Sinteza e Fabrizio Vistoli në biografinë e Mustilli
Emrin e Domenico Mustillit, arkeologut italian,mbrojtësi i problemit të përkatësisë etnike të banorëve të Epirit të titulluar :“Gli Illiri nell’Epiro” (Ilirët në Epir), botuar nga Akademia e Italisë në përmbledhjen me titull “Le terre albanesi redente”, Romë 1941,shpesh e ndesh nga raportimet dhe gjurmimet, që ka kryer misioni arkeologjik italian në Shqipëri.
Fabrizio Vistoli sjell shkurtimisht biografin e D.Mustillit të përshkruar te:”Fjalor biografik i Italisht - Volume 77.
Ai ka lindur në Napoli,thotë F.Vistoli,më 3 dhjetor 1899 nga prindërit Leonardo dhe Maria Testa . Anëtar i një familjeje të lashtë katolike me origjinë nga Ravello, pjesëtarë në Luftën e Parë Botërore ku fituan Kryqin e Trimërisë Ushtarake dhe Kryqin e Meritës së luftës.
Ai u kthye për studimet në Universitetin e Napolit. Aty ai kishte studentët e tjerë mes të cilëve , Paola Montuoro, Olga Elia dhe Dominic Zancani. Mësohet se Mustilli u diplomua në dhjetor të vitit 1924, në arkeologjinë klasike, me një tezë përgatitur nën drejtimin e Giulio Emanuele Rizzo. Zgjedhja e një teme të pikturës vazo greke, si dhe predikimet e tij për qeramikën e lashtë dhe përgjithësisht të botës klasike duket se kanë origjinën nga një rrjedh kujtimesh historike dhe artistike e Sant'Agata de 'Goti (Benevento ). Shtëpi stërgjyshore dhe sidomos nga koleksioni i madh i vazove greke vënë së bashku në ruajtje nga një paraardhës në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe ruajtur me kujdes nga një xhaxha atëror.
Student i Shkollës Arkeologjike italiane të Athinës (vitet 1926-28), ai mori pjesë në hulumtim, në ishullin e Lemnos drejtuara nga Alessandro Della Seta. Këtu ndeshet me çështjen e vështirë të gërmimeve në nekropolin e parë, Hephaisti ku ka përgatitur disa të dhëna të dendura informative rreth 'etruskëve (' qytetërimit lokal) .
Vite më vonë, në kujtesën e madhe u shfaq Shkolla Arkeologjik e Athinës dhe të misioneve italiane në Lindje ( vitet 1932-1933).Rrugëtimi i tij vijon kështu: Kthehet në Itali, ai u vendos në Romë, ku G.E.Rizzo, i cili u zhvendos nga Napoli, e kishte favorizuar (nëntor 1928)me emërimin si asistent të përhershëm në Departamentin e Arkeologjisë në Universitet. Vitet romake u pikëzuar me një numër të madh të përpjekjeve shkencore dhe një hulumtim të ethshme, të cilat dëmtuan shëndetin nervor, por edhe nga një seri e arritjeve të shquara profesionale, disa prej të cilave janë në origjinën e reputacionit dhe nderim në të cilën ishte gjithmonë i rrethuar më vonë, emrin i tij.
Në të njëjtën kohë, që përkojnë punimet për ndërtimin e kampusit,ku mbikëqyri riorganizimin sistematik të grumbullimit të pasur së Urbis studim, në lidhje me atë kohë u zhvendos nga vendndodhja e vjetër e bujtinë e S. Michele në mjedise të reja brenda ndërtesës së Fakultetit të letrave.
Ky aktivitet i dha llogari në një artikull të botuar në shqyrtimin e arteve në vitin 1936 .Pas shtatë vitesh si asistentë së bashku me Rizzo dhe pasi ka marrë diplomë në arkeologji dhe historinë e artit të lashtë (28 nëntor 1933), në korrik të 1935, ai fitoi konkursin për një vend në rolin e inspektorit të Monumenteve , galeritë dhe gërmimet arkeologjike, që hyjnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në Mbikëqyrjen napolitane të Amedeo Maiuri, i cili në atë kohë përbënte një palestër të jashtëzakonshme, për një arkeolog militant të gatshëm.
