojë të paktën 5 vjet në gazetë për të njohur të gjithë shoqërinë, jetën, njerëz sa më shumë, gjithçka të natyrës; por, duhet të dijë kur të largohet nga gazeta sepse e ‘ha’ dhe nuk bëhet dot shkrimtar i vërtetë, të paktën 5 vjet duhet. Pastaj, edhe po ta zgjasë, duhet të dijë kur të ikë, se po të rrijë tërë jetën, thahet, bëhet shkronjë’”.
Cili është raporti i Dritëroit me të nxënit, të mësuarit, jetën si nxënës e student?
Njeriu mëson gjithë jetën. Qëkur është i vogël fare deri kur bëhet plak. Njeriu mëson të ngrihet në këmbë, të hajë, mëson të bëhet i ri, të dashurojë, mëson të bëhet plak, që të mos bëhet një plak që të qeshin të tjerët, por të bëhet një i moshuar që mëson të vdesë; të mos bëhet qesharak, obobo e të zërë të qajë. Kështu që njeriu tërë jetën mëson dhe në përgjithësi njeriu është student gjithmonë.
Ç’këshillë do t’u jepnit nxënësve: si duhet të veprojë një fëmijë për të bërë diçka në jetë?
E çuditshme dhe më paradoksalja në jetën e njeriut është mosha e nxënësit, nxënës i shkollës fillore, siç ishin shkollat atëherë, apo siç janë dhe sot. Ato janë periudhat më të papritura, më të çuditshme, më të vështira; por edhe më të lehta, sepse mendja ishte më e lehtë dhe dëshirat ishin shumë të mëdha, dhe nuk dije nga t’i nxirrje këto dëshira. Si duhej të bëheshe i famshëm: me marrëzira, apo me dituri? Një pjesë e jona kishin qejf të bëheshin të famshëm me marrëzira dhe të tjerët të zbaviteshin, një pjesë tjetër filloi që të bënte edhe marrëzira, por edhe të mësonte që t’i kombinonte të dyja këto gjëra.
Flas kur je nxënës ende, pa u bërë student. Dhe pjesa tjetër ishte që vetëm mësonte; dhe këtyre që vetëm mësonin ne u thoshim “kallogjerë”, apo “priftërinj”. Shumë nga këto kanë dalë mirë, po më mirë kanë dalë ata që dhe mësonin, edhe bënin çudira. Këta kanë dalë poetë, piktorë, muzikantë. Notat këta nuk i kishin të gjitha të shkëlqyera, por ata ishin më të zgjuar sesa këta që rrinin gjithnjë mbi libra, pa parë botën tjetër. Fjala vjen, këta që rrinin vetëm me libra nuk dinin të dallonin dhinë nga delja, elbin nga gruri, apo thekrën nga elbi etj. Domethënë, miun nga urithi, iriqin nga urithi. Kështu që këto ishin ngaqë ato dinin shumë për librat, por librin e madh të natyrës, të rrugës, shoqërisë, e dinin shumë pak.
Pastaj, kur vajtën në universitet, menduan që duhet edhe kjo tjetra, libri i jetës dhe natyrës, dhe këtyre që thashë unë “kallogjerë” në universitet u duhej një punë shumë e madhe për të njohur shoqërinë. Megjithatë, ata dolën të zotët në fusha të veçanta të jetës, në linguistikë, në probleme të tjera të historisë, lashtësisë, antikitetit, të tjerët u bënë gazetarë, shkrimtarë, piktorë, muzikantë. Ata rrinin, fjala vjen, flasim për këta studentët “kallogjerë”, atje në Shën Petërburg, pranë lumit Neva, dhe shikonin si lëviz ky lumë dhe mendonin për këtë lumë kush ka shkruar vallë? Pushkini ka bërë poemë të madhe për të, për lumin, që fillon kështu: “Evgeni që është heroi i poemës lindi në brigjet e Nevës, ku mund të kesh lindur edhe ti o miku im…”.
Çfarë ëndërronit kur ishit fëmijë dhe student?
Para se të bëhesha student, kur isha nxënës, ëndërroja të bëhesha veteriner, sepse më pëlqenin shumë kafshët. Unë mbaja një manar, një sheleg manar dhe ai flinte me mua, unë flija në atë shtrojën me dërrasa, ndërsa ai flinte poshtë nën mua. Nuk më ndahej kudo që shkoja. Dhe kështu u rrit ky manari i parë. Gjyshi im ishte bektashi dhe tha do vejmë ta bëjmë kurban te Teqeja e Kuçit; ajo ishte në Devoll. “Po ç’do të bëjmë me këtë manar, o gjysh?”. “Do ta therë babai, – tha, – nën shkallët e Teqesë, dhe kjo është për të mirën tonë”. Dhe shkuam ne: unë, nëna, gjyshi dhe im atë, dhe me atë veshjen e tij të Babait, Baba Ahmeti, i cili më kishte venë emrin, tha: “Tani do ta bëjmë kurban e do ta therim manarin e Dritëroit”. Unë u dëshpërova shumë, e theri dhe duke ngjitur shkallët, Baba Ahmeti, unë e zura prej xhybeje dhe ai ra nga shkallët.
