Agron Tufa, një nga shkrimtarët më të spikatur të pas viteve nëntëdhjetë flet për sfidat e letërsisë shqiptare. Ai nuk nguron të mos u kundërvihet kritikëve të cilët e shohin si më të arrirë letërsinë e viteve të komunizmit. Krijimtaria letrare e Tufës dallohet nga stili i veçantë dhe guximi për të ecur drejt një letërsie moderne. Ai ka debutuar si në poezi edhe në prozë, madje është dhe fitues i disa çmimeve të rëndësishme. Shkrimtari Agron Tufa është i njohur edhe si përkthyes i letërsisë botërore. Disa nga veprat e tij janë botuar edhe tej kufijve të vendit tonë. Tufa është sot një përfaqësues i denjë i letërsisë bashkëkohore shqiptare.
- Zoti Tufa, shpesh dëgjojmë të flitet se letërsia e vërtetë është shkruar përpara viteve ’90. Cili është gjykimi juaj për këtë duke parë që jeni ndër shkrimtarët më të njohur të viteve të fundit?
Nuk e di kë keni parasysh ju, kur thoni në pavetore "dëgjojmë të flitet". E para duhet përcaktuar kush flet, mandej cilësia e folësit, dhe së mbrami ajo çfarë flet. Gjykimet e përgjithësuara janë joserioze kur flasim për një sferë specifike si letërsia e cila lyp gjykim profesional. Kështu që e kam të vështirë t’u përgjigjem opinioneve të dyshimta e apriori, po aq dhe ndarjes së letërsisë në dy periudha para dhe pas vitit '90. Jo se nuk ekzistojnë shkaqet dhe arsyet e thella të kësaj ndarjeje, së paku në kuptimin ideologjik të sistemeve politike - diktatura dhe postkomunizmi. Por kemi një masë shkrimtarësh, vepra e të cilëve është me njërën këmbë në komunizëm dhe tjetrën në vitet e ashtuquajtura të demokracisë. Prerje me thikë në krijimtarinë e shkrimtarëve nuk ka, megjithëse dallimi është i padiskutueshëm. Mund të flasim për personalitetin artistik të shkrimtarit që vazhdon rrugën e konsolidimit, por personalitete të tilla janë shumë të pakët, sa po t'i numërojmë do të sillemi rreth dy-tre emrave.
E bëra këtë shtjellim për të theksuar se gjykimi i përgjithshëm në ndarjen e letërsisë në epoka para dhe pas viteve '90 bart doza arbitrariteti. Por nëse më kërkohet prej pyetjes tuaj opinioni im, ai dihet: është e tmerrshme ta çosh nëpër mend të jetë shkruar letërsi e vërtetë para viteve nëntëdhjetë! Jo, jam kundër këtij mendimi. Letërsia shqipe e Vërtetë, përpiqet të krijojë fizionominë e saj origjinale pas rënies së komunizmit, duke u përpjekur të çlirohet nga paraliza 50 vjeçare e mallkimit, ankthit dhe shpërfytyrimit. Është një proces i ngadalshëm, i vështirë, i mundimshëm, si në torturë, por prania dhe shenjat e saj janë të dukshme me brezat e pas viteve nëntëdhjetë, po aq sa edhe ata shkrimtarë në kapërcyell të këtyre viteve. Për mua si shkrimtar do të ishte fyese qoftë edhe përqasja me kufijtë e këtyre dhjetëvjeçarëve, sikundërse çdo krahasim tjetër me shkrimtarët që patën fatin e keq të krijonin në diktaturë. Shanset e tyre kanë qenë të varfra për çfarëdo reflektimi, eksperimenti apo lirie krijuese. Nëse është formuar (po ta marrim të mirëqenë) një opinion i tillë, se gjoja, letërsia e vërtetë qenkësh shkruar para viteve '90, atëherë përçuesit e këtij sensibiliteti derdimen, kurrë s'kanë për ta mësuar se ç'është letërsia e Vërtetë. Për ta është përfundimisht vonë dhe pamundur.
- Ju e ndani kohën tuaj, mes letërsisë, publicistikës, përkthimeve dhe botës akademike. Cili është vendi që zë secila te ju?
