Ditën që i erdhën bocat e lidhura të librit Vargjet satanike, në shtëpinë e tij në rrugën ‘St.Peter’ i shkoi për vizitë një gazetare që ai mendonte se e kishte mikeshë, Madhu Jain e së përjavshmes India Today. Kur ajo pa kapakun e trashë me ngjyrë blu të errët me titullin e shkruar me germa të mëdha të kuqe, u emocionua pa masë dhe iu lut t’ia jepte një kopje, me qëllim që ta lexonte kur të ishte në Angli me pushime me të shoqin. Pasi e lexoi, i kërkoi që ta intervistonte dhe të botonte një fragment të tij në India Today. Përsëri ai pranoi. Për vite të tëra, mendoi se ky botim ishte shkrepësja që e ndezi zjarrin.
Dhe, sigurisht, revista theksoi ato që më pas u konsideruan si aspekte “të diskutueshme” të librit, duke përdorur titullin “Një sulm i qartë ndaj fundamentalizmit fetar”, që ishte i pari ndër përshkrimet e panumërta të pasakta të përmbajtjes së librit dhe, në një nëntitull të shkrimit, duke i atribuuar atij një citim - “Tema ime është fanatizmi” - e përjavshmja e paraqiste edhe më keq librin. Fjalia e fundit e artikullit, “Vargjet satanike me siguri do të bëhet shkak për nisjen e një orteku protestash...” ishte një thirrje e hapur për fillimin e këtyre protestave. Artikulli u lexua nga parlamentari indian dhe konservatori islamik Syed Shahabuddin, i cili iu përgjigj duke shkruar një “letër të hapur” me titull “Këtë z. Rushdie e ke bërë me paramendime satanike”, dhe kështu nisi. Mënyra më efikase për të sulmuar një libër është të demonizosh autorin e tij, për ta shndërruar atë në një krijesë me motive të ulëta dhe qëllime të liga.
Po krijohej “Rushdie-u satanik”, i cili pas kësaj do të parakalonte nëpër rrugët e botës në duart e demonstruesve, i varur në pllakate me gjuhën e kuqe të nxjerrë dhe i veshur me një smoking të shëmtuar; i lindur në Indi, sikurse Rushdie-u i vërtetë. Në këtë mënyrë u bë propozimi i parë i sulmit: kushdo që do të shkruante një libër me fjalën “satanik” në titull, duhej të ishte vetë satanik. Si shumë propozime të tjera të pavërteta që lulëzuan në epokën e informimit (ose të keqinformimit) që po lindte, ai erdhi e u bë i vërtetë përmes përsëritjes. Gënje për një njeri një herë dhe shumë njerëz nuk do të të besojnë. Gënje një milion herë dhe do vijë puna që nuk do t’i zënë më besë vetë personit për të cilin ti ke gënjyer.
Me kalimin e kohës, erdhi falja. Duke e lexuar artikullin e botuar nga India Today pas shumë vjetësh, në një kohë më të qetë, mund ta pranonte se shkrimi ishte më i drejtë se sa dukej nga titulli që i kishte vënë revista, më i ekuilibruar se fjalia e fundit e tij. Ata që donin të ofendoheshin, do të ishin ofenduar gjithsesi. Ata që prisnin të merrnin zjarr, do ta kishin gjetur shkëndijën e kërkuar. Ndoshta akti më dëmtues i revistës ishte botimi i një pjese të librit, që ishte një thyerje e traditës, sepse nuk lejohej botimi i një libri përpara se ai të dilte nga shtypi, kur në Indi nuk kishte mbërritur ende asnjë kopje e vetme e tij. Kjo i dha mundësi z. Shahabuddin dhe aleatit të tij, një tjetër deputet i opozitës, i quajtur Khurshid Alam Khan, të bënte si të donte. Ata mund të thoshin çfarë t’u donte qejfi rreth librit, por në atë çast ai nuk mund të lexohej dhe, si pasojë, nuk mund të mbrohej dot. Një burrë që kishte lexuar një kopje paraprake të librit, gazetari Khushwant Sigh, bëri thirrje për ndalimin e tij në të përjavshmen The Illustrated Weekly of India si një masë për t’u dalë përpara telasheve. Në këtë mënyrë, ai u bë i pari pjesëtar i grupit të vogël të shkrimtarëve të botës, të cilët iu bashkëngjitën lobit të censurës. Për më tepër, Khushëant Singh-u pretendoi se Viking Penguin i kishte kërkuar mendim për librin dhe se ai i kishte paralajmëruar autorin dhe botuesit për pasojat e botimit të tij. Autori nuk kishte dijeni për ndonjë paralajmërim të tillë. Nëse paralajmërimi është bërë ndonjëherë, ai nuk e mësoi kurrë.
