Ben Blushi ka padyshim autoritetin e një shkrimtari bashkëkohor për nga stili dhe gjuha dhe jo rastësisht si shkrimtar ai është në qendër të vëmendjes mediatike, duke qenë se librat e tij po shiten në mënyrë marramendëse. Përgjithësisht interesi dhe vëmendja jo vetëm mediatike rreth tij i referohet romanit të tij më të fundit “Shqipëria”, që është historia e një njeriu që kërkonte të zëvendësonte Zotin. Në “Takimin e pasdites” me Rudina Magjistarin shkrimtari Ben Blushi dhe botuesi i tij Henri Çili, rrëfejnë Shqipërinë dhe historinë e një libri që u shndërrua në vetëm pak javë në librin më të shitur.
Për shkrimtarin Ben Blushi, libri është një mënyrë komunikimi me sa më shumë njerëz. Atë që politika nuk ia “lejon” ta thotë, ai ka gjetur mënyrën për ta thënë përmes letërsisë. “Unë kam një dyzim mes karrierës politike dhe letërsisë. Sidomos vitet e fundit më duhet të gjej një ekuilibër midis këtyre dy njerëzve; mes atij që mund të jetë pak më direkt, shumë më agresiv, shumë më antipatik për shumë njerëz për shkak të politikës së ditës; dhe tjetrit që mund të thotë disa gjëra që një politikan nuk i thotë dot”- thotë ai në intervistën e tij ku flet gjerë e gjatë për Shqipërinë e tij dhe shqiptarët.
Ben Blushi dhe “Shqipëria”. Çfarë ju frymëzoi për të shkruar këtë libër?
Në përgjithësi nevoja për të njohur Shqipërinë dhe për ta përshkruar në mënyrë metaforike sepse kjo nuk është histori por një roman, një fiction, apo pjellë e fantazisë që në këtë rast merr nuanca nga Shqipëria që njohim, por nuk e përshkruan, as data, as ngjarje, as fakte, as emra, siç kanë qenë ata në histori. Pra, si të thuash, ka brumë nga Shqipëria, por nuk është po ajo bukë.
Provokues edhe këtë herë vjen me historinë e një njeriu që donte të zëvendësonte Zotin. A ka Shqipëria në të vërtetë nevojë për një Zot?
Jo, Shqipëria sepse nuk ka pasur nevojë për Zotin, dikur ka pasur probleme, por Shqipëria nuk ka pse bën përjashtim nga pjesa tjetër e botës. Bota ka mijëra vjet që ka krijuar një konvencion hyjnor, që është Zoti dhe përgjithësisht njerëzimi e pranon akoma këtë konvencion. Ne kemi hequr dorë në një pjesë të historisë sonë, nuk them se kjo ishte arsyeja që patëm probleme, por ishte e arsyeshme dhe e panevojshme. Shqipëria sot nuk ka nevojë për Zot, por ka nevojë vetëm për njerëz të lirë, që Zoti (në kuptimin që unë kam për Zotin) disa herë i pengon, por më shumë i ka ndihmuar.
Duket sikur i keni hyrë në thelb shpirtit të shqiptarit në këtë libër. Secili prej nesh e gjen veten aty në një formë apo në një tjetër...
S’e di. Dikush më pyeti para disa ditësh se a është e vërtetë se çdo lexues ka një çelës për të kuptuar një libër. Kjo mund të jetë e vërtetë. Por, nëse çdo lexues ka çelësin e vet, unë nuk kam asnjë çelës. Se unë nuk jam më lexues i librave të mi. Unë i shkruaj, por nuk i lexoj më. Nëse çdo shqiptar gjen pak nga vetja, nga ajo që i ka munguar, nga ajo që mund të ketë pasur me tepricë, por nuk i është dashur në momente të caktuara të historisë sonë, më vjen shumë mirë, sepse kjo është një arsye për ta lexuar librin.
Në romanet tuaja ndodh shumë shpesh që emra personazhesh shkëputen nga konteksti i tyre real historik dhe vendosen në një kontekst tjetër. Pse ndodh kjo?
Më pëlqen të rimarr emra njerëzish të vërtetë, e në disa raste edhe personazhesh që i shkruajnë të tjerët. Kështu ka ndodhur me “Otello -Arapi i Vlorës”, që është marrë fabula nga vepra e Shekspirit. Otello nuk është personazhi im, unë e kam rikrijuar atë si personazh. Te libri “Shqipëria” kam marrë emrin e Lek Dukagjinit, që ka qenë një princ mesjetar shqiptar, i cili me sa duket për kohën kishte ide të avancuara. Shqipëria në kohën e tij ishte një vend relativisht i prapambetur dhe kishte nevojë për një kod apo për ligje që ai i krijoi dhe që kanë mbërritur deri në ditët tona: Kanuni i Lek Dukagjinit. Por nga Lek Dukagjini i historisë kam marrë vetëm emrin dhe këtë e kam bërë me qëllim, sepse është një personazh që më pëlqen. Por Lek Dukagjini i vërtetë me Lek Dukagjinin tim kanë shumë pak lidhje; lidhen vetëm nga emri dhe pak te fuqia apo nevoja për të pasur pushtet. Çdo gjë tjetër është fryt i fantazisë sime. Arsyeja pse marr emra personazhesh reale apo të njerëzve që kanë jetuar në kohë të ndryshme është se më pëlqen si një truk artistik dhe si një nevojë për t’i ndryshuar jetën dikujt që nuk është më.
Në këtë libër ka shumë figura metafora, por edhe kopertina është një simbol më vete. Çfarë keni dashur të thoni?
Ylli me 5 cepa ka qenë simbol i Shqipërisë për 50 vjet. Dhe libri im që titullohet “Shqipëria”, që pavarësisht se nuk flet në mënyrë ekzakte për këtë 50-vjeçar, ka shumë brumë nga ajo kohë. Pse ylli nuk është i kuq por është i verdhë? Sepse nuk është një libër historik, është një metaforë. Prandaj kam marrë simbolin e yllit dhe e kam ndryshuar; e ngjyrosa të verdhë dhe në libër shpjegohet se përse ylli me 5 cepa është i verdhë. Sepse vetë personazhi që e krijoi atë, Lekë Dukagjini, i cili është edhe krijues i Shqipërisë, e shpjegon në libër. Pesë cepat përfaqësojnë 5 elemente të botës: njeriun, tokën, ajrin dhe zjarrin. Sipas doktrinave, ajri, uji, zjarri dhe toka janë katër elementet e jetës. Personazhi i shton edhe një të pestë që është njeriu. Pra ylli ka 5 cepa për këto arsye, sipas Lekë Dukagjinit, dhe jo sipas meje.
Kjo do të thotë se cikli i shqiptarëve problematikë që janë të këqij të vetes është mbyllur me rënien e komunizmit?