Mirëpo, që të mos vritesha unë, më futi në gjoks dhe të dy ne u rrokullyem dhe ramë te dashi që ishte therur dhe unë nuk fola, dhe nuk shkova në teqe. Mbase atë ateizmin tim ia dedikoj atij manarit që ishte therur. Dhe e kam fjalën për dashurinë ndaj kafshëve. Më kujtohet, kisha një kalë në shtëpi, shumë të mirë. Edhe në dasma shkoja me të; ne djemtë shkonim në to se kush do t’ia çonte shaminë e nuses i pari në vatrën ku martohej dhe këtë punë bënim me kalin e shpejtë. Një mbrëmje kali ishte shtrirë në haur. Mua më dukej sikur qante, dhe qante vërtet. Vete në shtëpi dhe them se kali po qan. “Jo mor, – më thanë, – se nuk shtrihet kali, ai edhe kur fle, fle në këmbë”. Vajtëm të gjithë dhe vërtet kali ishte shtrirë, na pa një herë të fundit dhe vdiq. Kjo më ka mbetur merak dhe prandaj kërkova të bëhem veteriner kur mbarova gjimnazin.
Na tregoni për shtysat dhe vitet tuaja si gazetar dhe shkrimtar…
Kur ishim në shkollë në mesme, në gjimnazin e Gjirokastrës, erdhi Kahreman Ylli, që në atë kohë ishte ministër i Arsimit, dhe tha se erdhi te ne pasi “disa nga shkrimet që bëjnë djemtë tuaj unë i kam lexuar”. Recituam disa vjersha. Kur më erdhi radha mua, i thashë që unë dua të bëhem veteriner, por ai më thotë që “je letrar”. U llafosa me të, pastaj ai e anuloi dhe e bëri bursën time për Gjuhë dhe Letërsi në Bashkimin Sovjetik, Shën Petërburg. Ne dinim pak rusisht, sepse në shkollën unike, pas shkollës fillore, atje mësonim frëngjisht, dhe kështu sajoheshim pak nga pak të gjitha dhe bashkonim gjuhët. Por ndërhyn një akademik, albanolog, që e dinte shumë mirë shqipen dhe na mblodhi ne studentët shqiptarë që ishim atje për të mësuar rusishten, për të dalluar dialektet tona na thoshte si i thuhet në shqip ta thoshim. Isha unë nga Toskëria, Marash Hajati nga Shkodra, Fadil Kokomani e ndonjë tjetër.
Para nesh, studentët që vinin, hynin që në vitin e parë, rrinin një vit, kurse ne që në vitin e parë u futëm në mësim, se bëhej gjuha ruse intensive. Na vunë një profesor për të mësuar çdo ditë nga dy-tri orë rusisht, kështu që ne i dhamë mësimet që në semestrin e parë në rusisht, jo një rusishte të përkryer, por që kuptohej.
Ndonjë kujtim specifik nga fillimet tuaja në gazetari?
Vitet e tjera ecëm më mirë me gjuhën. Në vitin e parafundit ne bënim një kurs të gazetarisë, përveçse ishim për Filologji. Këtu duhej të shkoje për shërbim nëpër Rusi: mua më ra shorti të shkoja në Uljanovsk (vendi ku ka lindur Lenini). Tani ka ndryshuar emri dhe atje dilte gazeta lokale, atje me dërgonin me shërbime, duhet të bëja 3 recensione, të beja 10 informacione, 1 apo 2 fejtone kritike dhe 4-5 artikuj. Këto do t’i mblidhje në dosje për të mbrojtur praktikën. Unë bëra më shumë kritika atje. Kryetari i Bashkisë, në një letër ankuese, thoshte se nuk ma dinte as emrin: “Ka ardhur këtu një çeçen dhe ka bërë kritikë për ndërtimet, se i bëjmë shkel e shko”. Titullin ia kisha vënë, me sa me kujtohet, “Ljap tjap” (shkel e shko). Kështu që po të bëje kritikë ishte e vështirë. Që atje unë mësova se sa e vështirë do të jetë në Shqipëri kur e vështirë ishte në Rusi për kritikën. Këtu te ne shikohej dhe se me kë vajzë po del.