Çuditërisht, sulmi ndaj karakterit të tij nuk u kufizua vetëm me kritikët myslimanë. Në gazetën e porsahapur të Britanisë, Independent, shkrimtari Mark Lawson citonte një bashkëkohës anonim të shkrimtarit të viteve të Cambridge-it, i cili e paskësh quajtur atë “pompoz” dhe se vetë Lawson-i, si “një djalë i një shkolle publike”, ndihej “larg tij për shkak të arsimit”. Pra, tani të paemrit po i kundërvinin vitet e shpifura të shkollës Rugby. Një tjetër “shok i ngushtë”, po ashtu anonim, e “dinte” se përse ai mund të dukej “harbut dhe arrogant”. Por kishte edhe më: ai ishte “skizofren”, ishte “plotësisht i luajtur”, ai i korrigjonte njerëzit kur ia shqiptonin gabim emrin! Dhe - më e keqja fare - një herë kishte hipur në një taksi që e kishte porositur z. Lawson dhe e kishte lënë atë, gazetarin, në mes të rrugës. Këto ishin gjëra të vogla, mendjengushta, por në gazeta kishte edhe shumë më tepër gjëra të tilla. “Miqtë e ngushtë shpesh pohojnë se në të vërtetë ai nuk është i pëlqyeshëm”, shkroi Bryan Appleyard-i në The Sunday Times. (Cilët ishin ata “miq të ngushtë” që flisnin kështu për shokët e tyre të ngushtë? Vetëm anonimët e zhvarrosur prej atyre, që shkruanin për biografitë e njerëzve.) Në “jetën e përditshme” të gjitha këto do ta kishin lënduar, por nuk do t’u kishte dhënë shumë rëndësi. Por në konfliktin e madh që pasoi, nocioni se ai nuk ishte njeri i mirë, në të vërtetë do t’i shkaktonte një dëm të madh.
Lord Byron-i nuk e pëlqente aspak Robert Southey-n, poetin laureat të shekullit të 18-të dhe e sulmoi me vrer në shtyp. Southey iu përgjigj se Byron-i ishte pjesë e një “shkolle satanike” të të shkruarit dhe se poezia e tij nuk ishte gjë tjetër veçse “Vargje satanike”.
Edicioni britanik i librit Vargjet satanike u botua të hënën, më 26 shtator 1988. Më pas, kur mendonte për të, ndiente një nostalgji të thellë për atë çast kur dukej se telashet ishin shumë larg. Atë vjeshtë, për një periudhë të shkurtër, botimi i librit Vargjet satanike ishte një ngjarje letrare që diskutohej me gjuhën e librave. Ishte gjë? Mos ishte, sikundër sugjeronte Viktoria Glendinning-u në gazetën Times të Londrës, “më i mirë se Fëmijët e mesnatës, ngaqë është më i përmbledhur” apo, sikurse Angela Carter-i shkroi në The Guardian, “një epikë në të cilën janë shpuar disa vrima për të hyrë vizioni... [një] roman shumë i populluar, fjalëshumë, herë-herë gazmor, jashtëzakonisht i kohës”? Apo mos ishte, sikurse shkruante Claire Tomalin-i tek The Independent, “një rrotë që nuk rrotullohet”, apo një roman që “e vriste lart, por që në fakt është i palexueshëm”, sipas opinionit edhe më të ashpër të Hermione Lee-së tek Observer? Sa ishte numri i lexuesve anëtarë të “Klubit të faqes 15”, që nuk shkonin dot përtej asaj faqeje të librit?
Shumë shpejt gjuha e letërsisë do të mbytej nga kakofonia e diskurseve të tjerë politikë, fetarë, sociologjikë e paskolonialë, ndërsa temat e cilësisë dhe qëllimit serioz artistik do të bëheshin pothuajse të parëndësishme. Libri mbi migracionin dhe transformimin që ai kishte shkruar, po zhdukej dhe po zëvendësohej nga libri që gati nuk ekzistonte, ku Rushdie-u i quan gratë e Profetit lavire (ai nuk e kishte bërë këtë, edhe pse kurvat e një shtëpie publike në Jahilian imagjinare të tij merrnin emrat e grave të Profetit për t’i eksituar klientët; ndërsa vetë gratë e Profetit, sikundër përshkruhet qartë në libër, jetojnë dëlirësisht në harem). Rushdie-u përdor fjalën “dreq” shumë herë (ashtu është, në të vërtetë e ka përdorur jo pak). Ky roman imagjinar ishte ai ndaj të cilit do të drejtohej tërbimi i islamit dhe pasandaj do të ishin të paktë njerëzit që do të donin të flisnin për librin e vërtetë, me përjashtim të atyre që shpesh pajtoheshin me vlerësimin negativ të Hermione Lee-së.
Kur miqtë e pyesnin se ç’mund të bënin për ta ndihmuar, zakonisht ai u përgjërohej: “Mbroni tekstin.” Sulmi ishte shumë konkret, ndërsa mbrojtja shpesh kishte karakter të përgjithshëm dhe mbështetej në parimin e fuqishëm të lirisë së fjalës. Ai shpresonte, dhe shpesh e ndiente, se i nevojitej një mbrojtje më e veçantë, si ato mbrojtjet cilësore që u ishin bërë librave të tjerë të sulmuar: Lady Chatterley’s Lover - I dashuri i zonjës Çatërli, Uliksi apo Lolita; sepse ky ishte një sulm i dhunshëm jo ndaj vetë librit, por ndaj një grumbullimi të caktuar fjalësh (duke qenë se letërsia, siç ia kishin kujtuar atij italianët në pallatin Queluz, përbëhej nga fjalë) dhe ndaj synimeve, integritetit dhe zotësisë së shkrimtarit, i cili i kishte bashkuar këto fjalë me njëra-tjetrën.