Varet nga ngeshmëria e kohës që kam në përdorim. Nëse do të kisha kohë më shumë, të qetë e të patrazuar, do të merresha vetëm me krijimtari letrare dhe ndoshta, me përkthime pikante. Por siç dihet, kjo është e pamundur. Prandaj lidhja ime me letërsinë ndahet midis auditorit, si punë e përditshme profesionale dhe angazhimeve akademike, ku janë të pashmangshme studimet, publicistika, etj. Kjo e fundit vjen si angazhim i ndërgjegjshëm qytetar, përderisa rrojmë në një përmasë sociale dhe kemi ndjeshmërinë e pashmangshme në raport me njerëzit, dukuritë dhe verigat e historive që na mbështjellin. Përpiqem të projektoj sa më shumë kohë për krijimtarinë letrare, edhe pse kjo bëhet gjithnjë e më e vështirë.
- Ç'mendoni për autobiografizmin në letërsi? Sa është pjesë e krijimtarisë suaj?
Kjo është një temë e gjerë. Përveç zhanrit të pastër të memuaristikës (kujtimet) ekziston lloji i romanit autobiografik apo me elemente autobiografike, i bazuar në përvojën personale të shkrimtarit. Për memuaristikën, në rastet kur ajo shënon një nivel intrigues sinqeriteti dhe përvoje kam një nderim të veçantë. Tjetër është puna me autoboigrafitë e letrarizuara nën maskën e personazheve letrare. Në këto raste kam përshtypjen se duhet parë vepra në komponentët e saj letrar, pa i kushtuar vëmendje anës sensacionale dhe ekzibicionit të shkrimtarit. Padyshim, që një prej gjendjeve kryesore, që e bashkëshoqërojnë krijimtarinë e çdo shkrimtari, është aftësia dhe nevoja për të jetuar në rolet e trilluara, pa e ndërprerë vetidentifikimin herë me një personazh e herë me një tjetër. Çdo ide, çdo tundim krijues kënaqet jo me një pjesë të botës së brendshme të shkrimtarit, për e përpin atë me gjithsej, totalisht.
Përveç kësaj, historia njeh shembuj të shumtë, se si shkrimtari ka mundur t'ia kushtojë veten deri në grimën e fundit disa detyrave krijuese njëherësh apo të merret njëkohësisht me projekte absolutisht të papajtueshme, duke mbërritur ndërkaq një besueshmëri të jashtëzakonshme në shkrirjen e ideve dhe roleve të përkundërta. Unë kam përshtypjen se një shkrimtar, qoftë edhe në veprat e theksuara fantastike, imagjinative të trillit të pastër, nuk i shpëton dot përvojës së vet. Ajo është e pranishme gjithkund, ndonëse e kamufluar me figura dhe parabola. Në rastin tim jam munduar që përvojën time autobiografike ta maskoj në atë mënyrë, që ajo t'i shembëllojë lexuesit si një përvojë transindividuale; të jetë njëherësh "fakt" biografik i personazhit dhe i gjithkujt. Ndryshon puna me vepra letrare të karakterit të hapur biografik, siç janë, për shembull, romani im "Tenxherja" dhe prozat e shkurtra të vëllimit "Thembra e akilit".
- A janë skicat tuaja letrare një ironi e hollë kundrejt absurditetit të përditshmërisë?
Kur nuk e ndryshon dot gjendjen e gjërave, arma më e vlefshme mbetet ironia. Ironia është rezultat i pafuqisë përballë absurdit të përditshëm me të cilin ndeshesh gjithkund. Dhe atë e kemi me bollëk: ai shkarkohet nga valvolat e përditshmërisë sonë nga vetë gjestet dhe sjelljet tona, nga historia, mentaliteti, natyra diabolike dhe cilësia emocionale e bashkëkohësit tonë. Kornizat letrare të skicave dhe miniaturave të mia janë vazhdimi i një dialogu dhe ballafaqimi me rrënjët e realeve ku prodhohet ky absurd. Është në mënyrën time një lloj ditari tejindividual me përvojat e freskëta të përditshmërisë sonë.
-Sa te suksesshëm janë shkrimtaret tanë jashtë kufijve të Shqipërisë?