Jo, sigurisht që jo. Jo vetëm shqiptarët, por aftësia e njeriut për të bërë keq vazhdon dhe kjo është arsyeja se përse njeriu ka krijuar Zotin, sepse ka pasur kohë në ciklet e zhvillimit njerëzor ku e keqja nuk ndalej dot dhe një nga arsyet që njeriu vendosi të krijonte Zotin ishte pikërisht për të frikësuar njerëzit që të mos bënin keq. Nevoja e njeriut për të bërë keq nuk është konsumuar dhe ndoshta do të duhen mijëra vjet që njeriu të ndahet nga e keqja, nga nevoja për të vrarë, për të vjedhur, për të bërë luftëra etj. Edhe shqiptarët nuk janë ndarë nga e keqja.
Dita kur mbërrijnë fëmijët në Shqipërinë utopike është data 28 nëntor, është menduar enkas kjo datë apo është thjesht rastësi?
Kjo është e qëllimshme, ashtu si titulli “Shqipëria” dhe personazhi Lekë Dukagjini, që janë marrë nga Shqipëria e vërtetë; elementi tjetër i vërtetë është dhe data 28 nëntor. Unë në libër nuk kam asnjë datë tjetër përveç asaj, nuk kam emra vendesh dhe kjo është bërë me qëllim. 28 Nëntori është data e krijimit të Shqipërisë së Lek Dukagjinit, personazhi kryesor në libër, i cili vendosi të krijojë një datë krijimi për Shqipërinë e tij, që është 28 nëntori.
Gjatë promovimit të librit tuaj ju jeni shprehur se “shqiptarët për shkrimtarët janë një gur për të ndërtuar, kurse për politikanët janë një mur për t’u kaluar”. Cila është sfida më e bukur mes këtyre të dyjave?
Unë kam një dyzim mes karrierës politike dhe letërsisë. Sidomos vitet e fundit më duhet të gjej një ekuilibër midis këtyre dy njerëzve; mes atij që mund të jetë pak më direkt, shumë më agresiv, shumë me antipatik për shumë njerëz për shkak të politikës së ditës, dhe tjetrit që mund të thotë disa gjëra që një politikan nuk i thotë dot. Kështu që për sa kohë kam këtë dyzim, përpiqem të gjej një ekuilibër me veten time, por nuk e fsheh dot se shkrimtari është më i guximshëm se politikani në Shqipëri ose të paktën në rastin tim. Sepse ka disa gjëra që në letërsi i them, kurse në politikë s’i them dot, se do grumbulloj shumë më shumë antipati. Pra, si shkrimtar kam gjetur një mënyrë për të thënë disa të vërteta që politika e ditës s’ta jep kurajën që t’i thuash.
Jeni shprehur Zoti mund të zëvendësohet, por jo nga një njeri, në të kundërt Zoti mund të zëvendësohet nga çdo njeri, të jesh zoti i vetes dhe i askujt përveç vetes. Sa ndihet një shkrimtar zot i personazheve të tij?
100% ndihet zot i personazheve që krijon, por edhe shkrimtari ka kufizimet e Zotit. Edhe ne si njerëz të lirë që jemi Zoti nuk na thotë në çdo sekondë se çfarë duhet të bëjmë. Edhe personazhet, pasi i krijon, ka raste që devijojnë dhe nuk i ndalon dot. Mua më ka ndodhur me disa personazhe që marrin një rrugë në të cilën ti ndoshta s’e kishe menduar se do hynin. Kështu që unë jam Zoti i njerëzve të lirë, që janë personazhet e mia.
Ju personalisht besoni në Zot?
Kjo është pyetje e vështirë. Unë besoj te mirësia edhe Zoti si një kodik, si një menu rregullash që njerëzimi ka krijuar për mijëra vjet. Zoti këtë përfaqëson, në fakt, nevojën që njerëzit kanë për të jetuar në paqe, mirësi, të jenë mirënjohës, në bazë të disa rregullave. Nëse Zoti është ky, unë e besoj.
Romanin “Shqipëria” në raport me dy të tjerët ku do ta vendosnit?
Është e vështirë që të bëj një klasifikim për librat e mi. Libri im i parë “Të jetosh në ishull” ka qenë një përrallë e bukur. I dyti “Otello, Arapi i Vlorës” ka qenë një poezi shumë e bukur, ku ka shumë dashuri, shumë ngjyra etj. “Shqipëria” është një libër më me pak diell, por ndoshta ka më shumë peshë, sepse është një libër me dy kate. Në katin e parë unë flas për shqiptarët dhe në katin e dytë unë flas për Zotin. Dhe herë pas herë këto i bashkoj. Në këtë kontekst besoj se ky libër ka më shumë peshë se dy të parët përsa i përket mendimit dhe jo dimensionit.
Sa kohë ju mori ky roman?
Ndoshta një muaj për ta menduar dhe dy vite për ta mbaruar. Ky roman është mbaruar pothuajse ekzakt dy vjet pasi ka filluar të shkruhej. Dy vjet nga të cilat unë kam shkruar më pak se një vit dhe pothuajse 6-7 muaj nuk kam shkruar asgjë. E kam ndërprerë në gati 2/3, sepse nuk kisha mundësi ta vazhdoja, por pastaj e kuptova që kisha një ankth të cilin nuk e kapërceja dot, sepse atë që kisha filluar duhet ta mbaroja me çdo kusht. Kështu që gjeta pak vullnet dhe frymëzim për ta mbaruar. Dhe e kam mbaruar rreth prillit të këtij viti, por mendova ta mbaj akoma më gjatë për ta riparë dhe nga romani që është botuar sot mungojnë gati 100 faqe, që unë i kam hequr rrugës. E para, sepse kishte ca gjëra që duhej t’i hiqja, sepse ishin më shumë provokuese sesa ç’duheshin dhe arsyeja tjetër ishte lexuesi. Ndoshta ky është një paragjykim i mirë apo i keq për lexuesin, por është e vështirë t’i japësh lexuesit sot një libër 700 faqe, që mund të ishte libri im integral, kështu që në varësi apo në respekt të lexuesit vendosa ta bëj më të shkurtër, që prapë është shumë i gjatë 600 faqe.
Kur shkruani keni regjim ose një proces të shkruari?
Në radhë të parë kur shkruaj jam vetëm. E dyta, në 90% të rasteve shkruaj paradite, kur jam vetëm në shtëpi dhe askush nuk më detyron të bëj një gjë më të bukur se kaq dhe shkruaj përgjithësisht në vjeshtë e deri në pranverë. Vera është një pjesë që deri tani akoma nuk kam arritur të shkruaj.
Sipas deklarimeve të botuesit tuaj, jeni shkrimtari më i shitur koherent. Si ju bën të ndiheni kjo?
Njerëzit kanë arsye të mendojnë se për këtë arsye jam dhe pak më i pasur, por kjo nuk është shumë e vërtetë, pavarësisht se duke shitur fiton diçka, por nuk është kjo kënaqësia e parë. Kënaqësia është se shitja është një komunikim që do të thotë se çdo njeri që ble një libër komunikon me ty dhe sa më shumë shiten me aq më shumë njerëz ke mundësi të komunikosh. Edhe pse ti nuk jeton me ata, ke mundësi të komunikosh me ata. Çdo njeri që ka librin tënd në shtëpi, në çantë, në makinë, poshtë jastëkut, në bibliotekë është një mundësi që të jepet për të bashkëjetuar me njerëz që nuk i njeh dhe në një kuptim të përgjithshëm kjo është shumë e bukur, se në fund të fundit kjo është edhe shtysa për të shkruar për të gjithë shkrimtarët të cilët e shohin qarkullimin e librit si një mënyrë për të komunikuar dhe ndarë mendimin me sa më shumë njerëz.