Ai e ka bërë këtë për para. Ai e ka bërë për famë. Hebrenjtë ia kishin mbushur mendjen ta bënte. Asnjeri nuk do ta kishte blerë librin e tij të palexueshëm, po qe se nuk do të hidhte baltë kundër islamit. E tillë ishte natyra e sulmit dhe, për shumë vjet, librit Vargjet satanike iu mohua jeta e zakonshme e një romani. Ai u shndërrua në diçka më të vogël dhe më të shëmtuar: në një fyerje. Kishte diçka surrealisht komike në këtë metamorfozë të një romani mbi metamorfozat engjëllore dhe satanike, në një version-djall të vetvetes, ndaj dhe atij i vinin ndër mend një duzinë shakash të hidhura që mund të sajonte rreth këtij fakti. (Pas pak kohe filluan të bënin shaka për të. Ke dëgjuar gjë për romanin e ri të Rushdie-ut? Quhet Buda, mor kopil i trashë.) Por të bënte humor me këtë botë të porsakrijuar, për të do të ishte krejt pa vend. Thënia e një fjalë komike do të tingëllonte therëse, ndërsa marrja lehtë e gjërave do të ishte krejtësisht pa vend nga ana e tij. Ndërsa libri i tij po shndërrohej gjithnjë e më shumë thjesht në një fyerje, ai vetë u bë Fyesi; jo vetëm në sytë e myslimanëve, por edhe për mendimin e publikut në përgjithësi. Sondazhet e bëra pasi nisi “Çështja Rushdie” treguan se shumica dërmuese e publikut britanik mendonte se ai duhej të kërkonte falje për këtë libër “fyes”. Argumenti nuk ishte aspak i lehtë për t’u fituar.
Megjithatë, në vjeshtën e vitit 1988, për disa javë libri vazhdoi të ishte ende “vetëm një roman” dhe ai ende vetvetja... “Vargjet satanike” u zgjodh në listën e librave për çmimin Booker bashkë me romanet e Peter Carey-t, Bruce Chatëin-it, Marina Warner-it, David Lodge-t dhe Penelope Fitzgerald-it. (Ai u bëri bisht telefonatave me Bruce, që të mos hapej tema e ndarjes së çmimit). E vetmja re në horizont ishte Syed Shahabuddin-i, deputeti indian, i cili kërkonte të ndërmerreshin veprime në Indi kundër “librit blasfemus”, për të cilin deklaronte se nuk e kishte lexuar dhe thoshte: “Nuk kam pse të zhytem në një kanal të fëlliqur për të ditur se ç’është fëlliqësia”, që ishin fjalë me vend për kanalet e ujërave të fëlliqura. Për pak kohë, kishte mundësi ta injoronte atë re dhe të shijonte botimin (edhe pse, për të thënë të vërtetën e madhe, botimi i një libri gjithnjë e bënte atë në më të shumtën të dëshironte të fshihej diku).
Pastaj, të enjten, më 6 tetor 1988, reja e mbuloi diellin. Shoku i tij Salman Haidar - me familjen e të cilit familja e tij kishte qenë e afërt për breza të tërë - i cili ishte zëvendëskomisioner i lartë i Indisë në Londër, pati detyrën e vështirë që t’i telefononte dhe t’i thoshte zyrtarisht, në emër të qeverisë së tij, se libri Vargjet satanike ishte ndaluar në Indi... Libri nuk u shqyrtua nga ndonjë organ i autorizuar përkatësisht, as nuk pati ndonjë kinse proces gjyqësor kundër tij. Ndalimi erdhi, për habinë më të madhe, nga Ministria e Financave, sipas seksionit 11 të Aktit të Doganave, që e ndalonte importimin e librit. Në mënyrë të çuditshme, Ministria e Financave deklaroi se ndalimi i tij “nuk ia ulte vlerat letrare dhe artistike” veprës. Faleminderit shumë, tha ai me vete...
Ndalimi i librave ishte diçka që ndodhte rëndom përtej kufirit, në Pakistan. Por nuk ishte tipike për Indinë. Jawaharlal Nehru-ja kishte shkruar në vitin 1929: “E drejta për të përcaktuar çfarë mund të lexohet dhe çfarë jo është një pushtet i rrezikshëm në duart e një qeverie... Në Indi, ky pushtet ka të ngjarë të keqpërdoret.” I riu Nehru në atë kohë shkruante kundër censurës së librave nga mbizotërit britanikë të Indisë. Ishte e trishtueshme të mendoje që gati gjashtëdhjetë vjet më pas, fjalët e tij mund të përdoreshin si një kritikë ndaj vetë Indisë.
Për të qenë i lirë, njeriu duhej të supozonte se ishte i tillë. Por kishte dhe një supozim tjetër: se vepra e dikujt do të trajtohej sikur të kishte integritet. Ai gjithnjë kishte shkruar me supozimin se e kishte të drejtën të shkruante si të donte dhe se vepra, në më të paktën, do të trajtohej si një vepër serioze; dhe duke e ditur gjithashtu se në vendet ku shkrimtarët nuk mund t’i bënin këto supozime, pa dyshim që do të binin apo kishin rënë tashmë në autoritarizëm dhe tirani. Shkrimtarët e ndaluar në ato vende të botës që nuk ishin të lira jo vetëm i nxirrnin jashtë ligjit, por edhe i përbaltnin. Megjithatë, në Indi, liria intelektuale dhe respekti ndaj saj kishin qenë gjithnjë të pranishme, me përjashtim të viteve të diktaturës, të “gjendjes së jashtëzakonshme” të vendosur nga Indira Gandhi nga viti 1974 deri në vitin 1977, pas dënimit të saj për mashtrime elektorale. Ai kishte qenë krenar për këtë hapje dhe për të u ishte mburrur njerëzve në Perëndim. India rrethohej nga shoqëri jo të lira - Pakistani, Kina, Burma - por vetë kishte mbetur një demokraci e hapur; me të meta, sigurisht, ndoshta me të meta të mëdha, por e lirë.