Ne jemi një gjuhë e vogël, ose më saktë, një gjuhë e rrallë, çka e bën të vështirë suksesin e shkrimtarëve tanë në botë. Në rastet fatlume, kur është punuar herët dhe falë rrethanave të favorshme, kemi arritur të prezantohemi me dinjitet. Por letërsia shqipe ka shumë disfavore. Ajo nuk ka një përkrahje nga politikat botuese dhe strategjitë e kulturës shtetërore. Në këtë kuptim fati i saj dhe suksesi jashtë kufijve të gjuhës amtare mbetet në dorë të rrethanave. Kemi raste të pakta të njohjes së letërsisë sonë jashtë, dhe prezantime të shkëputura e sporadike. Nuk ka një organizim dhe një punë promovuese, të mirëmenduar dhe të mbështetur. Në këtë kuptim, letërsia jonë mbetet e mbyllur në një rreth vicioz, pa qenë faj i shkrimtarëve apo i cilësisë artistike të autorëve tanë.
- Cilat janë arsyet që sa kalon koha dhe aq më pak libra shfletohen nga të rinjtë?
Unë mendoj se leximi, si akt, është diferencuar dhe do të vazhdojë të diferencohet nga masovizmi. Kjo është një dukuri e të gjitha kulturave. Nuk lexohet askund masivisht letërsia artistike. Në një proporcion të përafërt krahas shkallës krahasuese të popullsisë lexohet edhe në kulturat e tjera perëndimore. Leximi i letërsisë serioze mbetet atribut i një elite, e cila është e aftë të reflektojë dhe të krijojë komoditetin e kulturës së leximit. Një ndër arsyet, sipas meje, të pakësimit të lexuesve, është ndikimi i llahtarshëm mbi bashkëkohësit tanë i mjeteve të teknologjisë së informimit, karakteri i bujshëm e i sofistikuar i lojërave dhe zbavitjeve që ofrojnë këto mjete, duke thithur e "rekrutuar" sa më shumë një recepient pasiv audio-vizual. Zhvillohet veshi dhe syri, por jo meditimi. Bashkëkohësi ynë, në një masë dërrmuese është formatuar dhe reduktuar i gjithi: ai është o Vesh, o Sy. Midis veshit dhe syrit vdes pandërprerë hapësira meditative, reflektuese e përsiatëse, hapësirë të cilën e zhvillon vetëm akti krijues i leximit të letërsisë serioze.
- Sa ndikon puna juaj si përkthyes ne krijimtarinë tuaj?
Më merr një copë të mirë të kohës sime të krijimtarisë origjinale, por është padyshim një shkollë e madhe rikrijimi përmes përvojave të huaja, aq të shtrenjta e aq të domosdoshme për gjuhën, modelet dhe sensibilitetet letrare. Nuk është se ndikon në ato çfarë shkruaj unë, por krijon një njohje sa më intime me bagazhin e mjeteve shprehëse të shkrimtarëve të mëdhenj që përkthej dhe ndikon në përsosjen e konceptit tim mbi letërsinë e Vërtetë.
- Zoti Tufa, shpesh dëgjojmë të flitet se letërsia e vërtetë është shkruar përpara viteve ’90. Cili është gjykimi juaj për këtë duke parë që jeni ndër shkrimtarët më të njohur të viteve të fundit?
Nuk e di kë keni parasysh ju, kur thoni në pavetore "dëgjojmë të flitet". E para duhet përcaktuar kush flet, mandej cilësia e folësit, dhe së mbrami ajo çfarë flet. Gjykimet e përgjithësuara janë joserioze kur flasim për një sferë specifike si letërsia e cila lyp gjykim profesional. Kështu që e kam të vështirë t’u përgjigjem opinioneve të dyshimta e apriori, po aq dhe ndarjes së letërsisë në dy periudha para dhe pas vitit '90. Jo se nuk ekzistojnë shkaqet dhe arsyet e thella të kësaj ndarjeje, së paku në kuptimin ideologjik të sistemeve politike - diktatura dhe postkomunizmi. Por kemi një masë shkrimtarësh, vepra e të cilëve është me njërën këmbë në komunizëm dhe tjetrën në vitet e ashtuquajtura të demokracisë. Prerje me thikë në krijimtarinë e shkrimtarëve nuk ka, megjithëse dallimi është i padiskutueshëm. Mund të flasim për personalitetin artistik të shkrimtarit që vazhdon rrugën e konsolidimit, por personalitete të tilla janë shumë të pakët, sa po t'i numërojmë do të sillemi rreth dy-tre emrave.
