Selman Riza; Gjuhëtar dhe atdhetar i shquar" u organizua dje me bashkëpunim të Qendrës së Studimeve Albanologjike, Akademisë Shqiptare të Shkencave dhe asaj të Kosovës. Duke e vlerësuar si një personalitet të kulturës, në fushën e gjuhësisë po aq sa edhe të çështjeve atdhetare, akademikët theksuan se Selman Riza e mbajti të paprekur shkencën nga politika. Për këtë ndoshta edhe pësoi dënim të trefishtë. Në 100-vjetorin e lindjes (21 dhjetor 1909) një korpus i plotë i veprave të tij vjen i botuar. Janë pesë vëllime, të cilat sipas amanetit të Rizës, akademiku kosovar, Rexhep Ismajli, i ka përgatitur në bazë të dorëshkrimeve. Për të rehabilitimi i veprës së Selman Rizës mbetet i paplotë në këndvështrimin e faktorit kohë, gjithsesi, siç e thekson edhe në intervistën e mëposhtme, ai shpreson që ajo të bëhet pjesë e gjallë e kulturës shqiptare.
Zoti Ismajli, ju jeni marrë me botimin veprës së plotë të Selman Rizës në dorëshkrim, një detyrë e lënë në amanet për ju. Si ka qenë ky proces pune?
Për mua ka qenë kënaqësi të punoj me veprën e Selman Rizës, por edhe jashtëzakonisht e vështirë. Kënaqësi, sepse kam mësuar shumë mbi mënyrën se si ai punonte, por e vështirë sepse ato janë dorëshkrime të shpërndara, të lëna ashtu si janë dhe dyshoj se jo çdo herë kam mundur të hyj deri në fund në interpretimin e tyre. Unë jam përpjekur të ruaj me çdo kusht, të plotë dhe të saktë çdo gjë që ka lënë Selman Riza.
Çfarë keni gjetur mes dorëshkrimeve?
Kam gjetur gjëra të ndryshme. I tillë është një dorëshkrim për nyjat e shqipes, një monografi e hartuar në 3-4 versione ku ai i fundit i vitit 1964 ka mbetur i pabotuar ose i botuar në mënyrë fragmentare. Me ndihmën e kolegëve të mi kam mbledhur dorëshkrimin e plotë dhe e kemi botuar. Kam mbledhur dorëshkrime të tjera për çështje të gjuhësisë së përgjithshme që për mua janë të rëndësishme, sepse kanë një peshë unike në kulturën shqiptare dhe janë të padiskutuara më parë. Këto janë përfshirë në vëllimin e pestë. Ka më tej diskutime për gjuhën dhe mendimin, diskutime në raport me tezat e Marksit dhe Engelsit, diskutime të pabotuara për gjuhën letrare e që kanë mbetur të pabotuara, por që kanë vlerë. Mendoj që diskutimi themelor i tij në çështje të gjuhësisë teorike ka të bëjë me teoritë e Sosyrit për çështjet gjuhësore dhe ka një kritikë me shumë interes në këtë fushë që të orienton edhe në bazën e të menduarit. Ai donte të krijonte një shkencë për herë të parë në historinë e njerëzimit për të menduarit që e quante intelektologji. Është pak e vështirë të prezantohet shkurt një ide e tillë, por tezat që ai ka paraqitur janë të një niveli të përgjithshëm e jo vetëm shqiptar.
Vazhdimisht në konferencë u fol për rehabilitim të Selman Rizës si dijetar dhe të veprës së tij. A mund të ndodhë realisht kjo tani?
Realisht nuk është e mundur, po të kemi parasysh se vepra e tij duhet të dialogonte me kohën e vet. Ne sot e kemi kaluar si kohë, kemi ecur si dije në një rrugë tjetër dhe vepra e tij ka mbetur anash. Tani po i rikthehemi. Ne shpresojmë që rehabilitimi do ta kthejë në jetë tamam si duhet në kulturën shqiptare që ajo të bëhet pjesë e gjallë e saj.
I dënuar disa herë, herë të tjera i shpërfillur, ju theksuat se Selman Riza synonte shkëputjen e shkencës nga politika. Çfarë parashikonte ai në ngatërrimin e të dyjave?
Ai nuk e ngatërronte politikën me dijen, e thoshte qartë që nuk duhet të bëjmë propagandë politike me shkencën, e kishte thënë këtë në kohë të vështira dhe për këtë edhe në dosje të policisë mbahej si i dyshimtë. Kur ka bërë punë shkencore ka vepruar si shkencëtar, kur ka bërë punë patriotike i është kushtuar deri në fund, deri në rrezikim të kokës. Sipas tij, nuk duhet t‘i ngatërrojmë çështjet e mendimit, qoftë edhe konceptet e marksizmit që në shkencë diskutohen lirshëm, me konceptet e jetës politike. Përndryshe ne biem në funksionin e propagandistit dhe këtë Selman Riza me gjithë rrethanat e vështira të jetës së tij nuk e lejoi.