Qysh kur libri Fëmijët e mesnatës ishte pritur me aq entuziazëm, reagimi indian ndaj veprës së tij kishte qenë burim i madh krenarie për të, kështu që embargoja ndaj importimit të Vargjeve satanike ishte një grusht i dhimbshëm. Për shkak të asaj dhimbjeje, ai botoi një letër të hapur drejtuar kryeministrit Rajiv Ghandi, nipit të Nehru-së, që disa komentatorë e konsideruan tejet agresive. Ai u ankua ndaj deklaratave zyrtare se libri ishte ndaluar si një masë parandaluese. “Disa pjesë të librit janë përcaktuar se kanë gjasa të shtrembërohen dhe të keqpërdoren, me sa kuptohet nga fanatikë fetarë të paskrupullt dhe të sorollopit të tyre. Urdhri për ndalimin e tij është dhënë për të parandaluar këtë keqpërdorim. Me sa duket, libri im nuk konsiderohet në vetvete blasfemues apo i kundërshtueshëm, por, me sa thuhet, po ndalohet për të mirën e tij! Është njëlloj sikur, pasi ta kesh identifikuar një person të pafajshëm si një objektiv të mundshëm sulmi nga grabitësit dhe përdhunuesit, ta fusësh në burg për ta mbrojtur. Kjo nuk është mënyra se si duhet të sillet një shoqëri e lirë, z. Ghandi.” Në të njëjtën kohë, kjo nuk ishte mënyra se si duhej të silleshin shkrimtarët: duke qortuar kryeministrin. Kjo ishte... arrogante. Kjo ishte paturpësi. Shtypi indian po e quante ndalimin “një vendim filistin” dhe “një shembull të kontrollit të mendimit”, por ai duhej të kishte kujdes me fjalët që thoshte.
Ai nuk kishte vepruar kështu. “Çfarë lloj Indie doni të qeverisni? A duhet të jetë e hapur apo shtypëse shoqëria? Veprimi juaj në lidhje me çështjen e librit Vargjet satanike do të jetë një tregues i rëndësishëm për shumë njerëz në mbarë botën.” Pa dyshim, pa u matur, e kishte akuzuar Rajiv Gandhi-n se po vazhdonte hakmarrjen e familjes. “Ndoshta ju mendoni se duke ndaluar librin tim të katërt, po merrni hakun e munguar prej kohësh për mënyrën e trajtimit të nënës suaj në librin tim të dytë, por të jeni i sigurt se nami i Indira Gandhi-t do të zgjasë më shumë dhe do të jetë më i mirë se Fëmijët e mesnatës.” Dakord, kjo ishte një fjali arrogante. Ishte njëkohësisht një shprehje zemërimi dhe lëndimi bashkë, por arrogante pa dyshim që ishte. Shumë mirë. Ashtu ishte. Ai po mbronte diçka që e çmonte më shumë se gjithçka, artin e letërsisë, nga një oportunizëm i hapur politik. Ndoshta pak arrogancë intelektuale ishte e nevojshme. Sigurisht, nuk ishte një mbrojtje praktike; nuk ishte një mbrojtje e përllogaritur për të ndryshuar mendjen e kundërshtarit. Ishte një përpjekje për të fituar epërsi kulturore, që përfundonte me një thirrje retorike për pasardhësit, gjykimi i të cilëve nuk mund të dihej as nga Rajiv Ghandi as nga ai vetë. “Ju zotëroni të tashmen, z. Kryeministër, por shekujt i takojnë artit.”
Letra u botua në shumë organe të dielën e 9 tetorit 1988. Ditën e nesërme, në zyrat e shtëpisë botuese Viking mbërriti kërcënimi i parë me vdekje. Ditën tjetër u anulua një takim për leximin e librit në Cambridge nga organizatorët, sepse edhe ata kishin marrë kërcënime. Reja ishte dendësuar.
Libri
Më 1989 shkrimtari Salman Rushdie u vu nën kërcënimin e fatisë që kreu iranian Ayatollah Khomeini lëshoi për fyerje të islamit dhe profetit Muhamet. Çfarë ndodh në jetën e njeriut dhe shkrimtarit që jeton nën një kërcënim të tillë? Si kishte lindur romani “Vargjet satanike”? Rushdie e tregon në këtë jetëshkrim që këtë fund shtatori është hedhur në qarkullim në disa gjuhë të botës në të njëjtën kohë me botimin në origjinal nga Random House. Rushdie tregon në vetë të tretë, pra si të ishte jeta e dikujt tjetër dhe këtë njeri e quan Joseph Anton, një bashkim emrash i shkrimtarëve të tij të preferuar Jozef Konrad dhe Anton Çehov. Me këtë emër ai jetoi më shumë se një dekadë.
Libri fillon me lajmin për lëshimin e fatisë. “Vargjet satanike” konsiderohej nga klerikët e islamikë, sot akoma, një blasfemi. Është i ndalur në vendlindjen e autorit, Indi. “Shekulli” boton një pjesë nga vepra, pikërisht analizën e furtunës që nuk llogarit veprën, tekstin.
Ai shqetësohet për jetën e dy djemve, për fëmijërinë e tyre që kalon sa nga një strehë në tjetrën. Ndërkohë për libraritë që hidhen në erë në Londër, Sidnej apo Berkli, për vrasjen e përkthyesit të tij në Japoni apo e 37 personave në Turqi, media dyshon se në mes është “çështja Rushdie”.
“Joseph Anton. Jetëshkrim”, vjen në shqip nga “Dudaj” e përkthyer nga Engjëllushe Shqarri. Disa nga pjesët e faqeve të jetëshkrimit janë botuar më parë si ese dhe artikuj, kryesisht në New Yorker dhe New York Times. Autori ia kushton këtë libër djemve të tij Zafar dhe Milan dhe nënave të tyre, Clarissa dhe Elizabeth, si dhe të gjithë atyre që e kanë ndihmuar.
