"Vajza në pultin e komandimit", në pavijonin e "Pikturës formaliste së Realizmit Socialist (1969-1974)" dhe "Enika", në pavijonin e "Pikturës dhe skulpturës moderniste (1989-2001)".
Tani në moshë të thyer, puna nuk ecën as me gjysmën e ritmeve të dikurshme, por, megjithatë e pandalur.
As për shkak të gjendjes shëndetësore. Vështrimin nuk e ka të qartë si dikur, por hedh penelata në telajo. Më shumë se kurrë tani i vjen në ndihmë përvoja, teknika e fituar në vite dhe aftësia e ndjeshmëria e veçantë për të dalluar menjëherë ngjyrat që i duhen.
Komenton me pasion. Fillimisht përqendrohet, bën një pauzë të gjatë dhe pastaj jep përcaktimin e tij. Ndonjëherë nuk ngurron të marrë fjalë hua nga gjuha e muzikës për të shprehur saktësisht atë që ka në mendje.
"Një vepër që të jetë e denjë për t\'u quajtur vepër arti, duhet të ketë një vijë melodike të qartë", - thotë ai. "Ndryshe është një pëlhurë e lyer me bojë".
Në këtë intervistë artisti tregon për fëmijërinë në fshatin Kallfan të Fierit, formimin si gjeolog, kalimin të piktura dhe për kohën kur ishte e vështirë t\'u rrije larg recetave të imponuara të realizmit socialist.
Z. Blido, po bëhet gati një gjysmë shekulli që ju pikturoni. Ju kujtohet se si nisi kjo rrugë e juaja?
Që fëmijë pikturën e kisha ëndërr, por nuk pata asnjëherë mundësi ta vazhdoja. Përfundova shkollën e mesme për gjeologji miniera, Politeknikumin "17 Nëntori", këtu në Tiranë, si konviktor.
Fillimisht u emërova në Fakultetin e Gjeologji Minierave në Tiranë, si laborant. Vetëm gjatë vitit 1959-\'60-të fillova bashkëpunimin me shtypin qendror, me gazetën "Bashkimi", "Zëri i Rinisë" dhe "Zëri i Popullit", natyrisht edhe me "Hosteni"-n si karikaturist amator.
Keni qenë i ardhur në Tiranë, po arsimin tetëvjeçar ku e keni kryer?
Unë vij nga Kallfani i Strumit. Është pranë lokalitetit të Roskovecit, në rrethin e Fierit. Që aty jam marrë me vizatime me lapsa me ngjyra, si çdo fëmijë. Gjatë kohës që isha nxënës në Politeknikumin "17 Nëntori", duke pikturuar me materiale mësimore, u praktikova, madje arrita deri tek portretet e gjeologëve të mëdhenj botërorë.
Në atë periudhë drejtori i konviktit, Rrapo Baxhuli, më dha mundësinë që unë të pikturoj disa peizazhe për mensën dhe ambientet e konviktit. Aty punova për herë të parë me bojë vaji. Por përgatitja e vërtetë nis nga dita e parë kur unë hyra në institutin "Ilya Repin" në Leningad (Shën Petërburg)
Çfarë ndodhi që hoqët dorë nga profesioni i gjeologut?
Karikatura ishte një hap krejt i rastësishëm. Më dha mundësinë që të shkëputesha nga gjeologjia dhe të shkoja në Bashkimin Sovjetik për të studiuar. Kishte nevojë karikatura shqiptare se nuk kishte karikaturistë të përgatitur dhe ky ishte një fat se nuk të linte njeri të kaloje nga industria në art.
Në Rusi nuk kishte degë për karikaturë, ishte një iluzion i yni. Zgjodha grafikën si më afër karikaturës, po aty bëhej dhe pikturë dhe nuk kishte ndonjë dallim të madh nga dega e pikturës.
Në Shën Petërburg studiova vetëm një vit, 1961-\'62. Kur u prishën marrëdhëniet shtetërore u ktheva dhe vazhdova studimet në Institutin e Lartë të Arteve. Meqenëse nuk kishte degë për grafikë, vazhdova për pikturë deri në vitin 1965, kur u diplomova.