Çfarë ndenje do donit që njerëzit të merrnin me vete nga ky libër?
Do të doja t’u mbetej shija artistike. Por përveç kësaj, t’u mbetej dhe diçka tjetër; të mendonin se unë jam një shqiptar që do të thotë ca të vërteta, sipas mënyrës së vet, për shqiptarët në përgjithësi; që unë jam një shqiptar realist, dhe shpresoj të jem i tillë, dhe që them ca të vërteta qofshin edhe të hidhura për veten tonë, për shqiptarët. Nëse një njeri që e lexon këtë libër e ka këtë ndjesi, unë besoj se ia kam arritur qëllimit.
Romani i katërt?
Aktualisht nuk mendoj për këtë gjë. Megjithëse jam burrë, e di se nga një dhimbje në një tjetër do pak kohë, kështu ndodh edhe me librat.
Henri Çili: Me botime të tilla po hapin një epokë të re letrare
“Mapo Editions” dhe libri “Shqipëria” i shkrimtarit Ben Blushi është bashkimi i letërsisë me shtypin e shkruar, një traditë që ka ekzistuar e që rikthehet në siglën e botimeve “Mapo”, të cilat, sipas botuesit të saj Henri Çili, kanë një qëllim të rëndësishëm: promovimin e disa zërave të veçantë të letërsisë së re shqiptare, që Shqipëria të ketë dhe një shkrimtar të dytë ndërkombëtar, duke filluar me shkrimtarin Ben Blushi.
Romani “Shqipëria” i autorit Ben Blushi ka ngjallur një interes shumë të madh. Ju e keni quajtur këtë si një ngjarje shumë të madhe letrare. Përse jeni shprehur kështu?
Kur lajmëruam në shtyp se tashmë autori Ben Blushi do të botojë romanin e ri dhe do t’i kalojë të drejtat edhe për dy romanet e tjera te Botimet “Mapo”, të cilat inaugurohen me këtë libër, kishim një bindje të plotë bashkë me autorin se do të ishte një ngjarje letrare. Por nuk e kishim vetëm unë dhe Blushi, si një dëshirë subjektive, si miq të mirë që jemi prej shumë e shumë vitesh, por bindja jonë ishte mbështetur edhe te komentet e bashkëpunëtorëve tanë letrarë të botimeve “Mapo”, të cilët e shihnin strukturën dhe evoluimin e këtij romani, në ciklin e romaneve të Blushit, vërtet si një ngjarje letrare. Dhe brenda 4-5 javëve që libri u botua, gjithçka që është thënë dhe ka ndodhur rreth tij e ka vërtetuar bindjen tonë. Libri është mjaft i shitur ose thënë ndryshe i shenjuar nga publiku, është mjaft i debatuar dhe libri ka ngjallur një interes të jashtëzakonshëm, të kritikës së librit, të cilët kanë komentuar dhe debatuar rreth tij. Këta tre komponentë plotësuan parakushtin apo paralajmërimin që do të kemi një ngjarje letrare.
Botohet për herë të parë nën siglën “Mapo editions”. Ju thatë se keni marrë të drejtën edhe për dy romanet e mëparshme të Ben Blushit. Pra, do të vijë në formën e një triptiku të botuar?
Tashmë janë ribotuar edhe dy të parët, me të njëjtin format dhe dizenjim. Bashkëpunimi me autorin Ben Blushin ka nisur disa muaj më parë. Pasi Blushi ka konsumuar një histori mjaft të suksesshme bashkëpunimi me shtëpinë botuese “Toena”, ku ka nxjerrë dy romanet e para, diskutonim shpesh se çfarë mund të bëhej për një rilançim të dy botimeve të para dhe për romanin e ri. Ramë dakord se do të ishte shumë më e përshtatshme që botimet e këtyre romaneve të inaugurohen me një seri botimesh të entit tonë botues të shtypit të shkruar, që boton gazetën “Mapo”, revistën “Mapo” dhe revistën “Madam Mapo” dhe do t’i shkonte, si të thuash, shtypit të shkruar. Ka qenë e zakonshme kjo marrëdhënie disa dekada më parë. Të mos harrojmë se shtëpitë botuese kanë qenë shumë të shoqëruara me gazetat e kohës 150-200 vjet më parë dhe deri vonë shkrimtarët i botonin romanet pjesë-pjesë edhe në gazeta. Madje, kjo traditë ka zgjatur në Shqipëri deri nga fundi i viteve ’80-të. Pra, ka pasur një simbiozë mes shtypit të shkruar dhe letërsisë dhe ishte intuita e Blushit për ta bashkuar letërsinë me shtypin e shkruar. Këtu lindi ideja e botimeve “Mapo”, të cilat do të jenë ekskluzive vetëm letërsi, do të jenë selektive dhe do të ketë një qëllim të rëndësishëm: promovimin e disa zërave të veçantë të letërsisë së re shqiptare me një objektiv, që, duke filluar nga i pari që është zoti Blushi, të arrijmë të kemi një shkrimtar të dytë ndërkombëtar, përgatitjet për të cilin tashmë i kemi filluar.
Përse Blushi?!...
Janë tre parakushte: Blushi është një autor shumë i kërkuar në treg, është një autor shumë i mirë dhe ka një libër mjaft cilësor edhe sipas kritikës. Blushi është një autor shumë i lehtë dhe shumë i vështirë njëkohësisht për botuesin. Pse, sepse është vetë njeri shumë i kujdesshëm, që do të thotë paksa mitikuloz i vëmendshëm ndaj detajeve, është sigurisht tekanjoz, por mbi të gjitha është vërtet një njeri që e ka vokacion librin dhe letërsinë dhe jo më kot tek ai është gatuar prej dekadash një lloj gravitacioni drejt kësaj, aq sa mendoj se letërsia e ka dëmtuar në ato planet e tij për lidership.
Dhe keni ndërmend të filloni përkthimin e librave të tij?
Po tashmë i kemi filluar përgatitjet, ndryshe nga tentativat e mëparshme ku Blushi është botuar në Greqi, ka pasur negociata edhe për në Itali, por unë mendoj se porta e këtij qytetërimi mbetet anglishtja, mbeten botimet në botën anglosaksone dhe nëpërmjet saj arrihen të gjitha të tjerat. Këtu i kemi dhe planet tona konkrete.
Cili është komenti juaj si botues ose si lexues për stilin e të shkruarit të Ben Blushit, që nga romani i parë e deri tek i treti?