Prej vitit 2002 falë ndërhyrjes së sekretarit të jashtëm britanik Robin Cook dhe marrëveshjes me presidentin e Iranit Mohammad Khatami, Rushdie mund të lëvizë lirisht.
Dhe, sigurisht, revista theksoi ato që më pas u konsideruan si aspekte “të diskutueshme” të librit, duke përdorur titullin “Një sulm i qartë ndaj fundamentalizmit fetar”, që ishte i pari ndër përshkrimet e panumërta të pasakta të përmbajtjes së librit dhe, në një nëntitull të shkrimit, duke i atribuuar atij një citim - “Tema ime është fanatizmi” - e përjavshmja e paraqiste edhe më keq librin. Fjalia e fundit e artikullit, “Vargjet satanike me siguri do të bëhet shkak për nisjen e një orteku protestash...” ishte një thirrje e hapur për fillimin e këtyre protestave. Artikulli u lexua nga parlamentari indian dhe konservatori islamik Syed Shahabuddin, i cili iu përgjigj duke shkruar një “letër të hapur” me titull “Këtë z. Rushdie e ke bërë me paramendime satanike”, dhe kështu nisi. Mënyra më efikase për të sulmuar një libër është të demonizosh autorin e tij, për ta shndërruar atë në një krijesë me motive të ulëta dhe qëllime të liga.
Po krijohej “Rushdie-u satanik”, i cili pas kësaj do të parakalonte nëpër rrugët e botës në duart e demonstruesve, i varur në pllakate me gjuhën e kuqe të nxjerrë dhe i veshur me një smoking të shëmtuar; i lindur në Indi, sikurse Rushdie-u i vërtetë. Në këtë mënyrë u bë propozimi i parë i sulmit: kushdo që do të shkruante një libër me fjalën “satanik” në titull, duhej të ishte vetë satanik. Si shumë propozime të tjera të pavërteta që lulëzuan në epokën e informimit (ose të keqinformimit) që po lindte, ai erdhi e u bë i vërtetë përmes përsëritjes. Gënje për një njeri një herë dhe shumë njerëz nuk do të të besojnë. Gënje një milion herë dhe do vijë puna që nuk do t’i zënë më besë vetë personit për të cilin ti ke gënjyer.
Me kalimin e kohës, erdhi falja. Duke e lexuar artikullin e botuar nga India Today pas shumë vjetësh, në një kohë më të qetë, mund ta pranonte se shkrimi ishte më i drejtë se sa dukej nga titulli që i kishte vënë revista, më i ekuilibruar se fjalia e fundit e tij. Ata që donin të ofendoheshin, do të ishin ofenduar gjithsesi. Ata që prisnin të merrnin zjarr, do ta kishin gjetur shkëndijën e kërkuar. Ndoshta akti më dëmtues i revistës ishte botimi i një pjese të librit, që ishte një thyerje e traditës, sepse nuk lejohej botimi i një libri përpara se ai të dilte nga shtypi, kur në Indi nuk kishte mbërritur ende asnjë kopje e vetme e tij. Kjo i dha mundësi z. Shahabuddin dhe aleatit të tij, një tjetër deputet i opozitës, i quajtur Khurshid Alam Khan, të bënte si të donte. Ata mund të thoshin çfarë t’u donte qejfi rreth librit, por në atë çast ai nuk mund të lexohej dhe, si pasojë, nuk mund të mbrohej dot. Një burrë që kishte lexuar një kopje paraprake të librit, gazetari Khushwant Sigh, bëri thirrje për ndalimin e tij në të përjavshmen The Illustrated Weekly of India si një masë për t’u dalë përpara telasheve. Në këtë mënyrë, ai u bë i pari pjesëtar i grupit të vogël të shkrimtarëve të botës, të cilët iu bashkëngjitën lobit të censurës. Për më tepër, Khushëant Singh-u pretendoi se Viking Penguin i kishte kërkuar mendim për librin dhe se ai i kishte paralajmëruar autorin dhe botuesit për pasojat e botimit të tij. Autori nuk kishte dijeni për ndonjë paralajmërim të tillë. Nëse paralajmërimi është bërë ndonjëherë, ai nuk e mësoi kurrë.
Çuditërisht, sulmi ndaj karakterit të tij nuk u kufizua vetëm me kritikët myslimanë. Në gazetën e porsahapur të Britanisë, Independent, shkrimtari Mark Lawson citonte një bashkëkohës anonim të shkrimtarit të viteve të Cambridge-it, i cili e paskësh quajtur atë “pompoz” dhe se vetë Lawson-i, si “një djalë i një shkolle publike”, ndihej “larg tij për shkak të arsimit”. Pra, tani të paemrit po i kundërvinin vitet e shpifura të shkollës Rugby. Një tjetër “shok i ngushtë”, po ashtu anonim, e “dinte” se përse ai mund të dukej “harbut dhe arrogant”. Por kishte edhe më: ai ishte “skizofren”, ishte “plotësisht i luajtur”, ai i korrigjonte njerëzit kur ia shqiptonin gabim emrin! Dhe - më e keqja fare - një herë kishte hipur në një taksi që e kishte porositur z. Lawson dhe e kishte lënë atë, gazetarin, në mes të rrugës. Këto ishin gjëra të vogla, mendjengushta, por në gazeta kishte edhe shumë më tepër gjëra të tilla. “Miqtë e ngushtë shpesh pohojnë se në të vërtetë ai nuk është i pëlqyeshëm”, shkroi Bryan Appleyard-i në The Sunday Times. (Cilët ishin ata “miq të ngushtë” që flisnin kështu për shokët e tyre të ngushtë? Vetëm anonimët e zhvarrosur prej atyre, që shkruanin për biografitë e njerëzve.) Në “jetën e përditshme” të gjitha këto do ta kishin lënduar, por nuk do t’u kishte dhënë shumë rëndësi. Por në konfliktin e madh që pasoi, nocioni se ai nuk ishte njeri i mirë, në të vërtetë do t’i shkaktonte një dëm të madh.