A ka një traditë artistike familja juaj?
Jo. Por nëse është e sigurt se kodi gjenetik ndikon në këtë aspekt, kam përshtypjen që natyrën artistike e kam të trashëguar nga nëna ime, Kalia Xhardo. Babai ishte një burrë i urtë, tregtar i lindur dhe, si çdo tregtar i lindur, nuk e lidhte asgjë me artin.
Nëna ishte një natyrë e çuditshme, impulsive, paksa nervoze, se ajo përballonte barrën e rëndë të nuses në një familje të madhe patriarkale.
Energjike, me shije dhe me imagjinatë. Këtë e vija re te paja që kishte sjellë si nuse nga Kuçova, ende i kam në memorie ato qëndisjet e saj. Më ka mbetur në kujtesë një blu, paska në vjollcë, në fushën e bardhë të jastëkëve. Ishin qëndisma që ajo i kishte bërë me dorën e saj.
Të kthehemi tek piktura. Në linjën muzeale të Galerisë Kombëtare të Arteve ju prezantoheni në dy seksione. Në pavijonin e "Pikturës formaliste të Realizmit Socialist (1969-1974), është vendosur "Vajza në pultin e komandimit". Çfarë ka në këtë tablo për t\'u klasifikuar tek seria e pretendimit të formës?
Është një tablo tipike e realizmit socialist, një temë e rëndësishme e kohës: "emancipimi i gruas". Kam përdorur shkronja të vendosura në mënyrë ritmike, si element përbërës i tablosë. Në përgjithësi, prirja është grafike.
Një tablo ku vepron më shumë gjuha e linjave. Gjuha e ngjyrave është mjaft e kursyer, e sfumuar, e kontrolluar, qëndron afër së bardhës në kontrast me tonet e errëta të germave.
Të gjitha këto janë të organizuara brenda një estetike të caktuar. Aty ekziston ajo vija melodike që mund ta quaj duke marrë hua fjalorin e muzikës. Që të jetë e denjë për t\'u quajtur vepër arti, ajo duhet të ketë një vijë melodike të qartë.
Nuk është e thënë me anë të linjave. Mund të jetë fare pa linja, me penalata të lira, me improvizime të lira ngjyrash etj., por gjithmonë duhet të ketë një vijë melodike. Çështja nuk është se duhet ta shohësh me sy e të thuash ja ku është vija melodike.
Duhet ta ndjesh përbrenda. Arti është ai që buron se është ndjerë thellë përbrenda. Ndryshe nuk është art, është një pëlhurë e lyer me bojë, një masë mermeri që e ke gdhendur me çekiç.
Në pavijonin "Piktura dhe skulptura moderniste (1989-2001)", në të cilën është përfshirë edhe seksioni me "Elementë të pikturës moderniste në vitet 1960-\'70-të", ju paraqiteni me një portret fëmije. A ka një histori kjo pikturë?
Portreti aty është vendosur pa emër. Kur e krijova, më 1971-shin, e quajta "Enika", sepse ai ishte emri i vajzës së vogël. Ajo pikturë ka qenë në Pekin para disa vjetësh. Kanë qenë dy piktura që bënë përshtypje në atë kohë. Njërën e kam në shtëpi, ndërsa tjetra është kjo që është ekspozuar.
Cilat ishin elementet që e karakterizuan këtë lloj pikture si formaliste?
Fjalën formalizëm do ta vija në thonjëza, sepse formalizëm quhej atëherë, sot nuk kemi pse ta quajmë kështu, sepse kemi pikëpamje më të drejtë, më të çliruar nga dogmat dhe e dimë që nuk është fjala për formalizëm. Krijimtaria, sipas metodës së realizmit socialist, përqendrohej tek rëndësia e temës, tek personazhet që duhej të ishin prototipa.
Ishte një shije, e cila tashmë ishte formuar. Mund të them që ishte e konsoliduar në një shkallë të pabesueshme, deri ne receta të vërteta artistike, si nga pikëpamja e vizatimit, e pikturimit dhe në të gjitha elementet.