Si botues, por dhe lexues, mendon se Ben Blushi ka një stil të veçantë, sepse tërë sistemi i stilit të tij është një rrëfim, nuk e ka të ndërprerë nga dialogu. Në fakt, është pak a shumë mënyra sesi ne flasim kur tregojmë diçka. Kjo është një risi. Së dyti, ai që me romanin e parë ka qëlluar në shenjë. “Të jetosh në ishull”, është një roman kompleks, i një profili të romaneve “sagë”, me një kompleks ngjarjesh dhe personazhesh që harmonizohen dhe shkojnë tek ideja dhe mesazhi që ai ka pasur. Tek “Otello, Arapi i Vlorës”, një libër që për mua është më i dashur në kuptimin e tensionit të rrëfimit, të fabulës, e cila të magjeps dhe të bën ta lexosh atë libër me një frymë. Romani i tretë “Shqipëria” (si lexuesi i parë i saj) kërkonte një impenjim real për ta lexuar, sepse me Shqipërinë Blushi në një farë mënyre përpiqet të kompletojë tërësinë e universit të vet letrar, imagjinativ, duke ndërtuar një sistem nga e para. Me këtë libër ai ka arritur atë që quhet romani total ose Utopia apo Dystopia, duke ndërtuar një sistem nga e para. Çfarë ka bërë Blushi në këtë rast?.. Ka ndërtuar një vend. Dhe kjo është pikërisht dëshira primare e çdo shkrimtari, që ta rindërtojë botën, sepse shkrimtari për nga natyra përpiqet të imitojë, t’i ngjasojë apo të kundërshtojë në misionin e vet diçka hyjnore, duke ndërtuar kundërbotën e tij ose botën sipas tij. Edhe “Shqipëria” nuk është gjë tjetër veçse përpjekja e një shkrimtari, e një njeriu për të ndërtuar një botë imagjinare, jashtë kufizimit që ka ai si një individ duke jetuar në një shoqëri normale, duke jetuar në një shoqëri si Shqipëria etj. Pra, duke jetuar një botë imagjinare, një Utopi apo Dystopi, ku ai e ribën botën sipas rendit të vet. Ai ka parasysh dhe na jep jashtëzakonisht bukur atë metaforën e Shqipërisë sonë totalitare, të një Shqipërie që arrin të shmanget nga rendi natyral i gjërave, duke u përpjekur të na prodhojë marrëzira, apo utopira si ajo që kaluam, ku u përpoqëm të ndërtonim një shoqëri pa dashuri, pa pronë, pa familje, pa ndjenja etj.
Sa provokon Blushi me këtë libër dhe sa përfiton ai nga avantazhi i letërsisë, e cila nuk të lë dot ta gjykosh?
Blushi si shkrimtar provokon shumë. Provokon në tri mënyra. Provokon nivelin e marrëdhënies mes njerëzores dhe hyjnores, duke bërë pikërisht atë lavjerrësin, sepse raporti i njeriut me Zotin është një lloj lavjerrësi; i largohet, e konteston, i afrohet sërish, i nënshtrohet. Te Shqipëria kemi një fazë ku njerëzit i revoltohen rendit që Zoti ka krijuar, pra është një kontestim i hyjnores dhe kjo e bën paksa heretik-fetar. Por është edhe heretik-shoqëror, në kuptimin që konteston rendin e gjërave në shoqëri, raportet familjare, prindërore të komunitetit etj. dhe në një farë mënyre përpiqet të shpërthejë lirinë e brendshme për të krijuar një rend tjetër të gjërave dhe kjo është magjia tjetër e shkrimtarit. Por konteston edhe shumëçka shqiptare, pra është edhe një heretik-shqiptar. Blushi si personazh është një natyrë kozmopolite, dallohet pak e shumë edhe nga profili i tij politik, publik, mediatik që ka pasur dikur. Është i burgosur brenda të qenit shqiptar, pjesëtar i kësaj shoqërie etj. dhe në një farë mënyrë brenda kësaj ai ka një lloj herezie, një vështrim kritik ndaj vendit të tij, ndaj shoqërisë. Pra, janë këto tre herezi: fetare, shoqërore dhe shqiptare, që mund të shkaktojnë reagim në komunitet. Por këtu flasim për letërsi dhe ne jemi vend i emancipuar etj. Por unë dua të theksoj sensin e shijes letrare, e cila pavarësisht se të vjen me diçka që të fut në mendime, në fund të fundit është një kënaqësi estetike dhe letrare “pa funksion shoqëror”, sepse letërsia e ka funksionin e vet në shoqëri dhe nuk ka për qëllim as ta bëjë shoqërinë më të mirë as më të keqe, por është thjesht një mënyrë për ta shprehur atë.
Në turravrapin e përditshëm të një jete të ngarkuar me strese, ku njerëzit gjithnjë e më tepër i largohen leximit, sa ndikon një libër i mirë për afrimin e njerëzve me letërsinë?
Rasti i ecurisë së tirazhit të librit të Ben Blushit tregon se, nëse bëhet letërsi e mirë, njerëzit e kthejnë kokën dhe e kanë vëmendjen. Ben Blushi është në të vërtetë një autor shumë i promovuar; fakti që është politikan, ka qenë një gazetar shumë i njohur, është njeri publik etj., por prapë nuk lexohet libri me zor. Ka shumë politikanë që shkruajnë letërsi ose jo, por Blushi qëndron më vete. Në kuptimin që libri ka vlerë në vetvete, libri ka vlerë letrare, ku secili ia rekomandon tjetrit. Publiciteti, për të cilin dhe unë kam qenë shumë i kritikuar këto javët e Panairit, ka një funksion primar; të sjellë grupin e parë të njerëzve te libri, por nëse libri nuk është cilësor publiciteti nuk vlen për më tej. Nëqoftëse libri nuk arrin të futet në bisedën tonë të përditshme, në telefonatën tonë të përditshme, në e-malet me tjetrin, ai nuk njeh dot rrathë koncentrikë.
Pra, marrëdhëniet publike janë baza për t’i sjellë njerëzit deri tek libri, por jo baza që njerëzit ta lexojnë atë. Së dyti, edhe publiciteti ka një sens në shoqëri, jo çdokujt mund t’i bësh publicitet. Shoqëria ka një paragjykim pozitiv ndaj figurave të njohura, prandaj dhe në Panair ecin 4-5 autorë librash shumë më tepër sesa të tjerët; si Ben Blushi, Blendi Fevziu, Spartak Ngjel, Helena Kadare, pra figura të njohura që janë si një garanci për shoqërinë, që ky personazh deri sa ka arritur këtu ka një vlerë të certifikuar përpara, pra edhe autori është vlerë në vetvete e librit. Sidoqoftë, Ben Blushi bën përjashtim nga të gjithë këta, sepse këtu kemi një produkt tërësisht letrar, ka qëlluar me një shpejtësi dhe me tirazhe të rendit të 10-mijëshit të dytë që në 4-5 javët e para dhe kjo asesi nuk mund të jetë meritë e asgjëje rrethanore përveçse vlerës në vetvete të librit.
