Ata çmpinin këmbët dhe shëtisnin nëpër çifligun e Jasnaja Poljanës. Kësaj radhe ishte vetëm një nga ata llafazanët e prozës. Ia kishte lexuar romanet. Të mirë. Pa shumë moral.
Po gjithsesi të mirë. Kishte një stil të çuditshëm, pa vetmi, të kërthneznin ngjyra dhe parfumi. Kjo i erdhi nëpër mend. Këtë punën e parfumit e kishte përdorur për një tregim të Çehovit.
Në atë kohë, ishte mbasdite me diell, po i mësonte Pavlushkës, djalit jetim të pojakut të fshatit, shkrim e këndim. Kësaj i jepte më shumë rëndësi se takimit me një shkrimtar të njohur francez, që kishte ardhur enkas për ta njohur nga afër dhe për t'i shprehur falënderimet. Pse? Mos dinte të bënte gjë tjetër më mirë?
Ta merrnin vesh se si sillej gruaja dhe fëmijët me të, kishin për t'ia mbathur. Si, si është e mundur që Homeri i kohëve moderne merrej nëpër këmbë dhe s'pëlqehej më nga të afërmit? Shpagimin për famën e kishte brenda në shtëpi, po askush s'e dinte, askush.
Dhe më mirë të mos e dinin. Budallaçka, i kopjonte Anën apo Luftën dhe ankohej nga shkrimi i tij i llahtarshëm dhe gabimet trashanike drejtshkrimore. Jo, ai s'ishte shkrimtar, po një bujk që leronte letër. Dhe kush ia thoshte këto, gruaja, gruaja e tij grindavece që, sa e shikonte, ia niste nga inatet e dyshimet imagjinare.
Ai i përvidhej, ndërsa ajo e ndiqte. E gjithë puna ishte te xhelozia e pandjerë, po e shpikur për ta munduar. Kush ka ardhur? pyeste ajo. Një zotëri, i përgjigjej shërbëtorka. Vjen nga Franca. Mos e shqetësoni Tolstoin. Zotëria le te presë.
Ajo ndjente kënaqësi të fshehtë kur shkaktonte vuajtje.
Erdhën muzgjet dhe Pavlushka u largua me një këngë për zogun e pulës që e hëngri dhelpra.
Tolstoi ishte i lirë, po ende nuk e kishin lajmëruar për vizitorin që shëtiste në pyll. Atje do të shkonte dhe vetë para se të ulej sërish në skrivani.
U takuan të dy krejt papritur dhe njëri e pandehu tjetrin për kont Vronskin, që ishte i vërtetë dhe vinte shpesh t'i puthte dorën Tolstoit ngaqë e kishte bërë të famshëm, ndërsa tjetri për karrocier apo druvar. Këtu jeton Tolstoi? Këtu. Jasnaja Poljana quhet?
Shumë vend i bukur. Ju i shërbeni? Po, i heq çizmet kur fle dhe i mbath çizmet kur zgjohet. Atë e ka mundim të madh. Pastaj e marr në kurriz kur kalojmë kanalet, se ai ka një zakon, gjysmën e ditës e kalon me bujqit. Kush jeni ju, zotëri?
Shkrimtar. Vij nga Franca të takoj Tolstoin. Ah, s'keni për ta takuar dot. Pse? Ai s'ndjen më kënaqësi nga shkrimi. I është neveritur. S'fitohet gjë, thotë, fshatarët e mi nuk i zgjidhën hallet.
Nuk la doktrinë pa nxënë, po i mungon ajo, e vetmja, që s'e di askush, vetë Zoti. Është nisur për ta takuar. Po si është nisur? Me të shkruar, me të pjekur mendim nëpërmjet imagjinatës, me veprim konkret.
Nesër ai mund të largohet, ose ia ka mbathur qysh tani. Ju po më çudisni zotëri, po nga i dini gjithë këto? Kur i mbath dhe i zbath çizmet. Ai është shumë llafazan. Po ju pse keni ardhur nga Franca? Për t'i dhënë dorën. Pse? Ka shkruar romane shumë të bukur. Romane të mëdhenj. Lufta dhe Paqja, për shembull.
Për mua është romancieri më i madh. Kam ardhur t'i shoh hartat dhe emrat e personazheve që i gdhendte në karrige, mobilie, tavolina, mbi 2000 emra. Ai e bëri edhe njëherë luftën e Kutuzovit me Napoleonin. Akoma më të lavdishme. Si do të shkoj pa e takuar? Ja, më keni takuar mua. Unë i pres e i përcjell miqtë. Ai është i zënë me bujqit. Këto kohë ka rënë qerrja.
Ai hyn izbë më izbë dhe kujdeset për nxënësit e tij. Po ju them një gjë fshehtas, veçse ju lutem të mos e marrë vesh njeri se, ja, këto shërbime që bën, i kanë nxjerrë punë me gruan dhe fëmijët.