Lord Byron-i nuk e pëlqente aspak Robert Southey-n, poetin laureat të shekullit të 18-të dhe e sulmoi me vrer në shtyp. Southey iu përgjigj se Byron-i ishte pjesë e një “shkolle satanike” të të shkruarit dhe se poezia e tij nuk ishte gjë tjetër veçse “Vargje satanike”.
Edicioni britanik i librit Vargjet satanike u botua të hënën, më 26 shtator 1988. Më pas, kur mendonte për të, ndiente një nostalgji të thellë për atë çast kur dukej se telashet ishin shumë larg. Atë vjeshtë, për një periudhë të shkurtër, botimi i librit Vargjet satanike ishte një ngjarje letrare që diskutohej me gjuhën e librave. Ishte gjë? Mos ishte, sikundër sugjeronte Viktoria Glendinning-u në gazetën Times të Londrës, “më i mirë se Fëmijët e mesnatës, ngaqë është më i përmbledhur” apo, sikurse Angela Carter-i shkroi në The Guardian, “një epikë në të cilën janë shpuar disa vrima për të hyrë vizioni... [një] roman shumë i populluar, fjalëshumë, herë-herë gazmor, jashtëzakonisht i kohës”? Apo mos ishte, sikurse shkruante Claire Tomalin-i tek The Independent, “një rrotë që nuk rrotullohet”, apo një roman që “e vriste lart, por që në fakt është i palexueshëm”, sipas opinionit edhe më të ashpër të Hermione Lee-së tek Observer? Sa ishte numri i lexuesve anëtarë të “Klubit të faqes 15”, që nuk shkonin dot përtej asaj faqeje të librit?
Shumë shpejt gjuha e letërsisë do të mbytej nga kakofonia e diskurseve të tjerë politikë, fetarë, sociologjikë e paskolonialë, ndërsa temat e cilësisë dhe qëllimit serioz artistik do të bëheshin pothuajse të parëndësishme. Libri mbi migracionin dhe transformimin që ai kishte shkruar, po zhdukej dhe po zëvendësohej nga libri që gati nuk ekzistonte, ku Rushdie-u i quan gratë e Profetit lavire (ai nuk e kishte bërë këtë, edhe pse kurvat e një shtëpie publike në Jahilian imagjinare të tij merrnin emrat e grave të Profetit për t’i eksituar klientët; ndërsa vetë gratë e Profetit, sikundër përshkruhet qartë në libër, jetojnë dëlirësisht në harem). Rushdie-u përdor fjalën “dreq” shumë herë (ashtu është, në të vërtetë e ka përdorur jo pak). Ky roman imagjinar ishte ai ndaj të cilit do të drejtohej tërbimi i islamit dhe pasandaj do të ishin të paktë njerëzit që do të donin të flisnin për librin e vërtetë, me përjashtim të atyre që shpesh pajtoheshin me vlerësimin negativ të Hermione Lee-së.
Kur miqtë e pyesnin se ç’mund të bënin për ta ndihmuar, zakonisht ai u përgjërohej: “Mbroni tekstin.” Sulmi ishte shumë konkret, ndërsa mbrojtja shpesh kishte karakter të përgjithshëm dhe mbështetej në parimin e fuqishëm të lirisë së fjalës. Ai shpresonte, dhe shpesh e ndiente, se i nevojitej një mbrojtje më e veçantë, si ato mbrojtjet cilësore që u ishin bërë librave të tjerë të sulmuar: Lady Chatterley’s Lover - I dashuri i zonjës Çatërli, Uliksi apo Lolita; sepse ky ishte një sulm i dhunshëm jo ndaj vetë librit, por ndaj një grumbullimi të caktuar fjalësh (duke qenë se letërsia, siç ia kishin kujtuar atij italianët në pallatin Queluz, përbëhej nga fjalë) dhe ndaj synimeve, integritetit dhe zotësisë së shkrimtarit, i cili i kishte bashkuar këto fjalë me njëra-tjetrën.
Ai e ka bërë këtë për para. Ai e ka bërë për famë. Hebrenjtë ia kishin mbushur mendjen ta bënte. Asnjeri nuk do ta kishte blerë librin e tij të palexueshëm, po qe se nuk do të hidhte baltë kundër islamit. E tillë ishte natyra e sulmit dhe, për shumë vjet, librit Vargjet satanike iu mohua jeta e zakonshme e një romani. Ai u shndërrua në diçka më të vogël dhe më të shëmtuar: në një fyerje. Kishte diçka surrealisht komike në këtë metamorfozë të një romani mbi metamorfozat engjëllore dhe satanike, në një version-djall të vetvetes, ndaj dhe atij i vinin ndër mend një duzinë shakash të hidhura që mund të sajonte rreth këtij fakti. (Pas pak kohe filluan të bënin shaka për të. Ke dëgjuar gjë për romanin e ri të Rushdie-ut? Quhet Buda, mor kopil i trashë.) Por të bënte humor me këtë botë të porsakrijuar, për të do të ishte krejt pa vend. Thënia e një fjalë komike do të tingëllonte therëse, ndërsa marrja lehtë e gjërave do të ishte krejtësisht pa vend nga ana e tij. Ndërsa libri i tij po shndërrohej gjithnjë e më shumë thjesht në një fyerje, ai vetë u bë Fyesi; jo vetëm në sytë e myslimanëve, por edhe për mendimin e publikut në përgjithësi. Sondazhet e bëra pasi nisi “Çështja Rushdie” treguan se shumica dërmuese e publikut britanik mendonte se ai duhej të kërkonte falje për këtë libër “fyes”. Argumenti nuk ishte aspak i lehtë për t’u fituar.