Librat e Blushit janë kthyer në një farë mënyre edhe në një lloj mode për lexuesin: “Ta kesh është normale, mos ta kesh është problem”. Tre romanet e Blushit na fusin në një mënyrë të shkruari moderne të letërsisë shqipe, në kuptimin e asaj që na jep një bashkëkohësi me vepra të tjera të autorëve ndërkombëtarë. Me botime të tilla po hapin një epokë të re letrare, ku lexuesi shqiptar ka mundësinë të ndihet si lexuesi anglez, francez, italian, amerikan etj. për autorë bashkëkohorë të kësaj natyre.
Për shkrimtarin Ben Blushi, libri është një mënyrë komunikimi me sa më shumë njerëz. Atë që politika nuk ia “lejon” ta thotë, ai ka gjetur mënyrën për ta thënë përmes letërsisë. “Unë kam një dyzim mes karrierës politike dhe letërsisë. Sidomos vitet e fundit më duhet të gjej një ekuilibër midis këtyre dy njerëzve; mes atij që mund të jetë pak më direkt, shumë më agresiv, shumë më antipatik për shumë njerëz për shkak të politikës së ditës; dhe tjetrit që mund të thotë disa gjëra që një politikan nuk i thotë dot”- thotë ai në intervistën e tij ku flet gjerë e gjatë për Shqipërinë e tij dhe shqiptarët.
Ben Blushi dhe “Shqipëria”. Çfarë ju frymëzoi për të shkruar këtë libër?
Në përgjithësi nevoja për të njohur Shqipërinë dhe për ta përshkruar në mënyrë metaforike sepse kjo nuk është histori por një roman, një fiction, apo pjellë e fantazisë që në këtë rast merr nuanca nga Shqipëria që njohim, por nuk e përshkruan, as data, as ngjarje, as fakte, as emra, siç kanë qenë ata në histori. Pra, si të thuash, ka brumë nga Shqipëria, por nuk është po ajo bukë.
Provokues edhe këtë herë vjen me historinë e një njeriu që donte të zëvendësonte Zotin. A ka Shqipëria në të vërtetë nevojë për një Zot?
Jo, Shqipëria sepse nuk ka pasur nevojë për Zotin, dikur ka pasur probleme, por Shqipëria nuk ka pse bën përjashtim nga pjesa tjetër e botës. Bota ka mijëra vjet që ka krijuar një konvencion hyjnor, që është Zoti dhe përgjithësisht njerëzimi e pranon akoma këtë konvencion. Ne kemi hequr dorë në një pjesë të historisë sonë, nuk them se kjo ishte arsyeja që patëm probleme, por ishte e arsyeshme dhe e panevojshme. Shqipëria sot nuk ka nevojë për Zot, por ka nevojë vetëm për njerëz të lirë, që Zoti (në kuptimin që unë kam për Zotin) disa herë i pengon, por më shumë i ka ndihmuar.
Duket sikur i keni hyrë në thelb shpirtit të shqiptarit në këtë libër. Secili prej nesh e gjen veten aty në një formë apo në një tjetër...
S’e di. Dikush më pyeti para disa ditësh se a është e vërtetë se çdo lexues ka një çelës për të kuptuar një libër. Kjo mund të jetë e vërtetë. Por, nëse çdo lexues ka çelësin e vet, unë nuk kam asnjë çelës. Se unë nuk jam më lexues i librave të mi. Unë i shkruaj, por nuk i lexoj më. Nëse çdo shqiptar gjen pak nga vetja, nga ajo që i ka munguar, nga ajo që mund të ketë pasur me tepricë, por nuk i është dashur në momente të caktuara të historisë sonë, më vjen shumë mirë, sepse kjo është një arsye për ta lexuar librin.
Në romanet tuaja ndodh shumë shpesh që emra personazhesh shkëputen nga konteksti i tyre real historik dhe vendosen në një kontekst tjetër. Pse ndodh kjo?
Më pëlqen të rimarr emra njerëzish të vërtetë, e në disa raste edhe personazhesh që i shkruajnë të tjerët. Kështu ka ndodhur me “Otello -Arapi i Vlorës”, që është marrë fabula nga vepra e Shekspirit. Otello nuk është personazhi im, unë e kam rikrijuar atë si personazh. Te libri “Shqipëria” kam marrë emrin e Lek Dukagjinit, që ka qenë një princ mesjetar shqiptar, i cili me sa duket për kohën kishte ide të avancuara. Shqipëria në kohën e tij ishte një vend relativisht i prapambetur dhe kishte nevojë për një kod apo për ligje që ai i krijoi dhe që kanë mbërritur deri në ditët tona: Kanuni i Lek Dukagjinit. Por nga Lek Dukagjini i historisë kam marrë vetëm emrin dhe këtë e kam bërë me qëllim, sepse është një personazh që më pëlqen. Por Lek Dukagjini i vërtetë me Lek Dukagjinin tim kanë shumë pak lidhje; lidhen vetëm nga emri dhe pak te fuqia apo nevoja për të pasur pushtet. Çdo gjë tjetër është fryt i fantazisë sime. Arsyeja pse marr emra personazhesh reale apo të njerëzve që kanë jetuar në kohë të ndryshme është se më pëlqen si një truk artistik dhe si një nevojë për t’i ndryshuar jetën dikujt që nuk është më.
Në këtë libër ka shumë figura metafora, por edhe kopertina është një simbol më vete. Çfarë keni dashur të thoni?
Ylli me 5 cepa ka qenë simbol i Shqipërisë për 50 vjet. Dhe libri im që titullohet “Shqipëria”, që pavarësisht se nuk flet në mënyrë ekzakte për këtë 50-vjeçar, ka shumë brumë nga ajo kohë. Pse ylli nuk është i kuq por është i verdhë? Sepse nuk është një libër historik, është një metaforë. Prandaj kam marrë simbolin e yllit dhe e kam ndryshuar; e ngjyrosa të verdhë dhe në libër shpjegohet se përse ylli me 5 cepa është i verdhë. Sepse vetë personazhi që e krijoi atë, Lekë Dukagjini, i cili është edhe krijues i Shqipërisë, e shpjegon në libër. Pesë cepat përfaqësojnë 5 elemente të botës: njeriun, tokën, ajrin dhe zjarrin. Sipas doktrinave, ajri, uji, zjarri dhe toka janë katër elementet e jetës. Personazhi i shton edhe një të pestë që është njeriu. Pra ylli ka 5 cepa për këto arsye, sipas Lekë Dukagjinit, dhe jo sipas meje.
Kjo do të thotë se cikli i shqiptarëve problematikë që janë të këqij të vetes është mbyllur me rënien e komunizmit?
Jo, sigurisht që jo. Jo vetëm shqiptarët, por aftësia e njeriut për të bërë keq vazhdon dhe kjo është arsyeja se përse njeriu ka krijuar Zotin, sepse ka pasur kohë në ciklet e zhvillimit njerëzor ku e keqja nuk ndalej dot dhe një nga arsyet që njeriu vendosi të krijonte Zotin ishte pikërisht për të frikësuar njerëzit që të mos bënin keq. Nevoja e njeriut për të bërë keq nuk është konsumuar dhe ndoshta do të duhen mijëra vjet që njeriu të ndahet nga e keqja, nga nevoja për të vrarë, për të vjedhur, për të bërë luftëra etj. Edhe shqiptarët nuk janë ndarë nga e keqja.