Çfarë ëndërronte një student i brezit tuaj?
Një student atje, një student i brezit tim, ëndërronte që të hynte në një gazetë ose në një shtëpi botuese, ose mësues i letërsisë ruse dhe botërore. Këto ëndërronte, por pjesa më e madhe të bëheshin gazetarë ose shkrimtarë. Unë, ç’është e vërteta, të bëhesha gazetar ëndërroja, por jo të rrija shumë në gazetë, por të merresha me libra, me letërsi. Më vonë unë lexova një shkrim të Heminguejt, që thoshte: “Çdo shkrimtar duhet të punojë të paktën 5 vjet në gazetë për të njohur të gjithë shoqërinë, jetën, njerëz sa më shumë, gjithçka të natyrës. Por duhet të dijë kur të largohet nga gazeta sepse e ‘ha’ dhe nuk bëhet dot shkrimtar i vërtetë, të paktën 5 vjet duhet. Pastaj, edhe po ta zgjasë, duhet të dijë se kur të ikë, se po të rrijë tërë jetën, thahet, bëhet shkronjë”.
Unë atëherë nuk e kisha lexuar këtë thënie, sepse pak libra të tij ishin botuar në Rusi, por jo mendime dhe esetë e tij. Unë e lexova më vonë këtë. Në Tiranë ishte një librari e Librit Sovjetik, pranë një kafeneje, kafe “Krimesë”, që qëndronte 24 orë hapur dhe ku pinim kafe pas mbylljes së gazetës. Te kjo librari unë gjeta 4 vëllimet e tij, ku kjo thënie ishte te vëllimi i fundit. Ishte viti ’59 kur e lexova, kisha dy vite dhe sipas Heminguejit, mbeteshin dhe 3 vite, kështu që unë këtë e bëra moto dhe në ’65-n dola në profesion të lirë. ‘57-‘65 punova dhe pastaj u largova.
Ky postulat i Heminguejit më largoi nga gazetaria, por jo plotësisht, sepse unë gjithnjë kam shkruar nëpër gazeta, më shumë kam shkruar kritikë se ato më pëlqenin si gjëra ku kisha të thosha se fjalët entuziaste mezi i thosha. Pa kritikë s’ka shoqëri.
Si është jeta më pas në krahasim me atë që një student imagjinon?
Jeta është ndryshe nga ajo e studentit, krejtësisht, sepse studenti, meqë nuk punon, është parazit, jeton mbi të tjerët. Kur del në jetë duhet të mbajë veten dhe familjen, dhe jeta bëhet tepër e vështirë në shumë gjëra. Duhet të punosh shumë, mos të kesh frikë se të heqin nga puna. Duhet të dëgjoheshe, të kishe një emër në shoqëri, këto kënaqësi të shtynin më shumë për të punuar.
Por unë kam pasur një fat, se njihesha që në gjimnaz se shkruaja, pastaj shkruaja që nga Rusia. Kur erdhi Hrushovi vizitë në Tiranë më kërkuan të bëja një reportazh për të në gazetën “Moskovkaja Pravda” dhe unë ia dhashë në telefon shkrimin tim për vizitën e Hrushovit në Shqipëri. “A kam bërë gabime?”, i thashë redaktores. “Vetëm një, – më tha, – por e korrigjova unë”. Në fund më tha që të nesërmen e ke në gazetë dhe ma dërgoi që të nesërmen. Ishte kjo sfidë, pra, që duhet ta përballoje jetën dhe të lije disa mbresa për lexuesin, të bëje emër, mbresa të cilat liheshin më shumë me kritika.
Çfarë mesazhi keni për studentët e kësaj kohe?
Jeta nuk përsëritet, dhe e vetmja gjë që nuk duhet shpenzuar kot është koha.
Në këtë moshë thithet çdo gjë, e mirë dhe e keqe, ka një magnet të çuditshëm që i thith të gjitha i riu. Kështu është edhe studenti dhe kurrë nuk duhet të dembeloset studenti, duhet të përpiqet të dijë të paktën dy gjuhë: një të Perëndimit dhe një të Lindjes, sepse me rusishten kupton më shumë se 60% të gjuhëve sllave. Të dijë mirë historinë dhe letërsinë e vendit të tij dhe të botës, të dijë edhe zbulimet në fushën e të shkruarit, gazetën e parë, shtypshkronja e Gutenbergut, ç’do të thotë fjala gazetë (një monedhë në Itali).
Sot kohët kanë ndryshuar, kushtet janë përmirësuar shumë, studentët rrezikojnë të bien në jetën e lehtë. Çfarë këshille keni kundër tundimeve të kësaj moshe?