Megjithatë, në vjeshtën e vitit 1988, për disa javë libri vazhdoi të ishte ende “vetëm një roman” dhe ai ende vetvetja... “Vargjet satanike” u zgjodh në listën e librave për çmimin Booker bashkë me romanet e Peter Carey-t, Bruce Chatëin-it, Marina Warner-it, David Lodge-t dhe Penelope Fitzgerald-it. (Ai u bëri bisht telefonatave me Bruce, që të mos hapej tema e ndarjes së çmimit). E vetmja re në horizont ishte Syed Shahabuddin-i, deputeti indian, i cili kërkonte të ndërmerreshin veprime në Indi kundër “librit blasfemus”, për të cilin deklaronte se nuk e kishte lexuar dhe thoshte: “Nuk kam pse të zhytem në një kanal të fëlliqur për të ditur se ç’është fëlliqësia”, që ishin fjalë me vend për kanalet e ujërave të fëlliqura. Për pak kohë, kishte mundësi ta injoronte atë re dhe të shijonte botimin (edhe pse, për të thënë të vërtetën e madhe, botimi i një libri gjithnjë e bënte atë në më të shumtën të dëshironte të fshihej diku).
Pastaj, të enjten, më 6 tetor 1988, reja e mbuloi diellin. Shoku i tij Salman Haidar - me familjen e të cilit familja e tij kishte qenë e afërt për breza të tërë - i cili ishte zëvendëskomisioner i lartë i Indisë në Londër, pati detyrën e vështirë që t’i telefononte dhe t’i thoshte zyrtarisht, në emër të qeverisë së tij, se libri Vargjet satanike ishte ndaluar në Indi... Libri nuk u shqyrtua nga ndonjë organ i autorizuar përkatësisht, as nuk pati ndonjë kinse proces gjyqësor kundër tij. Ndalimi erdhi, për habinë më të madhe, nga Ministria e Financave, sipas seksionit 11 të Aktit të Doganave, që e ndalonte importimin e librit. Në mënyrë të çuditshme, Ministria e Financave deklaroi se ndalimi i tij “nuk ia ulte vlerat letrare dhe artistike” veprës. Faleminderit shumë, tha ai me vete...
Ndalimi i librave ishte diçka që ndodhte rëndom përtej kufirit, në Pakistan. Por nuk ishte tipike për Indinë. Jawaharlal Nehru-ja kishte shkruar në vitin 1929: “E drejta për të përcaktuar çfarë mund të lexohet dhe çfarë jo është një pushtet i rrezikshëm në duart e një qeverie... Në Indi, ky pushtet ka të ngjarë të keqpërdoret.” I riu Nehru në atë kohë shkruante kundër censurës së librave nga mbizotërit britanikë të Indisë. Ishte e trishtueshme të mendoje që gati gjashtëdhjetë vjet më pas, fjalët e tij mund të përdoreshin si një kritikë ndaj vetë Indisë.
Për të qenë i lirë, njeriu duhej të supozonte se ishte i tillë. Por kishte dhe një supozim tjetër: se vepra e dikujt do të trajtohej sikur të kishte integritet. Ai gjithnjë kishte shkruar me supozimin se e kishte të drejtën të shkruante si të donte dhe se vepra, në më të paktën, do të trajtohej si një vepër serioze; dhe duke e ditur gjithashtu se në vendet ku shkrimtarët nuk mund t’i bënin këto supozime, pa dyshim që do të binin apo kishin rënë tashmë në autoritarizëm dhe tirani. Shkrimtarët e ndaluar në ato vende të botës që nuk ishin të lira jo vetëm i nxirrnin jashtë ligjit, por edhe i përbaltnin. Megjithatë, në Indi, liria intelektuale dhe respekti ndaj saj kishin qenë gjithnjë të pranishme, me përjashtim të viteve të diktaturës, të “gjendjes së jashtëzakonshme” të vendosur nga Indira Gandhi nga viti 1974 deri në vitin 1977, pas dënimit të saj për mashtrime elektorale. Ai kishte qenë krenar për këtë hapje dhe për të u ishte mburrur njerëzve në Perëndim. India rrethohej nga shoqëri jo të lira - Pakistani, Kina, Burma - por vetë kishte mbetur një demokraci e hapur; me të meta, sigurisht, ndoshta me të meta të mëdha, por e lirë.