Dita kur mbërrijnë fëmijët në Shqipërinë utopike është data 28 nëntor, është menduar enkas kjo datë apo është thjesht rastësi?
Kjo është e qëllimshme, ashtu si titulli “Shqipëria” dhe personazhi Lekë Dukagjini, që janë marrë nga Shqipëria e vërtetë; elementi tjetër i vërtetë është dhe data 28 nëntor. Unë në libër nuk kam asnjë datë tjetër përveç asaj, nuk kam emra vendesh dhe kjo është bërë me qëllim. 28 Nëntori është data e krijimit të Shqipërisë së Lek Dukagjinit, personazhi kryesor në libër, i cili vendosi të krijojë një datë krijimi për Shqipërinë e tij, që është 28 nëntori.
Gjatë promovimit të librit tuaj ju jeni shprehur se “shqiptarët për shkrimtarët janë një gur për të ndërtuar, kurse për politikanët janë një mur për t’u kaluar”. Cila është sfida më e bukur mes këtyre të dyjave?
Unë kam një dyzim mes karrierës politike dhe letërsisë. Sidomos vitet e fundit më duhet të gjej një ekuilibër midis këtyre dy njerëzve; mes atij që mund të jetë pak më direkt, shumë më agresiv, shumë me antipatik për shumë njerëz për shkak të politikës së ditës, dhe tjetrit që mund të thotë disa gjëra që një politikan nuk i thotë dot. Kështu që për sa kohë kam këtë dyzim, përpiqem të gjej një ekuilibër me veten time, por nuk e fsheh dot se shkrimtari është më i guximshëm se politikani në Shqipëri ose të paktën në rastin tim. Sepse ka disa gjëra që në letërsi i them, kurse në politikë s’i them dot, se do grumbulloj shumë më shumë antipati. Pra, si shkrimtar kam gjetur një mënyrë për të thënë disa të vërteta që politika e ditës s’ta jep kurajën që t’i thuash.
Jeni shprehur Zoti mund të zëvendësohet, por jo nga një njeri, në të kundërt Zoti mund të zëvendësohet nga çdo njeri, të jesh zoti i vetes dhe i askujt përveç vetes. Sa ndihet një shkrimtar zot i personazheve të tij?
100% ndihet zot i personazheve që krijon, por edhe shkrimtari ka kufizimet e Zotit. Edhe ne si njerëz të lirë që jemi Zoti nuk na thotë në çdo sekondë se çfarë duhet të bëjmë. Edhe personazhet, pasi i krijon, ka raste që devijojnë dhe nuk i ndalon dot. Mua më ka ndodhur me disa personazhe që marrin një rrugë në të cilën ti ndoshta s’e kishe menduar se do hynin. Kështu që unë jam Zoti i njerëzve të lirë, që janë personazhet e mia.
Ju personalisht besoni në Zot?
Kjo është pyetje e vështirë. Unë besoj te mirësia edhe Zoti si një kodik, si një menu rregullash që njerëzimi ka krijuar për mijëra vjet. Zoti këtë përfaqëson, në fakt, nevojën që njerëzit kanë për të jetuar në paqe, mirësi, të jenë mirënjohës, në bazë të disa rregullave. Nëse Zoti është ky, unë e besoj.
Romanin “Shqipëria” në raport me dy të tjerët ku do ta vendosnit?
Është e vështirë që të bëj një klasifikim për librat e mi. Libri im i parë “Të jetosh në ishull” ka qenë një përrallë e bukur. I dyti “Otello, Arapi i Vlorës” ka qenë një poezi shumë e bukur, ku ka shumë dashuri, shumë ngjyra etj. “Shqipëria” është një libër më me pak diell, por ndoshta ka më shumë peshë, sepse është një libër me dy kate. Në katin e parë unë flas për shqiptarët dhe në katin e dytë unë flas për Zotin. Dhe herë pas herë këto i bashkoj. Në këtë kontekst besoj se ky libër ka më shumë peshë se dy të parët përsa i përket mendimit dhe jo dimensionit.
Sa kohë ju mori ky roman?
Ndoshta një muaj për ta menduar dhe dy vite për ta mbaruar. Ky roman është mbaruar pothuajse ekzakt dy vjet pasi ka filluar të shkruhej. Dy vjet nga të cilat unë kam shkruar më pak se një vit dhe pothuajse 6-7 muaj nuk kam shkruar asgjë. E kam ndërprerë në gati 2/3, sepse nuk kisha mundësi ta vazhdoja, por pastaj e kuptova që kisha një ankth të cilin nuk e kapërceja dot, sepse atë që kisha filluar duhet ta mbaroja me çdo kusht. Kështu që gjeta pak vullnet dhe frymëzim për ta mbaruar. Dhe e kam mbaruar rreth prillit të këtij viti, por mendova ta mbaj akoma më gjatë për ta riparë dhe nga romani që është botuar sot mungojnë gati 100 faqe, që unë i kam hequr rrugës. E para, sepse kishte ca gjëra që duhej t’i hiqja, sepse ishin më shumë provokuese sesa ç’duheshin dhe arsyeja tjetër ishte lexuesi. Ndoshta ky është një paragjykim i mirë apo i keq për lexuesin, por është e vështirë t’i japësh lexuesit sot një libër 700 faqe, që mund të ishte libri im integral, kështu që në varësi apo në respekt të lexuesit vendosa ta bëj më të shkurtër, që prapë është shumë i gjatë 600 faqe.
Kur shkruani keni regjim ose një proces të shkruari?
Në radhë të parë kur shkruaj jam vetëm. E dyta, në 90% të rasteve shkruaj paradite, kur jam vetëm në shtëpi dhe askush nuk më detyron të bëj një gjë më të bukur se kaq dhe shkruaj përgjithësisht në vjeshtë e deri në pranverë. Vera është një pjesë që deri tani akoma nuk kam arritur të shkruaj.
Sipas deklarimeve të botuesit tuaj, jeni shkrimtari më i shitur koherent. Si ju bën të ndiheni kjo?
Njerëzit kanë arsye të mendojnë se për këtë arsye jam dhe pak më i pasur, por kjo nuk është shumë e vërtetë, pavarësisht se duke shitur fiton diçka, por nuk është kjo kënaqësia e parë. Kënaqësia është se shitja është një komunikim që do të thotë se çdo njeri që ble një libër komunikon me ty dhe sa më shumë shiten me aq më shumë njerëz ke mundësi të komunikosh. Edhe pse ti nuk jeton me ata, ke mundësi të komunikosh me ata. Çdo njeri që ka librin tënd në shtëpi, në çantë, në makinë, poshtë jastëkut, në bibliotekë është një mundësi që të jepet për të bashkëjetuar me njerëz që nuk i njeh dhe në një kuptim të përgjithshëm kjo është shumë e bukur, se në fund të fundit kjo është edhe shtysa për të shkruar për të gjithë shkrimtarët të cilët e shohin qarkullimin e librit si një mënyrë për të komunikuar dhe ndarë mendimin me sa më shumë njerëz.