Ata janë të dhënë pas materies, janë si të gjithë njerëzia që e shkon kohën kot; lakmitarë, egoistë, sherrxhinj, nuk kanë shpirt, venë në kishë sa për t'u dukur, se nuk ndjejnë gjë. Po ju kush jeni, se s'ma thatë emrin. Gustav Flober.
I kish hipur karrocës dhe qe kthyer me një ndjenjë të çuditshme adhurimi dhe fyerjeje. Dhe librat që kish sjellë me vete, Tundimet e Shën Antuanit dhe Shpirti i Pastër, mbushur të dyja me dedikime përplot entuziazëm, kishin mbetur në çantë.
Vetëm në Sankt Peterburg në një ballo të madhe kishte mësuar se, ai që kish takuar në Jasnaja Poljana, pat qënë Leon Tolstoi.
Për të dëgjoi dhe fjalë shumë të këqija, që e çuditën pa masë, se ishte mizantrop, armik i kishave dhe i Carit, përbindësh i klasës së vet, krejt i padurueshëm në shoqëri. Fama e shkrimtarit të madh kishte pushtuar botën, po ja që, në vendin e tij nuk e donin.
Madje flitej se nuk e duronin as gruaja e as fëmijët.
E dimë të gjithë që në fund të jetës Tolstoi mori arratinë, ia mbathi nga shtëpia. Një pjesë të rrugës e kishte bërë vetëm me bastun. Iku, i la të gjitha. I hipi trenit.
Zuri një vend në qoshk dhe kur iu afrua konduktori, thonë se, ai kishte ikur pa i kërkuar gjë; nuk kishte parë fytyrë më fatkeqe. Ai po udhëtonte drejt një manastiri, ashtu heshtur, pa folur, ende pa e njohur njeri.
Nuk e donte këtë botë të padrejtë, e kishte gjykuar nga të gjitha anët dhe s'kishte parë të përmbushur asgjë nga predikimet e Jezu Krishtit. Kishte shkruar për paqen, po luftërat kishin vazhduar, kishte shkruar për mirësinë, po poshtërsia kishte nxirë gjithçka, kishte shkruar për dashurinë, po ligësia dhe urrejtja e patën rrethuar, asgjë e mirë s'i kishte qëndruar dot trysnisë së të keqes, e quante të dështuar punën e vet, librat i mohonte, pëlqente vetëm ato që i shërbenin një çështjeje praktike njerëzore, Les Miserables të Hygoit e quante kryevepër, se merrte në mbrojtje të varfrit.
Atje në tren e kishte njohur një shkrimtar i ri dhe kishte lajmëruar policinë në stacion. Kishin ardhur për ta marrë, po ai ishte Leon Tolstoi, më parë mund të prekej e të urdhërohej Cari se ai.
Treni ku udhëtonte u bë i famshëm, erdhën nga gjithë Rusia, pjesa më e madhe e dinin për shenjt, u mbushën kishat, njerëzia faleshin për të me lot në sy. Ai ishte jashtë, jashtë, aq plak e i sëmurë, i mbledhur sa një grusht në qoshk të vagonit dhe nuk zbriste prej andej dhe treni udhëtonte vetëm me të.
Ecte e ecte duke trokëllitur me trishtim nëpër binarë dhe ende nuk ishte marrë urdhri se ç'duhej të bëhej. Fotoreporterë, shkrimtarë, muzhikë, fëmijë, princa, studentë, ushtarë, uleshin në gjunjë dhe faleshin për shpirtin e tij.
Sikur vetë Krishti të kish zbritur për herë të dytë nuk do të ndjehej kjo tronditje kaq e madhe. Furia e surprizës përzihej me ankthin e vdekjes, idealizimi i shkrimtarit të përbotshëm me një prozaizëm pa lavdi të arratisë pa fare shpjegim.
Treni ecte vetëm me të. Nuk ndalonte më nëpër stacione. Njerëzia mbeteshin të habitur, pijanikët i binin me shishe. Më në fund ai shqiptoi emrin e motrës, murgeshë në manastir. Jo në spital, pëshpëriti, në manastir, atje kam për t'u lutur për shpirtrat e muzhikëve të mi. Atje më dëgjon Zoti, ja, ç'bën jeta e mbushur me famë, e kisha harruar këtë motër, po ajo s'më kishte harruar mua, më vinte lutja e saj në skrivani dhe më ndihte Zoti. Ajo më pret. Atje është prehja ime.
Treni ndaloi pranë manastirit dhe ai u fut brenda.
Dhe s'doli më. Populli rus priste vdekjen e tij me trishtim të madh. Populli rus. Dhe ai vdiq në prehrin me dyllë qirinjsh të motrës së tij murgeshë që e kishte takuar vetëm njëherë në jetë.