Vetë artistët, nga praktika e tyre, duke punuar nga njëra vepër te tjetra, duke u ndikuar nga njëri-tjetri krijuan një front të gjerë, i cili përpunonte disa parafabrikate, disa receta, nga të cilat nuk dilje dot më, sepse po të dilje nuk ishe më i realizmit socialist. Këto kallëpe u formuan në vitet 1945 -\'90-të, po nuk mund ta përcaktoj dot momentin kur u konsoliduan dhe u kthyen në parafabrikate.
A kishte piktorë që nuk i përdorën këto "receta"?
Sigurisht. Më të talentuarit arrinin t\'i zbatonin në mënyrë krijuese elementët artistikë dhe arritën të bënin vepra të mira. Por ata me më pak forcë artistike, ranë në një lloj zanatllëku komod, por nuk mund të arrinin vlera të spikatura. Pjesa tjetër (që ishin pak në numër) e hodhën vështrimin nga përparimi.
Me gjuhën e asaj kohe, "u ndikuan nga arti borgjezo-revizionist". Në të vërtet ashtu ishte, por me ndryshimin që ishte shumë pozitiv, nuk ishte ashtu siç thoshte partia. Këta i dhanë frymëmarrje artit të realizmit socialist.
Nuk ishte një vepër dhe art kundër pushtetit dhe kundër partisë, ishte një përpjekje për të ngritur cilësinë e artit edhe për një gjuhë shprehëse më të re, më moderne dhe sigurisht më evropiane.
Si do ta përcaktonit në ditët e sotme termin "metodë e realizmit socialist"?
Është punë me porosi, siç ka qenë në çdo epokë krijimtaria me porosi. E porosiste Papa, mbreti i Spanjës, apo pushteti në kohën e socializmit real, kjo nuk ka shumë rëndësi.
Artisti është i detyruar, i interesuar ta realizojë, sepse është një porosi, e cila paguhet. Ndryshimi është se në rastin e Papës së Romës, Mikelanxheloja shumë gjëra duhej t\'i respektonte patjetër, por kishte edhe një liri artistike të madhe.
Në rastin e realizmit socialit kishte kufizime që vinin nga qëllimi se përse duhej ajo vepër që porositej. Duhej të ishte vepër arti, të fliste me gjuhën e artit, por t\'i shërbente propagandës së ditës. Shpesh kjo kufizonte dhe i impononte kufij të ngushtë e të bezdisshëm artistit.
Disa artistë, në sajë të talentit arrinin të nxirrnin vepra të mira. Shumë të tjerë nuk mundeshin dhe nxirrnin vepra të thata, të varfra, që ishin thjesht propagandë. Ishin një propagandë vizuale, një lloj gazetarie piktorike apo skulpturore. Por kaq, nuk ishin art.
Brenda këtyre kufijve shtrëngues, si ka mbijetuar piktura juaj?
Mënyra ishte e vetvetishme, nuk ishte e programuar nga unë. Sepse ka vetëm një rrugë që artisti të formohet dhe të ecë në drejtimin e duhur: të ndjekë natyrën e tij dhe të mos e tradhtojë.
Gabimi këtu fillon prandaj edhe dështojnë artistët e rinj, sepse duan të bëjnë diçka që nuk e ndjejnë përbrenda. Unë kam ndjekur natyrën time, ajo më diktonte atë lloj arti që unë me këmbëngulje u mundova që ta arrij.
Arrita aq sa arrita dhe krijova ato që krijova. Kjo kërkonte vetvetiu shmangien nga tema të papërshtatshme për mua, tema epike, luftarake, të ashtuquajtura kardinale. Ato i shmanga edhe u mora me temat anësore, të ashtuquajtura të vogla.
Po kjo nuk do të thotë që unë nuk tentova të krijoja tema të mëdha. Tentova sepse edhe unë doja të ekspozoja, të dilja të përfitoja ato favore që mund të ishin në atë kohë. Pikërisht "Vajza në pultin e komandimit" është një temë e madhe: emancipimi i gruas.
Gazeta Shekulli