Çfarë ndenje do donit që njerëzit të merrnin me vete nga ky libër?
Do të doja t’u mbetej shija artistike. Por përveç kësaj, t’u mbetej dhe diçka tjetër; të mendonin se unë jam një shqiptar që do të thotë ca të vërteta, sipas mënyrës së vet, për shqiptarët në përgjithësi; që unë jam një shqiptar realist, dhe shpresoj të jem i tillë, dhe që them ca të vërteta qofshin edhe të hidhura për veten tonë, për shqiptarët. Nëse një njeri që e lexon këtë libër e ka këtë ndjesi, unë besoj se ia kam arritur qëllimit.
Romani i katërt?
Aktualisht nuk mendoj për këtë gjë. Megjithëse jam burrë, e di se nga një dhimbje në një tjetër do pak kohë, kështu ndodh edhe me librat.
Henri Çili: Me botime të tilla po hapin një epokë të re letrare
“Mapo Editions” dhe libri “Shqipëria” i shkrimtarit Ben Blushi është bashkimi i letërsisë me shtypin e shkruar, një traditë që ka ekzistuar e që rikthehet në siglën e botimeve “Mapo”, të cilat, sipas botuesit të saj Henri Çili, kanë një qëllim të rëndësishëm: promovimin e disa zërave të veçantë të letërsisë së re shqiptare, që Shqipëria të ketë dhe një shkrimtar të dytë ndërkombëtar, duke filluar me shkrimtarin Ben Blushi.
Romani “Shqipëria” i autorit Ben Blushi ka ngjallur një interes shumë të madh. Ju e keni quajtur këtë si një ngjarje shumë të madhe letrare. Përse jeni shprehur kështu?
Kur lajmëruam në shtyp se tashmë autori Ben Blushi do të botojë romanin e ri dhe do t’i kalojë të drejtat edhe për dy romanet e tjera te Botimet “Mapo”, të cilat inaugurohen me këtë libër, kishim një bindje të plotë bashkë me autorin se do të ishte një ngjarje letrare. Por nuk e kishim vetëm unë dhe Blushi, si një dëshirë subjektive, si miq të mirë që jemi prej shumë e shumë vitesh, por bindja jonë ishte mbështetur edhe te komentet e bashkëpunëtorëve tanë letrarë të botimeve “Mapo”, të cilët e shihnin strukturën dhe evoluimin e këtij romani, në ciklin e romaneve të Blushit, vërtet si një ngjarje letrare. Dhe brenda 4-5 javëve që libri u botua, gjithçka që është thënë dhe ka ndodhur rreth tij e ka vërtetuar bindjen tonë. Libri është mjaft i shitur ose thënë ndryshe i shenjuar nga publiku, është mjaft i debatuar dhe libri ka ngjallur një interes të jashtëzakonshëm, të kritikës së librit, të cilët kanë komentuar dhe debatuar rreth tij. Këta tre komponentë plotësuan parakushtin apo paralajmërimin që do të kemi një ngjarje letrare.
Botohet për herë të parë nën siglën “Mapo editions”. Ju thatë se keni marrë të drejtën edhe për dy romanet e mëparshme të Ben Blushit. Pra, do të vijë në formën e një triptiku të botuar?
Tashmë janë ribotuar edhe dy të parët, me të njëjtin format dhe dizenjim. Bashkëpunimi me autorin Ben Blushin ka nisur disa muaj më parë. Pasi Blushi ka konsumuar një histori mjaft të suksesshme bashkëpunimi me shtëpinë botuese “Toena”, ku ka nxjerrë dy romanet e para, diskutonim shpesh se çfarë mund të bëhej për një rilançim të dy botimeve të para dhe për romanin e ri. Ramë dakord se do të ishte shumë më e përshtatshme që botimet e këtyre romaneve të inaugurohen me një seri botimesh të entit tonë botues të shtypit të shkruar, që boton gazetën “Mapo”, revistën “Mapo” dhe revistën “Madam Mapo” dhe do t’i shkonte, si të thuash, shtypit të shkruar. Ka qenë e zakonshme kjo marrëdhënie disa dekada më parë. Të mos harrojmë se shtëpitë botuese kanë qenë shumë të shoqëruara me gazetat e kohës 150-200 vjet më parë dhe deri vonë shkrimtarët i botonin romanet pjesë-pjesë edhe në gazeta. Madje, kjo traditë ka zgjatur në Shqipëri deri nga fundi i viteve ’80-të. Pra, ka pasur një simbiozë mes shtypit të shkruar dhe letërsisë dhe ishte intuita e Blushit për ta bashkuar letërsinë me shtypin e shkruar. Këtu lindi ideja e botimeve “Mapo”, të cilat do të jenë ekskluzive vetëm letërsi, do të jenë selektive dhe do të ketë një qëllim të rëndësishëm: promovimin e disa zërave të veçantë të letërsisë së re shqiptare me një objektiv, që, duke filluar nga i pari që është zoti Blushi, të arrijmë të kemi një shkrimtar të dytë ndërkombëtar, përgatitjet për të cilin tashmë i kemi filluar.
Përse Blushi?!...
Janë tre parakushte: Blushi është një autor shumë i kërkuar në treg, është një autor shumë i mirë dhe ka një libër mjaft cilësor edhe sipas kritikës. Blushi është një autor shumë i lehtë dhe shumë i vështirë njëkohësisht për botuesin. Pse, sepse është vetë njeri shumë i kujdesshëm, që do të thotë paksa mitikuloz i vëmendshëm ndaj detajeve, është sigurisht tekanjoz, por mbi të gjitha është vërtet një njeri që e ka vokacion librin dhe letërsinë dhe jo më kot tek ai është gatuar prej dekadash një lloj gravitacioni drejt kësaj, aq sa mendoj se letërsia e ka dëmtuar në ato planet e tij për lidership.
Dhe keni ndërmend të filloni përkthimin e librave të tij?
Po tashmë i kemi filluar përgatitjet, ndryshe nga tentativat e mëparshme ku Blushi është botuar në Greqi, ka pasur negociata edhe për në Itali, por unë mendoj se porta e këtij qytetërimi mbetet anglishtja, mbeten botimet në botën anglosaksone dhe nëpërmjet saj arrihen të gjitha të tjerat. Këtu i kemi dhe planet tona konkrete.
Cili është komenti juaj si botues ose si lexues për stilin e të shkruarit të Ben Blushit, që nga romani i parë e deri tek i treti?