Mendoni se me këtë korpus është ezauruar vepra e Selman Rizës?
Besoj se gjithçka që është e rëndësishme është ezauruar. Mund të kenë mbetur dokumente apo letra nëpër arkiva, por ato që janë më të rëndësishme, për aq sa unë i kam gjetur janë botuar tashmë.
Gazeta Shqip
Oliverta Lila
Zoti Ismajli, ju jeni marrë me botimin veprës së plotë të Selman Rizës në dorëshkrim, një detyrë e lënë në amanet për ju. Si ka qenë ky proces pune?
Për mua ka qenë kënaqësi të punoj me veprën e Selman Rizës, por edhe jashtëzakonisht e vështirë. Kënaqësi, sepse kam mësuar shumë mbi mënyrën se si ai punonte, por e vështirë sepse ato janë dorëshkrime të shpërndara, të lëna ashtu si janë dhe dyshoj se jo çdo herë kam mundur të hyj deri në fund në interpretimin e tyre. Unë jam përpjekur të ruaj me çdo kusht, të plotë dhe të saktë çdo gjë që ka lënë Selman Riza.
Çfarë keni gjetur mes dorëshkrimeve?
Kam gjetur gjëra të ndryshme. I tillë është një dorëshkrim për nyjat e shqipes, një monografi e hartuar në 3-4 versione ku ai i fundit i vitit 1964 ka mbetur i pabotuar ose i botuar në mënyrë fragmentare. Me ndihmën e kolegëve të mi kam mbledhur dorëshkrimin e plotë dhe e kemi botuar. Kam mbledhur dorëshkrime të tjera për çështje të gjuhësisë së përgjithshme që për mua janë të rëndësishme, sepse kanë një peshë unike në kulturën shqiptare dhe janë të padiskutuara më parë. Këto janë përfshirë në vëllimin e pestë. Ka më tej diskutime për gjuhën dhe mendimin, diskutime në raport me tezat e Marksit dhe Engelsit, diskutime të pabotuara për gjuhën letrare e që kanë mbetur të pabotuara, por që kanë vlerë. Mendoj që diskutimi themelor i tij në çështje të gjuhësisë teorike ka të bëjë me teoritë e Sosyrit për çështjet gjuhësore dhe ka një kritikë me shumë interes në këtë fushë që të orienton edhe në bazën e të menduarit. Ai donte të krijonte një shkencë për herë të parë në historinë e njerëzimit për të menduarit që e quante intelektologji. Është pak e vështirë të prezantohet shkurt një ide e tillë, por tezat që ai ka paraqitur janë të një niveli të përgjithshëm e jo vetëm shqiptar.
Vazhdimisht në konferencë u fol për rehabilitim të Selman Rizës si dijetar dhe të veprës së tij. A mund të ndodhë realisht kjo tani?
Realisht nuk është e mundur, po të kemi parasysh se vepra e tij duhet të dialogonte me kohën e vet. Ne sot e kemi kaluar si kohë, kemi ecur si dije në një rrugë tjetër dhe vepra e tij ka mbetur anash. Tani po i rikthehemi. Ne shpresojmë që rehabilitimi do ta kthejë në jetë tamam si duhet në kulturën shqiptare që ajo të bëhet pjesë e gjallë e saj.
I dënuar disa herë, herë të tjera i shpërfillur, ju theksuat se Selman Riza synonte shkëputjen e shkencës nga politika. Çfarë parashikonte ai në ngatërrimin e të dyjave?
Ai nuk e ngatërronte politikën me dijen, e thoshte qartë që nuk duhet të bëjmë propagandë politike me shkencën, e kishte thënë këtë në kohë të vështira dhe për këtë edhe në dosje të policisë mbahej si i dyshimtë. Kur ka bërë punë shkencore ka vepruar si shkencëtar, kur ka bërë punë patriotike i është kushtuar deri në fund, deri në rrezikim të kokës. Sipas tij, nuk duhet t‘i ngatërrojmë çështjet e mendimit, qoftë edhe konceptet e marksizmit që në shkencë diskutohen lirshëm, me konceptet e jetës politike. Përndryshe ne biem në funksionin e propagandistit dhe këtë Selman Riza me gjithë rrethanat e vështira të jetës së tij nuk e lejoi.
Mendoni se me këtë korpus është ezauruar vepra e Selman Rizës?
Besoj se gjithçka që është e rëndësishme është ezauruar. Mund të kenë mbetur dokumente apo letra nëpër arkiva, por ato që janë më të rëndësishme, për aq sa unë i kam gjetur janë botuar tashmë.
Gazeta Shqip
Oliverta Lila