Qysh kur libri Fëmijët e mesnatës ishte pritur me aq entuziazëm, reagimi indian ndaj veprës së tij kishte qenë burim i madh krenarie për të, kështu që embargoja ndaj importimit të Vargjeve satanike ishte një grusht i dhimbshëm. Për shkak të asaj dhimbjeje, ai botoi një letër të hapur drejtuar kryeministrit Rajiv Ghandi, nipit të Nehru-së, që disa komentatorë e konsideruan tejet agresive. Ai u ankua ndaj deklaratave zyrtare se libri ishte ndaluar si një masë parandaluese. “Disa pjesë të librit janë përcaktuar se kanë gjasa të shtrembërohen dhe të keqpërdoren, me sa kuptohet nga fanatikë fetarë të paskrupullt dhe të sorollopit të tyre. Urdhri për ndalimin e tij është dhënë për të parandaluar këtë keqpërdorim. Me sa duket, libri im nuk konsiderohet në vetvete blasfemues apo i kundërshtueshëm, por, me sa thuhet, po ndalohet për të mirën e tij! Është njëlloj sikur, pasi ta kesh identifikuar një person të pafajshëm si një objektiv të mundshëm sulmi nga grabitësit dhe përdhunuesit, ta fusësh në burg për ta mbrojtur. Kjo nuk është mënyra se si duhet të sillet një shoqëri e lirë, z. Ghandi.” Në të njëjtën kohë, kjo nuk ishte mënyra se si duhej të silleshin shkrimtarët: duke qortuar kryeministrin. Kjo ishte... arrogante. Kjo ishte paturpësi. Shtypi indian po e quante ndalimin “një vendim filistin” dhe “një shembull të kontrollit të mendimit”, por ai duhej të kishte kujdes me fjalët që thoshte.
Ai nuk kishte vepruar kështu. “Çfarë lloj Indie doni të qeverisni? A duhet të jetë e hapur apo shtypëse shoqëria? Veprimi juaj në lidhje me çështjen e librit Vargjet satanike do të jetë një tregues i rëndësishëm për shumë njerëz në mbarë botën.” Pa dyshim, pa u matur, e kishte akuzuar Rajiv Gandhi-n se po vazhdonte hakmarrjen e familjes. “Ndoshta ju mendoni se duke ndaluar librin tim të katërt, po merrni hakun e munguar prej kohësh për mënyrën e trajtimit të nënës suaj në librin tim të dytë, por të jeni i sigurt se nami i Indira Gandhi-t do të zgjasë më shumë dhe do të jetë më i mirë se Fëmijët e mesnatës.” Dakord, kjo ishte një fjali arrogante. Ishte njëkohësisht një shprehje zemërimi dhe lëndimi bashkë, por arrogante pa dyshim që ishte. Shumë mirë. Ashtu ishte. Ai po mbronte diçka që e çmonte më shumë se gjithçka, artin e letërsisë, nga një oportunizëm i hapur politik. Ndoshta pak arrogancë intelektuale ishte e nevojshme. Sigurisht, nuk ishte një mbrojtje praktike; nuk ishte një mbrojtje e përllogaritur për të ndryshuar mendjen e kundërshtarit. Ishte një përpjekje për të fituar epërsi kulturore, që përfundonte me një thirrje retorike për pasardhësit, gjykimi i të cilëve nuk mund të dihej as nga Rajiv Ghandi as nga ai vetë. “Ju zotëroni të tashmen, z. Kryeministër, por shekujt i takojnë artit.”
Letra u botua në shumë organe të dielën e 9 tetorit 1988. Ditën e nesërme, në zyrat e shtëpisë botuese Viking mbërriti kërcënimi i parë me vdekje. Ditën tjetër u anulua një takim për leximin e librit në Cambridge nga organizatorët, sepse edhe ata kishin marrë kërcënime. Reja ishte dendësuar.
Libri
Më 1989 shkrimtari Salman Rushdie u vu nën kërcënimin e fatisë që kreu iranian Ayatollah Khomeini lëshoi për fyerje të islamit dhe profetit Muhamet. Çfarë ndodh në jetën e njeriut dhe shkrimtarit që jeton nën një kërcënim të tillë? Si kishte lindur romani “Vargjet satanike”? Rushdie e tregon në këtë jetëshkrim që këtë fund shtatori është hedhur në qarkullim në disa gjuhë të botës në të njëjtën kohë me botimin në origjinal nga Random House. Rushdie tregon në vetë të tretë, pra si të ishte jeta e dikujt tjetër dhe këtë njeri e quan Joseph Anton, një bashkim emrash i shkrimtarëve të tij të preferuar Jozef Konrad dhe Anton Çehov. Me këtë emër ai jetoi më shumë se një dekadë.
Libri fillon me lajmin për lëshimin e fatisë. “Vargjet satanike” konsiderohej nga klerikët e islamikë, sot akoma, një blasfemi. Është i ndalur në vendlindjen e autorit, Indi. “Shekulli” boton një pjesë nga vepra, pikërisht analizën e furtunës që nuk llogarit veprën, tekstin.
Ai shqetësohet për jetën e dy djemve, për fëmijërinë e tyre që kalon sa nga një strehë në tjetrën. Ndërkohë për libraritë që hidhen në erë në Londër, Sidnej apo Berkli, për vrasjen e përkthyesit të tij në Japoni apo e 37 personave në Turqi, media dyshon se në mes është “çështja Rushdie”.
“Joseph Anton. Jetëshkrim”, vjen në shqip nga “Dudaj” e përkthyer nga Engjëllushe Shqarri. Disa nga pjesët e faqeve të jetëshkrimit janë botuar më parë si ese dhe artikuj, kryesisht në New Yorker dhe New York Times. Autori ia kushton këtë libër djemve të tij Zafar dhe Milan dhe nënave të tyre, Clarissa dhe Elizabeth, si dhe të gjithë atyre që e kanë ndihmuar.
Prej vitit 2002 falë ndërhyrjes së sekretarit të jashtëm britanik Robin Cook dhe marrëveshjes me presidentin e Iranit Mohammad Khatami, Rushdie mund të lëvizë lirisht.