Unë them që nuk besoj që të gjithë të jenë kështu. Ka një pjesë që e marrin jetën lehtë, por veçanërisht ata që kanë disa të ardhura, trashëgimi që bëjnë këtë marifet, por nuk e marrin me mend se sa dëm mund t’iu bëjë. P.sh., Ismail Kadare i vuri vetes këtë qëllim: o do bëhem shkrimtar, o s’ka, dhe vetëm gërmonte libra të vjetër, të rinj, të gjitha, madje dhe libra të ndaluar. Ashtu sikurse edhe ne. Por a kanë qenë kështu gjithnjë studentët, është universale apo ndryshon nga koha? Unë them ndryshon nga koha. Një të përbashkët kanë, që ata që kanë një pasion të madh në jetë për t’u bërë dikush, diçka ata bëhen patjetër. Unë e kam harruar emrin e një shkrimtari italian, të cilin e ëma e lidhte pas këmbës së karriges që të shkruante se nuk kishte vullnet. Ai u bë i famshëm. Këtu te ne, Faik Konica ishte shumë i zgjuar, por nuk kishte vullnet. Kohët kanë ndryshuar shumë, por prapë ka diçka që nuk ndryshon, që është universale, që është puna dhe vullneti. Po kjo është e vërteta, puna dhe vullneti, dhe nga kjo shumicë studentësh qe kemi ne do të dalin njerëz që do të na çudisin, sepse temat janë të shumta, liria e shtypit e plotë, mjetet janë më të sofistikuara. Një student sot ka më shumë mundësi në çdo fushë dhe në çdo shkencë, por ndërkohë edhe liria e madhe është një dalldi. Si t’ia bëjë i riu i sotëm?
Studenti i sotëm duhet të marrë parasysh këtë që thotë që liria është aq e madhe, por po të prekësh probleme kardinale që t’i ngacmosh njerëzit, atëherë kuptohet kjo dalldisje, kjo e Bukura e Dheut që është Shqipëria; preke në disa pika dhe do të shohësh ti si është, si reagon. Merre ti “Zërin e Popullit” apo njësoj dhe “Rilindjen Demokratike”: a shkruajnë kundër vetes së tyre, të kritikojnë një kryetar partie? Jo, nuk e kritikojnë veten e tyre. Po të bënin këtë punë do të ishte ndryshe. Me këtë liri të madhe të shtypit është mëkat të mos bësh gjë, është mëkat edhe për këto gazeta që nuk kritikojnë, vetë “Zëri” dhe “Rilindja Demokratike” duhet të ketë zë që të kritikojë.
Sikur të ishit dhe njëherë student me mundësitë e kësaj kohe…
Po të ishte shoqëria kjo e sotmja dje, në kohën kur isha student, të kishte vrapuar aq shpejt, sa në vend të Gutenbergut të kish dalë interneti, atëherë mbase edhe unë do ta kisha të vështirë këtë të velurën nga liria, si shumë të rinj sot.
Dritëro Agolli, “Honoris Causa” i UET
Ka qenë një takim me historinë ai i paradites së të premtes, kur shkrimtari Dritëro Agolli është ulur përballë studentëve në hollin e Universitetit Europian të Tiranës. Rasti ka qenë një nderim i këtij institucioni për shkrimtarin, duke e përzgjedhur atë Doctor Honoris Causa. Me gjithë shtrëngimet e ceremonialit, kanë qenë kujtimet e Dritëroit që e kanë lubrifikuar atmosferën duke përmbledhur në një përballje gjysh-nipër e mbesa, mentor-studentë, patriark-ëndërrimtarë. Teuta Dobi, presidente e UET-së, i ka dorëzuar shkrimtarit diplomën me motivacionin për titullin “Honoris Causa”, një propozim i pedagogëve të këtij universiteti, Bujar Kapexhiu e Çapajev Gjokutaj.
UET Press, libër me intervistat e Dritëroit
Intervistat e jetës së Dritëro Agollit, dhënë medias vendase apo të huaj, do të vijnë së shpejti të përmbledhura në një libër. UET Press do ta sjellë librin në fjalë pikërisht më 13 tetor të këtij viti, për të festuar dhe përkujtuar datëlindjen e poetit dhe shkrimtarit shqiptar. UET Press, në bashkëpunim me familjen Agolli, ka nisur ndërkohë qëmtimin dhe grumbullimin e intervistave të shumta. Libri do të jetë një tjetër shpalosje e jetës intensive, interesante dhe me shumë kthesa të shkrimtarit që u lind në Menkulas të Devollit, u shkollua fillimisht në Gjirokastër e më pas në Rusi, për t’u vendosur në Tiranë, ku shtyn vitet e një pleqërie, që ashtu si rinia, vazhdon të jetë me ngjyra.