Gjatë tre viteve të ardhshme ka ushtruar funksionet e kontrollit dhe mbrojtjes së lashtë në faqet e shumta të Campania (Pompei dhe Herkulani) dhe botoi disa shkrime të rëndësishme në revistat antichistica, duke përfshirë edhe ato të lidhura me dy veprave me interes të jashtëzakonshëm në ato zbulime (Apolloni ,zbuluar në vitin 1930 në ujërat e Gjirit të Salerno dhe busti madhështor të perandorit Augustus zbuluar në Fondet në vitin 1936), në të cilën ai u kthye më vonë me punim më të gjerë.
Nga 1 dhjetori 1938, menjëherë pas martesës me Anna De Marco në Romë, nga e cila ai nuk kishte fëmijë, ai e la postin e tij si pasojë e emërimit inspektues si profesor i jashtëzakonshëm (dhe pastaj nga viti 1941), arkeologjisë dhe historisë greke dhe Romane në Universitetin e Napolit, ku për një vit ai mbajti emërimin palethnology.
Aktivitetet arsimore të përditshme, të ushtruara në Romë pas vdekjes së Rizzo, nuk e kanë penguar atë, që të vazhdojë punën e tij shkencore me zjarr dhe me të vërtetë ka ndihmuar për të zgjeruar fushën.
Pas vdekjes së Pirro Marconi, i cili e kishte paraprirë atë edhe në karrigen universitare, Mustilli ka drejtuar në mes të viteve 1938 dhe 1941, Misionin arkeologjik italian në Shqipëri.
Aktivitet intensiv dhe të frytshme në vendin ballkanik janë dëshmi jo vetëm për rezultatet e hulumtimit të kryer në akropolin e Butrintit, në zonën e Zadarit dhe malet Acroceraunians, sidomos renditen të pasura në shkrime dhe monografi, që merren me tema, që lidhen me të kaluarën e rajoneve me pamje nga bregu lindor i Adriatikut.
Duke studiuar Shqipërinë e lashtë, Mustilli kishte për të përsëritur përballjen me problemet e arkeologjisë prehistorike dhe kjo ishte pikërisht, disiplina për të tërhequr dhe mbajtur interesat e veta afatgjata në mënyrë për ta nxitur atë, për të dhënë një pamje të saktë, sidomos për trajnimin e studentëve të tij të rinj në vëllimin e parë :Një Histori Universale e Vallard-i botuar në vitin 1959.
Megjithatë, hulumtimet e tjera ishin më të pëlqyeshëm, veçanërisht ato të aparatit paraprak shkencor përbëhet nga të dhëna historike mbi individualin monumental duke synuar që të thellojë problemet kritike dhe Eksegjetik të pazgjidhura. Kështu ai e mori në detyrën e ardhshme shqyrtimin kritik, fjalimet përkujtimore, shkrimet dhe enciklopedi e rastit, një lloj shumë e veçantë e studimit të orientimit shkencor, u përqendrua në topografi historike e Campania greko-romake dhe qytetërimit të lashtë e Sicilisë dhe Magna Graecia.
Në këtë zonë gjurmohen, midis të tjerash, ese origjinale në shenjtëroren Hera Argive (1941, 1943), dyqanet artizanale të Pompeit (1950), i ashtuquajturi Villa i Papyri në Herculaneum pseudourbana (1956), në Qytetin Messapia përmendur nga Straboni (1957), kujtimet e para në rrënojat e Paestum (1959), dhe jo më pak, lidhjet kulturore, që bashkoi rajonin jugor të gadishullit italian dikur kolonizuar nga grekët ,Sicilinë dhe ' Italinë veriore (studimi përfshinë vitet 1963, 1966).
Nga ky grup i interesave konkrete për sektorin jugor të lashtë dhe origjinën e angazhimin të saj në themel në vitet 1956-1957, Qendra e Studimeve të Universitetit të Napolit, ku ishte rektor Ernesto Pontieri, si dhe mbështetja dhe pjesëmarrja e vazhdueshme nga viti 1961në konferenca vjetore të Institutit të Historisë dhe Arkeologjisë të Greqisë së lashtë (ISAMG) e Tarantos.
