Pelegrinët janë njerëzit e besimeve të forta, të cilët shtyhen të kapluar e të hipnotizuar nga dashuria e nderimi i thellë - drejt vendeve të shenjta. Një shtegtim biblik ky dhe i gjithkohshëm i tyre, ditën dhe natën, në vite e shekuj, jo pa sakrifica, e për më tepër, pa llogaritur për vete kurrfarë shpërblimi imediat. Metafora e pelegrinit është dhe titull i një libri të Dritëro Agollit, botuar në fund të shekullit të kaluar, por kjo gjetje stilistike është më shumë se vetëm kaq, ajo shënjohet si megametafora e këtij poeti, pra, e tërë krijimtarisë së tij, i cili, në harkun e mbi gjysmë shekulli, i është falur e përkushtuar me devocionin e besimtarit shtegtimit, apo udhës, drejt botës shqiptare.
Shtegtimi i këtij pelegrini të palodhur shfaqet i pandalur në kohë dhe në hapësirë: në histori dhe aktualitet, tek fshatari dhe intelektuali, në auditorë dhe stane, tek realiteti dhe të shenjtat që flenë nën dhê, tek virtyti dhe veset, tek e bukura dhe e shëmtuara, tek gjestet sublime dhe paranojat donkishoteske të figurave të historisë sonë, tek ledhet e qëndresave dhe plojat e humbjeve… Përballë gjithë këtij universi shumëdimensional të botës dhe shpirtit shqiptar, është ndjerë ligjërimi i një pene, jo vetëm prej mjeshtri të palodhur, por dhe e spërkatur me dashurinë dhe magjepsjen e sinqertë, derdhur e feksur në çdo faqe libri. Udhëtimi i poetit ka qenë i pandalur nëpër epokat historike, të kaluara e aktuale, si dhe në lëvrimin e gjinive të shumta letrare. Vështruar integralisht, krijimtaria e tij përfshin një pasuri të çmuar me vjersha e poema, tregime, novela e romane, drama e përkthime, publicistikë dhe ese, fabula dhe mbledhje e përpunime këngësh antologjike popullore.
Pa e tepruar, mund të the-mi se tashmë kjo vepër ka arritur të jetë bërë një bibliotekë e tërë, e cila, përveç kohës së madhe e mundonjëse të shkrimit, vazhdon të transmetojë kënaqësi të madhe leximi. Në gjithë këtë hipotekë të pasur vlerash, mbushur dengazi, lexuesi do të përjetojë lirikat dhe baladat, të cilat përcillen në funksion të tematikave, si akuarele avujsh pranverorë, toke e qielli, apo dhe ngjyrash gjaku.
Lexuesi do të njihet me sagën shqiptare të burokracisë së famshme ala zylojane, me arketipin e atyre karaktereve unikalë, rezistentë, të fortë, të pa-prekur e të palatuar nga ojnat urbane - të vendosur në mjediset e virgjëra antropologjikë, të cilët nuk dinë të përthyhen lehtësisht e skematikisht nga mokrat e ideologjive ( si tek libri: (Zhurma e erërave të dikurshme), apo që dëshmojnë sjellje të pashembullta qëndrese e deri groteske në marrëdhëniet mes tyre (shih romanet: Njeriu me top, Arka e djallit). Do të njihet gjithashtu me besimin e patundur të shkrimtarit tek prania e përhershme në jetë e njeriut të mirë (në kuptimin humanist - filozofik e jo politik të këtij njeriu), do të shijojë me harmoninë elegante të shqipes ligjërimin e shumë poetëve të shquar të botës, përkthyer mjeshtërisht prej tij, ku dallohen veçmas mjaft të njohurit si: Robert Bërnsi, Bagricki e Pol Elyari.
Duke e vështruar tërë këtë krijimtari tejet të pasur dhe me larmi idesh e zhanresh letrare, mund të formulohen e të bëhen shumë qasje interpretimi, çka e sugjerojnë veprat me kualitete të larta. Këto qasje mund të ishin mbi argumente të tilla si p.sh: Shqipëria naimiane e pelegrinit Agolli, Ideali si utopi dhe zhgënjim, Shkrimtari i dhimbjes njerëzore, Një Shqipëri e ëndërrt dhe njerëzit e krisur të Agollit, Atdheu si dashuria sublime dhe si pesha e kryqit të pengut të përgjegjësisë …, e mund të vazhdohej më tej me argumente të tjera vijuese, që i çliron pafundësisht kjo vepër, e cila, mbart energji të brendshme artistike, nxitëse dhe provokuese për modelet dhe referencat e ofruara - duke krijuar përherë komunikime aktive me lexuesin e saj.