Nga Roland Gjoza:Gazeta Shekulli
Po gjithsesi të mirë. Kishte një stil të çuditshëm, pa vetmi, të kërthneznin ngjyra dhe parfumi. Kjo i erdhi nëpër mend. Këtë punën e parfumit e kishte përdorur për një tregim të Çehovit.
Në atë kohë, ishte mbasdite me diell, po i mësonte Pavlushkës, djalit jetim të pojakut të fshatit, shkrim e këndim. Kësaj i jepte më shumë rëndësi se takimit me një shkrimtar të njohur francez, që kishte ardhur enkas për ta njohur nga afër dhe për t'i shprehur falënderimet. Pse? Mos dinte të bënte gjë tjetër më mirë?
Ta merrnin vesh se si sillej gruaja dhe fëmijët me të, kishin për t'ia mbathur. Si, si është e mundur që Homeri i kohëve moderne merrej nëpër këmbë dhe s'pëlqehej më nga të afërmit? Shpagimin për famën e kishte brenda në shtëpi, po askush s'e dinte, askush.
Dhe më mirë të mos e dinin. Budallaçka, i kopjonte Anën apo Luftën dhe ankohej nga shkrimi i tij i llahtarshëm dhe gabimet trashanike drejtshkrimore. Jo, ai s'ishte shkrimtar, po një bujk që leronte letër. Dhe kush ia thoshte këto, gruaja, gruaja e tij grindavece që, sa e shikonte, ia niste nga inatet e dyshimet imagjinare.
Ai i përvidhej, ndërsa ajo e ndiqte. E gjithë puna ishte te xhelozia e pandjerë, po e shpikur për ta munduar. Kush ka ardhur? pyeste ajo. Një zotëri, i përgjigjej shërbëtorka. Vjen nga Franca. Mos e shqetësoni Tolstoin. Zotëria le te presë.
Ajo ndjente kënaqësi të fshehtë kur shkaktonte vuajtje.
Erdhën muzgjet dhe Pavlushka u largua me një këngë për zogun e pulës që e hëngri dhelpra.
Tolstoi ishte i lirë, po ende nuk e kishin lajmëruar për vizitorin që shëtiste në pyll. Atje do të shkonte dhe vetë para se të ulej sërish në skrivani.
U takuan të dy krejt papritur dhe njëri e pandehu tjetrin për kont Vronskin, që ishte i vërtetë dhe vinte shpesh t'i puthte dorën Tolstoit ngaqë e kishte bërë të famshëm, ndërsa tjetri për karrocier apo druvar. Këtu jeton Tolstoi? Këtu. Jasnaja Poljana quhet?
Shumë vend i bukur. Ju i shërbeni? Po, i heq çizmet kur fle dhe i mbath çizmet kur zgjohet. Atë e ka mundim të madh. Pastaj e marr në kurriz kur kalojmë kanalet, se ai ka një zakon, gjysmën e ditës e kalon me bujqit. Kush jeni ju, zotëri?
Shkrimtar. Vij nga Franca të takoj Tolstoin. Ah, s'keni për ta takuar dot. Pse? Ai s'ndjen më kënaqësi nga shkrimi. I është neveritur. S'fitohet gjë, thotë, fshatarët e mi nuk i zgjidhën hallet.
Nuk la doktrinë pa nxënë, po i mungon ajo, e vetmja, që s'e di askush, vetë Zoti. Është nisur për ta takuar. Po si është nisur? Me të shkruar, me të pjekur mendim nëpërmjet imagjinatës, me veprim konkret.
Nesër ai mund të largohet, ose ia ka mbathur qysh tani. Ju po më çudisni zotëri, po nga i dini gjithë këto? Kur i mbath dhe i zbath çizmet. Ai është shumë llafazan. Po ju pse keni ardhur nga Franca? Për t'i dhënë dorën. Pse? Ka shkruar romane shumë të bukur. Romane të mëdhenj. Lufta dhe Paqja, për shembull.
Për mua është romancieri më i madh. Kam ardhur t'i shoh hartat dhe emrat e personazheve që i gdhendte në karrige, mobilie, tavolina, mbi 2000 emra. Ai e bëri edhe njëherë luftën e Kutuzovit me Napoleonin. Akoma më të lavdishme. Si do të shkoj pa e takuar? Ja, më keni takuar mua. Unë i pres e i përcjell miqtë. Ai është i zënë me bujqit. Këto kohë ka rënë qerrja.
Ai hyn izbë më izbë dhe kujdeset për nxënësit e tij. Po ju them një gjë fshehtas, veçse ju lutem të mos e marrë vesh njeri se, ja, këto shërbime që bën, i kanë nxjerrë punë me gruan dhe fëmijët.