Si botues, por dhe lexues, mendon se Ben Blushi ka një stil të veçantë, sepse tërë sistemi i stilit të tij është një rrëfim, nuk e ka të ndërprerë nga dialogu. Në fakt, është pak a shumë mënyra sesi ne flasim kur tregojmë diçka. Kjo është një risi. Së dyti, ai që me romanin e parë ka qëlluar në shenjë. “Të jetosh në ishull”, është një roman kompleks, i një profili të romaneve “sagë”, me një kompleks ngjarjesh dhe personazhesh që harmonizohen dhe shkojnë tek ideja dhe mesazhi që ai ka pasur. Tek “Otello, Arapi i Vlorës”, një libër që për mua është më i dashur në kuptimin e tensionit të rrëfimit, të fabulës, e cila të magjeps dhe të bën ta lexosh atë libër me një frymë. Romani i tretë “Shqipëria” (si lexuesi i parë i saj) kërkonte një impenjim real për ta lexuar, sepse me Shqipërinë Blushi në një farë mënyre përpiqet të kompletojë tërësinë e universit të vet letrar, imagjinativ, duke ndërtuar një sistem nga e para. Me këtë libër ai ka arritur atë që quhet romani total ose Utopia apo Dystopia, duke ndërtuar një sistem nga e para. Çfarë ka bërë Blushi në këtë rast?.. Ka ndërtuar një vend. Dhe kjo është pikërisht dëshira primare e çdo shkrimtari, që ta rindërtojë botën, sepse shkrimtari për nga natyra përpiqet të imitojë, t’i ngjasojë apo të kundërshtojë në misionin e vet diçka hyjnore, duke ndërtuar kundërbotën e tij ose botën sipas tij. Edhe “Shqipëria” nuk është gjë tjetër veçse përpjekja e një shkrimtari, e një njeriu për të ndërtuar një botë imagjinare, jashtë kufizimit që ka ai si një individ duke jetuar në një shoqëri normale, duke jetuar në një shoqëri si Shqipëria etj. Pra, duke jetuar një botë imagjinare, një Utopi apo Dystopi, ku ai e ribën botën sipas rendit të vet. Ai ka parasysh dhe na jep jashtëzakonisht bukur atë metaforën e Shqipërisë sonë totalitare, të një Shqipërie që arrin të shmanget nga rendi natyral i gjërave, duke u përpjekur të na prodhojë marrëzira, apo utopira si ajo që kaluam, ku u përpoqëm të ndërtonim një shoqëri pa dashuri, pa pronë, pa familje, pa ndjenja etj.
Sa provokon Blushi me këtë libër dhe sa përfiton ai nga avantazhi i letërsisë, e cila nuk të lë dot ta gjykosh?
Blushi si shkrimtar provokon shumë. Provokon në tri mënyra. Provokon nivelin e marrëdhënies mes njerëzores dhe hyjnores, duke bërë pikërisht atë lavjerrësin, sepse raporti i njeriut me Zotin është një lloj lavjerrësi; i largohet, e konteston, i afrohet sërish, i nënshtrohet. Te Shqipëria kemi një fazë ku njerëzit i revoltohen rendit që Zoti ka krijuar, pra është një kontestim i hyjnores dhe kjo e bën paksa heretik-fetar. Por është edhe heretik-shoqëror, në kuptimin që konteston rendin e gjërave në shoqëri, raportet familjare, prindërore të komunitetit etj. dhe në një farë mënyre përpiqet të shpërthejë lirinë e brendshme për të krijuar një rend tjetër të gjërave dhe kjo është magjia tjetër e shkrimtarit. Por konteston edhe shumëçka shqiptare, pra është edhe një heretik-shqiptar. Blushi si personazh është një natyrë kozmopolite, dallohet pak e shumë edhe nga profili i tij politik, publik, mediatik që ka pasur dikur. Është i burgosur brenda të qenit shqiptar, pjesëtar i kësaj shoqërie etj. dhe në një farë mënyrë brenda kësaj ai ka një lloj herezie, një vështrim kritik ndaj vendit të tij, ndaj shoqërisë. Pra, janë këto tre herezi: fetare, shoqërore dhe shqiptare, që mund të shkaktojnë reagim në komunitet. Por këtu flasim për letërsi dhe ne jemi vend i emancipuar etj. Por unë dua të theksoj sensin e shijes letrare, e cila pavarësisht se të vjen me diçka që të fut në mendime, në fund të fundit është një kënaqësi estetike dhe letrare “pa funksion shoqëror”, sepse letërsia e ka funksionin e vet në shoqëri dhe nuk ka për qëllim as ta bëjë shoqërinë më të mirë as më të keqe, por është thjesht një mënyrë për ta shprehur atë.
Në turravrapin e përditshëm të një jete të ngarkuar me strese, ku njerëzit gjithnjë e më tepër i largohen leximit, sa ndikon një libër i mirë për afrimin e njerëzve me letërsinë?
Rasti i ecurisë së tirazhit të librit të Ben Blushit tregon se, nëse bëhet letërsi e mirë, njerëzit e kthejnë kokën dhe e kanë vëmendjen. Ben Blushi është në të vërtetë një autor shumë i promovuar; fakti që është politikan, ka qenë një gazetar shumë i njohur, është njeri publik etj., por prapë nuk lexohet libri me zor. Ka shumë politikanë që shkruajnë letërsi ose jo, por Blushi qëndron më vete. Në kuptimin që libri ka vlerë në vetvete, libri ka vlerë letrare, ku secili ia rekomandon tjetrit. Publiciteti, për të cilin dhe unë kam qenë shumë i kritikuar këto javët e Panairit, ka një funksion primar; të sjellë grupin e parë të njerëzve te libri, por nëse libri nuk është cilësor publiciteti nuk vlen për më tej. Nëqoftëse libri nuk arrin të futet në bisedën tonë të përditshme, në telefonatën tonë të përditshme, në e-malet me tjetrin, ai nuk njeh dot rrathë koncentrikë.
Pra, marrëdhëniet publike janë baza për t’i sjellë njerëzit deri tek libri, por jo baza që njerëzit ta lexojnë atë. Së dyti, edhe publiciteti ka një sens në shoqëri, jo çdokujt mund t’i bësh publicitet. Shoqëria ka një paragjykim pozitiv ndaj figurave të njohura, prandaj dhe në Panair ecin 4-5 autorë librash shumë më tepër sesa të tjerët; si Ben Blushi, Blendi Fevziu, Spartak Ngjel, Helena Kadare, pra figura të njohura që janë si një garanci për shoqërinë, që ky personazh deri sa ka arritur këtu ka një vlerë të certifikuar përpara, pra edhe autori është vlerë në vetvete e librit. Sidoqoftë, Ben Blushi bën përjashtim nga të gjithë këta, sepse këtu kemi një produkt tërësisht letrar, ka qëlluar me një shpejtësi dhe me tirazhe të rendit të 10-mijëshit të dytë që në 4-5 javët e para dhe kjo asesi nuk mund të jetë meritë e asgjëje rrethanore përveçse vlerës në vetvete të librit.
Librat e Blushit janë kthyer në një farë mënyre edhe në një lloj mode për lexuesin: “Ta kesh është normale, mos ta kesh është problem”. Tre romanet e Blushit na fusin në një mënyrë të shkruari moderne të letërsisë shqipe, në kuptimin e asaj që na jep një bashkëkohësi me vepra të tjera të autorëve ndërkombëtarë. Me botime të tilla po hapin një epokë të re letrare, ku lexuesi shqiptar ka mundësinë të ndihet si lexuesi anglez, francez, italian, amerikan etj. për autorë bashkëkohorë të kësaj natyre.