Vizion e kurajë e lartë qytetare
Agolli pati vizionin e kurajën e lartë qytetare, ndër, fare të paktit, ta dëshmonte tepër sinqerisht në vargje, situatën e ndërlikuar të krijuesit në regjimet totalitare, në model autorrëfimi të emancipuar, si ai i botuar qysh në shtatorin e vitit 1991:
Më lodhi mundimi në shpirt tërë jetën Të them lakuriq të vërtetën Por s`munda ta them ngaherë të plotë Se ishte zuskë kjo botë Tani më vjen keq për aq sa gënjeva, Megjithëse gënjyen dhe Adami dhe Eva Të parët gënjeshtarë të mjerë Dhe kjo më jep ngushëllim hera-herë…
Poeti e shkroi këtë vetërrëfim të ndjerë, qysh në vitin e parë të 90-ës, pa llogaritur të shohë njëherë se si e nga do të frynin erërat ciklonike të politikës në Shqipëri. Katarsisi estetik shpallet kësisoj, në mënyrën më solemne e më të besueshme, dëshmi e një vetëdije krijuese, jo vetëm të guximshme, por dhe dinjitoze e qytetare. I dorëzuar tërësisht në urdhrin e artit, ai tani e shfaq veprën e tij të dominuar nga motivet ekzistenciale të njeriut, me prirjen për të depërtuar në zonat e mistereve të tij metafizike, duke e projektuar artistikisht me tërë dritë hijet, pra, si një qenie pafundësisht komplekse. Vepra e shkrimtarit, është si një këngë që lind veç nga dhimbja, shprehet Agolli diku në pasthënien e librit të tij të vitit 1996: Vjen njeriu i çu-ditshëm, pasthënie kjo dukshëm intriguese, të cilën e ka konceptuar si një lloj kujtese estetike dialoguese me lexuesin. Ai shkruan:
…Të gjithë ata që gëzojnë në një dhomë, në një sallon apo në një shesh, dëgjojnë një njeri që këndon dhe kujtojnë se ky këngëtar është i njëllojtë me ta në gëzim. Kështu u duket. Po ky është një iluzion, këtij këngëtari i mungon apo i dhimbset diçka, prandaj këndon. Në dukje ai qëndron para pasqyrës së jashtme, të cilën e vështrojnë të gjithë; në të vërtetë, ai qëndron para pasqyrës së brendshme, që nuk shihet nga të tjerët, se po të shihej, do të tmerroheshin nga gjestet dhe lëvizjet plot dhimbje, vuajtje dhe mundime deri në torturë shpirtërore dhe fizike…
Pra, ajo që krijon shkrimtari është brenda formatit të përgjegjësisë dhe misionit që ai mbart dhe Dritëroi, edhe në këtë rast, konfirmon se është ndjekës i konceptit e frymës naimiane mbi rolin e letërsisë, si akt i lartë iluminimi e sakrifice për të tjerët:
Poeti hesht, kur hesht dhe perëndia, Kur Apolloni për flijim s`e fton, Ndaj sheh me frikë e ankth nga njerëzia, Çdo hall të botës vetes ia ngarkon…
Vargu i fundit i drejtuar për poetin, pra, shkrimtarin si njeriu që … Çdo hall të botës vetes ia ngarkon, është metafora e modelit të krijuesit idealist të epokës rilindëse, model që nuk u venit dhe pati ndjekësit e vet edhe në kohët e mëvonshme në letërsinë shqipe, duke ndikuar në larminë e tipologjisë ligjërimore.
Krijimtaria
Vepra e Agollit mbetet një dhe e pandarë, por stilistikisht, ajo, besojmë të përcillet në dy faza, pra, si një simfoni e madhe me dy kohë: para dhe pas viteve 90-të. Pati jo pak krijues kësaj kohe, të cilët u ankuan e u përgjëruan se nuk arritën të shpreheshin dot në diktaturë, por u vu re se ata heshtën e nuk u dëgjuan më, kur ajo ishte fikur përgjithmonë. Madje, pati në radhën e tyre dhe nga ata, që sot i kujtojmë me buzëqeshje për pozat e tyre naive, të cilët, për ironi të fatit, në vend të bënin letërsinë e premtuar, gjenin të vetmin rast që t`u dilte emri, duke bërë akuza mediatike e duke hedhur baltë ndaj shkrimtarit. Por, siç e thotë ai në një poezi, e priti drejt e në gjoks këtë baltë, dhe e bëri tokë, dhe e gjelbëroi me pemë dashurie. D. Agolli, në tryezën e tij të punës, si një murg e bujk i mirë i selitjes së fjalës, shpërtheu me botime të njëpasnjëshme, në prozë e poezi, duke dëshmuar kësisoj, se kishte, jo vetëm talentin dhe formimin e njëmendët letrar, por kishte realisht dhe shumë vizione e paradigma poetike, që s`mundi t`i thoshte dot më parë, apo që nuk i tha dot deri në fund, ashtu si ai i ndjente.