E bëra këtë shtjellim për të theksuar se gjykimi i përgjithshëm në ndarjen e letërsisë në epoka para dhe pas viteve '90 bart doza arbitrariteti. Por nëse më kërkohet prej pyetjes tuaj opinioni im, ai dihet: është e tmerrshme ta çosh nëpër mend të jetë shkruar letërsi e vërtetë para viteve nëntëdhjetë! Jo, jam kundër këtij mendimi. Letërsia shqipe e Vërtetë, përpiqet të krijojë fizionominë e saj origjinale pas rënies së komunizmit, duke u përpjekur të çlirohet nga paraliza 50 vjeçare e mallkimit, ankthit dhe shpërfytyrimit. Është një proces i ngadalshëm, i vështirë, i mundimshëm, si në torturë, por prania dhe shenjat e saj janë të dukshme me brezat e pas viteve nëntëdhjetë, po aq sa edhe ata shkrimtarë në kapërcyell të këtyre viteve. Për mua si shkrimtar do të ishte fyese qoftë edhe përqasja me kufijtë e këtyre dhjetëvjeçarëve, sikundërse çdo krahasim tjetër me shkrimtarët që patën fatin e keq të krijonin në diktaturë. Shanset e tyre kanë qenë të varfra për çfarëdo reflektimi, eksperimenti apo lirie krijuese. Nëse është formuar (po ta marrim të mirëqenë) një opinion i tillë, se gjoja, letërsia e vërtetë qenkësh shkruar para viteve '90, atëherë përçuesit e këtij sensibiliteti derdimen, kurrë s'kanë për ta mësuar se ç'është letërsia e Vërtetë. Për ta është përfundimisht vonë dhe pamundur.
- Ju e ndani kohën tuaj, mes letërsisë, publicistikës, përkthimeve dhe botës akademike. Cili është vendi që zë secila te ju?
Varet nga ngeshmëria e kohës që kam në përdorim. Nëse do të kisha kohë më shumë, të qetë e të patrazuar, do të merresha vetëm me krijimtari letrare dhe ndoshta, me përkthime pikante. Por siç dihet, kjo është e pamundur. Prandaj lidhja ime me letërsinë ndahet midis auditorit, si punë e përditshme profesionale dhe angazhimeve akademike, ku janë të pashmangshme studimet, publicistika, etj. Kjo e fundit vjen si angazhim i ndërgjegjshëm qytetar, përderisa rrojmë në një përmasë sociale dhe kemi ndjeshmërinë e pashmangshme në raport me njerëzit, dukuritë dhe verigat e historive që na mbështjellin. Përpiqem të projektoj sa më shumë kohë për krijimtarinë letrare, edhe pse kjo bëhet gjithnjë e më e vështirë.
- Ç'mendoni për autobiografizmin në letërsi? Sa është pjesë e krijimtarisë suaj?
Kjo është një temë e gjerë. Përveç zhanrit të pastër të memuaristikës (kujtimet) ekziston lloji i romanit autobiografik apo me elemente autobiografike, i bazuar në përvojën personale të shkrimtarit. Për memuaristikën, në rastet kur ajo shënon një nivel intrigues sinqeriteti dhe përvoje kam një nderim të veçantë. Tjetër është puna me autoboigrafitë e letrarizuara nën maskën e personazheve letrare. Në këto raste kam përshtypjen se duhet parë vepra në komponentët e saj letrar, pa i kushtuar vëmendje anës sensacionale dhe ekzibicionit të shkrimtarit. Padyshim, që një prej gjendjeve kryesore, që e bashkëshoqërojnë krijimtarinë e çdo shkrimtari, është aftësia dhe nevoja për të jetuar në rolet e trilluara, pa e ndërprerë vetidentifikimin herë me një personazh e herë me një tjetër. Çdo ide, çdo tundim krijues kënaqet jo me një pjesë të botës së brendshme të shkrimtarit, për e përpin atë me gjithsej, totalisht.
Përveç kësaj, historia njeh shembuj të shumtë, se si shkrimtari ka mundur t'ia kushtojë veten deri në grimën e fundit disa detyrave krijuese njëherësh apo të merret njëkohësisht me projekte absolutisht të papajtueshme, duke mbërritur ndërkaq një besueshmëri të jashtëzakonshme në shkrirjen e ideve dhe roleve të përkundërta. Unë kam përshtypjen se një shkrimtar, qoftë edhe në veprat e theksuara fantastike, imagjinative të trillit të pastër, nuk i shpëton dot përvojës së vet. Ajo është e pranishme gjithkund, ndonëse e kamufluar me figura dhe parabola. Në rastin tim jam munduar që përvojën time autobiografike ta maskoj në atë mënyrë, që ajo t'i shembëllojë lexuesit si një përvojë transindividuale; të jetë njëherësh "fakt" biografik i personazhit dhe i gjithkujt. Ndryshon puna me vepra letrare të karakterit të hapur biografik, siç janë, për shembull, romani im "Tenxherja" dhe prozat e shkurtra të vëllimit "Thembra e akilit".
