Këtë ajër nuk mund ta gjeje në atë kohë në Televizionin Shqiptar e në Radio, ku “rreziqet” që mbartte transmetimi i drejtpërdrejtë “shmangeshin” përmes kontrollit të gjithanshëm të drejtpërdrejtë.
Por ajrin e Kinostudios, ku merrnin e jepnin frymë shkrimtarë si Dhimitër Xhuvani e Vath Koreshi, artistë, aktorë dhe inxhinierë e teknikë, nuk e gjeje as në institucione të tjera të artit. Dhe kjo, mendoj unë, ndodhte jo vetëm për shkak të disa veçantive të procesit të punës, por sidomos falë grumbullimit aty dhe mbizotërimit të disa figurave të veçanta që me individualitetin e tyre të fuqishëm artistik dhe intelektual kishin arritur të krijonin rreth vetes – dhe jo vetëm për vete – një mjedis ku në rrjedhën e përditshme e kishin vështirë të depërtonin disa forma standarde të hipokrizisë së detyruar politike.
Dhe kur flitet për atmosferë, mendja të drejtohet natyrshëm tek Gëzim Erebara, një figurë qendrore e Kinostudios së viteve 60-80, jo vetëm si regjisor i disa prej filmave më të njohur e më të vlerësuar, po edhe për fushën e gjerë të interesave që mbartte me vete, nga sheshi i xhirimit, te dhoma e montazhit apo auditorët e universitetit ku përgatiteshin artistët e rinj. Gëzim Erebara, një enciklopedi e gjallë, rrezatonte art, kulturë e dije, që i dhuronte me bujari e fisnikëri, dhe gjithashtu me guxim e me vetëdijen se bënte një veprim të dobishëm shoqëror. Me një kulturë të fortë gjuhësore, njohës i disa gjuhëve të huaja, i dashuruar pas letërsisë dhe arteve, ai mbetet, sa pjesë e kujtesës që shfaqet përmes ekranit dhe ruhet në celuloid, aq dhe pjesë e atmosferës dhe ajrit që thithej në Kinostudio.
Ndër të parët të kthyer në Shqipëri pas studimit në një institut europian kinematografie (“Famu”, në Pragë, që nuk arriti ta përfundojë), Erebara ishte dhe ndër të parët që u ndeshën me kurthet e servilëve partiakë të cilët nuk i lidhte asgjë me artin. Ai itregonte më pas këto episode, shkurt, me pak detaje, por të krijonte mundësinë të njihje një Kinostudio tjetër, ku tonin e jepnin disa militantë të cilët merreshin edhe me çantën me të cilën vinte regjisori në punë!
“E ç’don me thanë ti me këtë?” – e kishte pyetur njëri për çantën ku mbante libra e shënime. Sepse sipas atij që pyeti, çanta ishte një element i frikshëm, e shpikur nga borgjezët, dhe njerëzit kur shkonin në punë, pavarësisht se ç’punë bënin, duhej të kishin në dorë vetëm një paketë të mbështjellë me gazetë - bukën që do të hanin...
“... Mos i shif tani... Si ishin këta në kohën e miqësisë... (me Bashkimin Sovjetik)” më tha një herë Gëzimi dhe me gegërishten e tij të bukur më tregoi se si disa vite më parë nuk mundeshe të kritikoje as tigëllimin e duartrokitjeve, që ishin të një mjedisi të hapur, kur duheshin duartrokitje salle. “Janë aplaudismente sovjetike!”, pat mbrojtur zgjedhjen e vet, teknikisht të gabuar, përgjegjësi i kësaj pune.
Kisha pak ditë që punoja në Kinostudio, në shkurtin e largët të vitit 1970 dhe njihja fare pak njerëz atje, kur dikush u shkëput nga një grup i vogël që rrinte në strehën e kolonave të fasadës së ndërtesës kryesore, më qëndroi përballë dhe më pyeti:
“A din ti sa pseudonime ka pasur ai babai jot?”... U mundova të përmend dy-tre (atëhere flitej shumë pak për Kutelin dhe pseudonimet e tij), por njeriu që më pyeti dinte më shumë.
Kështu e njoha regjisorin Gëzim Erebara. Për herë të parë punova me të në vitet ’73-’74, në montimin e dy filmave të tij dokumentarë, “Qytete ilire” dhe “Ata quheshin arbër”, me skenarë të Neritan Cekës. Gjatë punës për këta filma, në dhomën e montazhit ishte krijuar një oaz krejt i veçantë kulture e lirie: nga njëra anë materiali – temë e xhirime të bukura, nga ana tjetër muzika e Stravinskit, autor që nuk pranohej lehtë në atë kohë, e zgjedhur nga Elsa Bushati – dhe këto të shoqëruara me biseda që lidheshin ose s’lidheshin drejtpërdrejt me filmin (kuptohet, fliste Gëzimi).
Dhe pikërisht atëhere, një porosi: Njeriu, tha Gëzimi, në qoftë se do që ta ketë shpirtin të ushqyer mirë, duhet të lexojë patjetër të paktën një poezi të bukur në ditë...
I kujtoj këto fjalë sa herë marr në duar një libër poezie. Dhe sa herë kam dashur ta pyes Gëzimin: kur nuk arrin të lexosh poezinë e bukur, a mund të numërosh për llogari të saj një këngë të bukur poetike që e ke dëgjuar atë ditë? Por këtë pyetje nuk ia bëra dot asnjëherë dhe prandaj përgjigjen s’do ta marr vesh kurrë...