Ai vdiq papritmas në Napoli, në 20 shkurt 1966.
Me mendje të hapur, Mustilli iu përkushtua me pasion punës në përhapjen e njohurive të mësuar dhe ka ndjekur me interes të veçantë, sidomos në pjesën e fundit të jetës së tij, arritjet dhe përparimet në teknologji të cilat erdhën gradualisht duke bërë hetim në dispozicionin arkeologjik. Ai ishte anëtar i akademive të ndryshme dhe e emëruan atë për të mbajtur pozita e përgjegjësi të lartë në kuadër të Komitetit Kombëtar për Shkencat historike, filozofike dhe filologjike të Këshillit Kombëtar, të Kërkimit dhe të Këshillit ,të Lartë për Antikitetet dhe Arteve të Bukura.
Vlerësimi i historianit Kristo Frashëri
Lidhur me qëndrimet arkeologut italian Mustilli,historiani Kristo Frashëri shkruan: Autori i tretë, i cili e trajton gjithashtu në mënyrë dinjitoze problemin e përkatësisë etnike të banorëve të Epirit është historiani dhe arkeologu i njohur italian Domenico Mustilli. Ai e trajton këtë problem në një punim italisht të titulluar “Gli Illiri nell’Epiro” (Ilirët në Epir), botuar nga Akademia e Italisë në përmbledhjen me titull “Le terre albanesi redente”, Romë 1941.
Problemin e banorëve të lashtë të Epirit, D. Mustilli e trajton që nga kohët parahistorike. Ai pohon se gjetjet arkeologjike që kanë dalë në dritë tregojnë se treva e Epirit ka qenë e banuar para se të shfaqeshin grekët në histori. Ai vë në dukje se Epiri pësoi një dyndje popullatash në epokën e Bronzit, e cila karakterizohet nga qeramika e pikturuar. Kjo qeramikë, – thekson ai, – nuk ka lidhje fare me kulturën arkaike greke .Për sa i përket fillimeve të epokës së Hekurit, ai vinte në dukje se nuk kishte të dhëna që të provonin praninë e banorëve grekë në këtë trevë. Duke u mbështetur në të dhënat arkeologjike që njiheshin në kohën e tij, ai pohonte se gjurmët më të hershme të pranisë greke në Epir i takojnë periudhës helenistike. Nuk e mohonte faktin se në Dodonë ishin zbuluar objekte të kulturës helenike, si statueta, fragmente skulpturash arkaike, të cilat i takojnë shekullit VI, madje edhe një fibul e tipit aisatik e shekullit VII. Por këto nuk qenë prodhime vendëse. Ato tregojnë marrëdhëniet që kishte Dodona me botën greke.
Nga ana tjetër, vazhdon D. Mustilli, në truallin e Epirit janë zbuluar objekte arkeologjike që tregojnë lidhje kulturore me qytetërimin e veriut, pra me viset ilire (një shpatë e tipit krejtësisht verior dhe një sëpatë e tipit hallshtatianë e pranuar edhe nga arkeologë të tjerë). Veç kësaj, vazhdon ai, edhe në Orestidë, e cila bënte pjesë herë në Epir, herë në Maqedoninë Perëndimore, mungojnë gati krejtësisht dëshmitë arkeologjike për kohën pas epokës së Bronzit dhe para shfaqjes së objekteve të qytetërimit dhe të industrisë greke. Vetëm ndonjë enë korinthiane zbuluar këtu, – nënvizon D. Mustilli, formon urën ndërmjet epokës së Bronzit dhe kohës helenistike. Varre arkaike u gjetën pranë Cotylionit dhe kishin kufoma me skelet dhe të djegura me urnë e me enë bronzi. Më tej ai shkruan: Në Epir “mungojnë pra, elemente për të ndriçuar gjendjen pas kohës së Bronzit. Mund të themi vetëm se gërmimet e deritanishme (pra deri në vitin 1941 – K.F.) provojnë në një mënyrë mjaft të qartë