- A janë skicat tuaja letrare një ironi e hollë kundrejt absurditetit të përditshmërisë?
Kur nuk e ndryshon dot gjendjen e gjërave, arma më e vlefshme mbetet ironia. Ironia është rezultat i pafuqisë përballë absurdit të përditshëm me të cilin ndeshesh gjithkund. Dhe atë e kemi me bollëk: ai shkarkohet nga valvolat e përditshmërisë sonë nga vetë gjestet dhe sjelljet tona, nga historia, mentaliteti, natyra diabolike dhe cilësia emocionale e bashkëkohësit tonë. Kornizat letrare të skicave dhe miniaturave të mia janë vazhdimi i një dialogu dhe ballafaqimi me rrënjët e realeve ku prodhohet ky absurd. Është në mënyrën time një lloj ditari tejindividual me përvojat e freskëta të përditshmërisë sonë.
-Sa te suksesshëm janë shkrimtaret tanë jashtë kufijve të Shqipërisë?
Ne jemi një gjuhë e vogël, ose më saktë, një gjuhë e rrallë, çka e bën të vështirë suksesin e shkrimtarëve tanë në botë. Në rastet fatlume, kur është punuar herët dhe falë rrethanave të favorshme, kemi arritur të prezantohemi me dinjitet. Por letërsia shqipe ka shumë disfavore. Ajo nuk ka një përkrahje nga politikat botuese dhe strategjitë e kulturës shtetërore. Në këtë kuptim fati i saj dhe suksesi jashtë kufijve të gjuhës amtare mbetet në dorë të rrethanave. Kemi raste të pakta të njohjes së letërsisë sonë jashtë, dhe prezantime të shkëputura e sporadike. Nuk ka një organizim dhe një punë promovuese, të mirëmenduar dhe të mbështetur. Në këtë kuptim, letërsia jonë mbetet e mbyllur në një rreth vicioz, pa qenë faj i shkrimtarëve apo i cilësisë artistike të autorëve tanë.
- Cilat janë arsyet që sa kalon koha dhe aq më pak libra shfletohen nga të rinjtë?
Unë mendoj se leximi, si akt, është diferencuar dhe do të vazhdojë të diferencohet nga masovizmi. Kjo është një dukuri e të gjitha kulturave. Nuk lexohet askund masivisht letërsia artistike. Në një proporcion të përafërt krahas shkallës krahasuese të popullsisë lexohet edhe në kulturat e tjera perëndimore. Leximi i letërsisë serioze mbetet atribut i një elite, e cila është e aftë të reflektojë dhe të krijojë komoditetin e kulturës së leximit. Një ndër arsyet, sipas meje, të pakësimit të lexuesve, është ndikimi i llahtarshëm mbi bashkëkohësit tanë i mjeteve të teknologjisë së informimit, karakteri i bujshëm e i sofistikuar i lojërave dhe zbavitjeve që ofrojnë këto mjete, duke thithur e "rekrutuar" sa më shumë një recepient pasiv audio-vizual. Zhvillohet veshi dhe syri, por jo meditimi. Bashkëkohësi ynë, në një masë dërrmuese është formatuar dhe reduktuar i gjithi: ai është o Vesh, o Sy. Midis veshit dhe syrit vdes pandërprerë hapësira meditative, reflektuese e përsiatëse, hapësirë të cilën e zhvillon vetëm akti krijues i leximit të letërsisë serioze.
- Sa ndikon puna juaj si përkthyes ne krijimtarinë tuaj?
Më merr një copë të mirë të kohës sime të krijimtarisë origjinale, por është padyshim një shkollë e madhe rikrijimi përmes përvojave të huaja, aq të shtrenjta e aq të domosdoshme për gjuhën, modelet dhe sensibilitetet letrare. Nuk është se ndikon në ato çfarë shkruaj unë, por krijon një njohje sa më intime me bagazhin e mjeteve shprehëse të shkrimtarëve të mëdhenj që përkthej dhe ndikon në përsosjen e konceptit tim mbi letërsinë e Vërtetë.