Tani e kuptoj se guximi i tij për të shkelur i pari në shtigje sfidash – filmi i parë me ngjyra i punuar tërësisht në laboratorët e Kinostudios (dokumentari “Gurët dekorativë“ – 1964) dhe pastaj filmi i parë me ekran të gjerë (“Pylli i lirisë” - 1976) – e ka burimin sa tek dashuria për artin dhe dëshira për të zgjeruar hapësirat e mjeteve shprehëse, aq dhe te natyra e tij prej njeriu kureshtar, që e do dijen në përgjithësi, ndaj dhe të renë.
Tek ky film, i xhiruar me titullin “Pylli i gjelbër i lirisë“, në montazhin e të cilit pata fatin të punoj, kam admiruar planet e bukura ku përmbajtja e kuadrit përputhet me mundësitë që jep ekrani i gjerë, megjithë vështirësitë që krijonte ai në xhirim. Dhe kam përshtypjen se në këtë film vetë regjisori ia ka zgjeruar disi hapësirën pjesës së pyllit dhe tufës së kuajve të egër që vraponin, mbase për të fituar edhe vetë diçka nga liria që simbolizonin ata.
Ashtu si shumë filma të tjerë, as “Pylli i lirisë” nuk shpëtoi nga shtesat me xhirime për të forcuar linjën e “ndërgjegjësimit politik të popullit përmes elementëve komunistë” (ngjarja zhvillohet para vitit 1944). Me sa më kujtohet ishin disa plane që u xhiruan në muzg, për ta bërë më pak të dukshme mungesën e unitetit të ngjyrave. E njëjta gjë kishte ndodhur edhe në filmin e mëparshëm “Në fillim të verës”, që mori dhe çmimin e parë në Festivalin e parë të filmit shqiptar, më 1975. Edhe në në këtë film u bënë disa të quajtura rixhirime, që ishin në të vërtetë shtesa, dhe ashtu si në shumë filma të tjerë ku kam punuar, synonin “të rregullonin” të njëjtën “të metë” të formuluar si “mangësi në pasqyrimin e rolit të partisë në luftën e popullit për liri”.
Kur e mendon të vjen çudi: subjekte të ndryshme letrare, autorë të ndryshëm, regjisorë të ndryshëm, “difekti” i njëjtë. Apo dhe kjo ka të bëjë me atmosferën dhe ajrin që thithej në Kinostudio dhe që ishte ndryshe nga si do ta kishte dëshiruar kupola e shtetit?
Por ajo që nuk e harroj dot janë fjalët e Gëzimit, për disa episode të caktuara: “kësaj s’kemi ç’t’i bëjmë” ose “lene, kështu e duan”. “Kështu e duan!”. Dhe kam përshtypjen se diktati politik në art e bënte të punonte “me krahë të prerë”. “Guximtarët”, që trajton temën e fëmijëve alpinistë, është i vetmi film i tij me temë të ditës. Në gjithë sjelljen dhe qëndrimin e tij, Gëzimi dukej se e shpërfillte atë që ndodhte përreth, dhe filmat që realizonte i zgjidhte me temën e së kaluarës – lufta kundër fashizmit, gjysma e së keqes.
Ai nuk qëndronte shumë në dhomën e montazhit. Jepte udhëzimet dhe pastaj vinte të shikonte materialin të montuar. Kishte shumë besim tek bashkëpuntorët, megjithatë, në fund të fundit ishte ai që vendoste, me qetësi, por me autoritet.
Ata që shikojnë sot filmat e asaj kohe, qoftë dhe filmat me subjekt të thjeshtë, nuk mund të përfytyrojnë sa shumë mund është derdhur për t’i realizuar, në radhë të parë nga regjisori, që duhej të zgjidhte si problemet artistike, ashtu dhe ato teknike.
Në vitin 1980, pas filmit “Përtej mureve të gurta” dhe ndërsa bëhej gati për një film tjetër me peshë, “Një natë pa dritë”, Gëzimi mori përsipër filmin “Nusja”, me metrazh të shkurtër (duhej realizuar plani i Kinostudios dhe norma personale). Pjesa më e madhe e filmit u xhirua në Tropojë, në kushte mjaft të vështira. Ishte vjeshtë, pragdimri dhe xhirimet natën ishin një problem më vete. E kam ende letrën që më ka dërguar Gëzimi nga Bajram Curri, ku më shkruante për problemet me materialet e xhiruara, një pjesë e të cilave nuk ishin të qarta dhe kishin marrë dritë. Megjithë shqetësimin e madh, letra dy-faqëshe respekton të gjitha formulat e mirësjelljes, nga fillimi, deri në fund:
“Kujtoj se nuk është nevoja të të shkruaj më gjatë dhe rëndësinë e kësaj pune e kupton. Shumë të fala – Gëzim
Kështu mbyllet letra. Dhe të gjitha problemet i zgjidhi pa akuzuar askënd, me qetësi e mirësi. Fjalët e tij “i dashur”, ose “i dashur mik”, nuk ishin parafabrikat, por thuheshin me gjithë kuptimin e tyre.
Këto fjalë tashmë kanë hyrë në kujtesën e Kinostudios të lidhura natyrshëm me Gëzim Erebarën, si pjesë e ajrit të saj të veçantë me efekt çlirues në vitet plot rreziqe të diktaturës. Kjo pjesë atmosfere, ky ether, nuk mund të zhduket, mbetet ajër dhe mund të kapet e të kuptohet në çdo kohë nga ata që kanë aftësi të kuptojnë.
Gazeta: Shekulli