importimin (pra jo prodhimin në vend – K.F.) të objekteve nga Greqia në Epir që nga shekulli VII p.e.s., ndoshta edhe nga një kohë më e hershme”.D. Mustilli thotë se dëshmitë për të provuar se banorët epirotë qenë grekë janë shumë të cekëta, kurse teza e kundërt se nuk qenë grekë është mjaft e bazuar. Ai sjell si dëshmi Thukididin, i cili i quan molosët barbarë (I 68; II 80). Po ashtu edhe Straboni (VII, 321). Nuk mund të dyshohet, shkruan historiani italian, se etolët qenë grekë, por territori i tyre pati një imigrim të fortë nga veriu, saqë Filipi në bisedimet për paqe me romakët, para Kinaskefalit pohonte se pjesa më e madhe e etolëve nuk janë grekë (Polibi XVIII 5,8; Livi XXXII, 34). Për Filipin, vazhdon D. Mustilli, nuk ishin grekë as amfilokët, as agrejtë që banonin në verilindje të euritanëve, as apodotët që banonin në luginën e Dafnos.Arkeologu italian vë në dukje se në shekujt e mëvonshëm në Epir vihet re ndikimi i kulturës greke.
Ai sjell si shembull fortifikimet e shekullit V p.e.s. të Finiqit dhe të disa ndërtesave të tjera të mëvonshme. Po kështu edhe në Butrint. E njëjta gjë ndodh edhe në Dodonë, ku u ndërtua një faltore madhështore dhe kur u shfaqën mbishkrimet greqishte. Këtu, thotë arkeologu italian, shtrohet pyetja: “Si mund të pajtohet prania që nga shekulli V e gjurmëve helene me mungesën e tyre të plotë para shekullit V”? Pyetja e dytë që shtrohet, sipas tij, është kjo: “Si mund të pajtohet prania pas shekullit V e kulturës materiale greke me të dhënat gjuhësore, të cilat pohojnë në mënyrë të padyshimtë praninë në Epir të elementit ilir”? Nga këto dy pyetje, arkeologu italian shtron për zgjidhje problemin: “Kush ishin këta ilirë? Në çfarë objektesh, në çfarë manifestimesh konkretizohet qytetërimi i tyre nga pikëpamja arkeologjike”? Arkeologu gjen kështu rastin që të kundërshtojë pikëpamjen e përhapur në kohën e tij – pikëpamje të cilën, siç u pa, po e shfrytëzon në mënyrë spekulative Hammondi, – mbi përhapjen e popullsisë së Lausitzit në Epir. Është e vërtetë, pohon ai, se gjurmë mjaft të sigurta të bartësve të qytetërimit të Lausitzit duken në Maqedoni gjatë luginës së Vardarit (Aksiosi antik).
Është gjithashtu e njohur pikëpamja se nga përzierja e shtegtarëve të rinj me banorët e mëparshëm u mbrujt qytetërimi maqedon i fillimit të epokës së Hekurit. Vendbanimi i Verrias buzë Haliakmonit tregon përhapjen nga Perëndimi, pohon D. Mustilli në drejtim të Epirit të këtij qytetërimi maqedon të kohës së Hekurit. Megjithatë, deri tani ai ngul këmbë se në Epir nuk janë zbuluar gjurmë të popullit të Lausitzit, pavarësisht se ndonjë element i këtij qytetërimi ka depërtuar edhe më në jug, në krahinat greke. Përkundrazi, sipas D. Mustillit, përveçse në Korkyra ku sundonin liburnët, prania e ilirëve është vërtetuar edhe nga emri Hylloi, i identifikuar në vendin e quajtur sot Chalkiopulos. Deri sot, përfundon ai, nuk kanë dalë objekte arkeologjike që të provojnë praninë e popullit të Lausitzit, qoftë në epokën e Bronzit, qoftë në atë të fillimit të Hekurit. Gjurmë të kulturës ilire gjejmë edhe në Epir. Mjafton të thuhet se në Dodonë nuk mungojnë objekte që provojnë prejardhjen e tyre nga veriu.