Ata janë të dhënë pas materies, janë si të gjithë njerëzia që e shkon kohën kot; lakmitarë, egoistë, sherrxhinj, nuk kanë shpirt, venë në kishë sa për t'u dukur, se nuk ndjejnë gjë. Po ju kush jeni, se s'ma thatë emrin. Gustav Flober.
I kish hipur karrocës dhe qe kthyer me një ndjenjë të çuditshme adhurimi dhe fyerjeje. Dhe librat që kish sjellë me vete, Tundimet e Shën Antuanit dhe Shpirti i Pastër, mbushur të dyja me dedikime përplot entuziazëm, kishin mbetur në çantë.
Vetëm në Sankt Peterburg në një ballo të madhe kishte mësuar se, ai që kish takuar në Jasnaja Poljana, pat qënë Leon Tolstoi.
Për të dëgjoi dhe fjalë shumë të këqija, që e çuditën pa masë, se ishte mizantrop, armik i kishave dhe i Carit, përbindësh i klasës së vet, krejt i padurueshëm në shoqëri. Fama e shkrimtarit të madh kishte pushtuar botën, po ja që, në vendin e tij nuk e donin.
Madje flitej se nuk e duronin as gruaja e as fëmijët.
E dimë të gjithë që në fund të jetës Tolstoi mori arratinë, ia mbathi nga shtëpia. Një pjesë të rrugës e kishte bërë vetëm me bastun. Iku, i la të gjitha. I hipi trenit.
Zuri një vend në qoshk dhe kur iu afrua konduktori, thonë se, ai kishte ikur pa i kërkuar gjë; nuk kishte parë fytyrë më fatkeqe. Ai po udhëtonte drejt një manastiri, ashtu heshtur, pa folur, ende pa e njohur njeri.
Nuk e donte këtë botë të padrejtë, e kishte gjykuar nga të gjitha anët dhe s'kishte parë të përmbushur asgjë nga predikimet e Jezu Krishtit. Kishte shkruar për paqen, po luftërat kishin vazhduar, kishte shkruar për mirësinë, po poshtërsia kishte nxirë gjithçka, kishte shkruar për dashurinë, po ligësia dhe urrejtja e patën rrethuar, asgjë e mirë s'i kishte qëndruar dot trysnisë së të keqes, e quante të dështuar punën e vet, librat i mohonte, pëlqente vetëm ato që i shërbenin një çështjeje praktike njerëzore, Les Miserables të Hygoit e quante kryevepër, se merrte në mbrojtje të varfrit.
Atje në tren e kishte njohur një shkrimtar i ri dhe kishte lajmëruar policinë në stacion. Kishin ardhur për ta marrë, po ai ishte Leon Tolstoi, më parë mund të prekej e të urdhërohej Cari se ai.
Treni ku udhëtonte u bë i famshëm, erdhën nga gjithë Rusia, pjesa më e madhe e dinin për shenjt, u mbushën kishat, njerëzia faleshin për të me lot në sy. Ai ishte jashtë, jashtë, aq plak e i sëmurë, i mbledhur sa një grusht në qoshk të vagonit dhe nuk zbriste prej andej dhe treni udhëtonte vetëm me të.
Ecte e ecte duke trokëllitur me trishtim nëpër binarë dhe ende nuk ishte marrë urdhri se ç'duhej të bëhej. Fotoreporterë, shkrimtarë, muzhikë, fëmijë, princa, studentë, ushtarë, uleshin në gjunjë dhe faleshin për shpirtin e tij.
Sikur vetë Krishti të kish zbritur për herë të dytë nuk do të ndjehej kjo tronditje kaq e madhe. Furia e surprizës përzihej me ankthin e vdekjes, idealizimi i shkrimtarit të përbotshëm me një prozaizëm pa lavdi të arratisë pa fare shpjegim.
Treni ecte vetëm me të. Nuk ndalonte më nëpër stacione. Njerëzia mbeteshin të habitur, pijanikët i binin me shishe. Më në fund ai shqiptoi emrin e motrës, murgeshë në manastir. Jo në spital, pëshpëriti, në manastir, atje kam për t'u lutur për shpirtrat e muzhikëve të mi. Atje më dëgjon Zoti, ja, ç'bën jeta e mbushur me famë, e kisha harruar këtë motër, po ajo s'më kishte harruar mua, më vinte lutja e saj në skrivani dhe më ndihte Zoti. Ajo më pret. Atje është prehja ime.
Treni ndaloi pranë manastirit dhe ai u fut brenda.
Dhe s'doli më. Populli rus priste vdekjen e tij me trishtim të madh. Populli rus. Dhe ai vdiq në prehrin me dyllë qirinjsh të motrës së tij murgeshë që e kishte takuar vetëm njëherë në jetë.
Nga Roland Gjoza:Gazeta Shekulli
