Shumëkush në Itali e njeh si aktor televiziv, për rolin Petritit, babanë e Nikos në telenovelën e njohur “Un posto al sole”, por Edmond Budina, i lindur në Tiranë në vitin 1952, ka shumë profile të tjera. I diplomuar në Akademinë e Arteve, ka punuar për vite me radhë si aktor dhe regjisor në Teatrin Kombëtar, në të cilin ka qenë edhe anëtar i Këshillit drejtues Artistik.
Ka bashkëpunuar me shumë gazeta, duke mbuluar teatrin, kinematografinë dhe televizionin, ka dhënë mësim në universitetin e Tiranës ku është zgjedhur edhe si përfaqësues i profesorëve për takimin e dhjetorit 1990 me presidentin e asokohe Ramiz Alia, për t’i kërkuar pluralizmin politik. Ka ardhur në Itali në vitin 1992, me operacionin C.O.R.A. (për riatdhesimin e familjeve italo-shqiptare), ka pasur një rol edhe në filmin “Tickets” të regjisorit të madh Ken Loach, dhe në vitin 2003 ka realizuar filmin e tij të parë me metrazh të gjatë “Letra ere”.
E takojmë në prezantimin e filmit të tij të dytë “Balkan Bazar” (Ballkan Pazar), që del në kinematë italiane më 8 korrik. Një tragji-komedi e këndshme “alla Kusturica”, me dy gra italo-franceze (Catherine Wilkening e Veronica Gentili), që e gjejnë veten në mes të një grindjeje mes grekëve dhe shqiptarëve për “pronësinë” e disa eshtrave të një varreze në kufi, film që gëzon edhe pjesëmarrjen e aktorit italian Luca Lionello.
Është një rast ky kur Budina, në atdhe personazh me peshë, nga ata për të cilët restorantet e mëdha hapin dyert, madje dhe kuzhinën po të jetë e nevoja, na lë sërish gojëhapur për thjeshtësinë dhe karakterin e tij shumëplanësh. “Doni të dini se çfarë bëj për të jetuar? - thotë - Jam punëtor. Merrem me kaldaja me gaz në një ndërmarrje në Bassano del Grappa, e do të bëj këtë punë akoma për shumë kohë. Për të xhiruar filmin m’u desh të merrja lejen e zakonshme dhe të jashtëzakonshme, natyrisht pa të drejtë rroge. Fatmirësisht ia dola për katër javë. Tek e fundit, ku ka një President punëtor, mund të ketë edhe një regjisor punëtor, pse jo?!”
Çfarë ju ka frymëzuar në realizimin e filmit “Balkan Bazar”?
Mbi të gjitha, faktet reale. Nuk kam trilluar asgjë. U nisa nga rrëfimi i një vajze, në festivalin e Viareggio-s, që më shpjegoi sesi arkivoli i gjyshit të saj nga Franca kishte humbur në Rusi. Qeshëm me të madhe dhe menjëherë krijova në mendje imazhin e këtij arkivoli pezull mes flamujve të dy vendeve, që është edhe një lajtmotiv i filmit tim. Por në fakt varreza monumentale greke që shihet në film ekziston vërtet, është ndërtuar në vitin 2006 dhe përuruar më 2007-tën. Problemi qëndron në faktin që ka varre, por nuk ka eshtra. Kështu, nacionalistët përpiqen t’i gjejnë duke ua marrë shqiptarëve. Është një problem kufitar. Një shprehje thotë: “ku bie ushtari, aty është atdheu i tij”. E pra, qëllimi është që të lihet të besohet që aty janë varrosur ushtarë të rënë gjatë konfliktit italo-grek. Por në këtë pikë ndërhyri shkenca, e cila zbuloi se shumë nga këto eshtra ishin gra dhe fëmijë që datonin aty nga viti 1800.
Na flisni pak për marrëdhëniet mes grekëve dhe shqiptarëve...
Kemi të njëjtat tradita, të njëjtën mënyrë jetese. Por nacionalizmat dhe konfliktet sjellin të keqen. Por unë nuk desha t’i fryj zjarrit, as të mbaja qëndrim. Dëshiroja të bëja një film për të qeshur dhe ironik. Ka shumë shqiptarë që punojnë në Greqi, të cilët detyrohen të ndërrojnë emrat e tyre në emra grekë, nëse duan të punojnë atje. Mendoni se shumë shqiptarë përfitojnë edhe pension në Greqi, pa punuar as edhe një ditë atje. Arrijnë të marrin deri 320 euro në muaj, vetëm sepse deklarohen grekë, dhe me krizën që po kalon Greqia kjo nuk është pak. Madje edhe kushërinjtë e mi e kanë bërë një gjë të tillë, por kjo nuk do të thotë se unë u kundërvihem.
Në film luani edhe një rol kyç, atë të priftit ortodoks me sjellje jo aq ortodokse...
Në krye të Kishës Ortodokse në Shqipëri është një grek që dëshiron regjistrimin e popullsisë mbi baza fetare dhe etnike. Ka shpërthyer edhe një polemikë, lidhur me filmin: kisha ka nisur një letër me akuza, edhe ndaj Ambasadës Italiane. Por jam i mendimit që institucionet fetare nuk duhet fusin hundët në zgjedhjet artistike të një regjisori.
E reagimi i publikut si ka qenë?
I mrekullueshëm. Kanë mbushur kinematë. Nuk mund t’ju jap shifrat të sakta, por di të them që në Shqipëri, me përpjesëtimet e duhura, sepse atje flitet gjithsej vetëm për 7/8 salla kinemaje, filmi ka bërë shumë para, madje më shumë dhe se “Avatar”.
Do ta dubloni filmin për tregun italian?
Duhet ta bëjmë patjetër, për t’i dhënë “kombësinë italiane”. Kjo në fakt është detyrë e shpërndarësit Mediaplex. Por do të përpiqemi ta vëmë sa më shumë në qarkullim edhe në versionin origjinal, sepse gjuha është shumë e rëndësishme në këtë rast, pasi situatat e filmit zhvillohen pikërisht në një përzierje gjuhësh. “Balkan Bazar”, nga ky këndvështrim, është edhe një valle gjuhësh.
Cilat janë ndikimet kinematografike të një regjisori shqiptar?
Në kohën e komunizmit nuk ishte shumë e lehtë të komunikoje me botën jashtë. Për shembull, Dario Fo, edhe pse ishte komunist, nuk arrinte te ne, sepse nuk mund të kontrollohej, ishte i paparashikueshëm në sensin që mund të ndërronte idetë apo çfarë do të bëhej në të ardhmen. Filmat e parë që kam arritur të shoh, dhe që më kanë frymëzuar, ishin “Beteja e Algjerit” e Pontecorvo-s, apo “Duart mbi qytetin” e Rosi-t. Pastaj... Fellini është gjithnjë Fellini.
Ka bashkëpunuar me shumë gazeta, duke mbuluar teatrin, kinematografinë dhe televizionin, ka dhënë mësim në universitetin e Tiranës ku është zgjedhur edhe si përfaqësues i profesorëve për takimin e dhjetorit 1990 me presidentin e asokohe Ramiz Alia, për t’i kërkuar pluralizmin politik. Ka ardhur në Itali në vitin 1992, me operacionin C.O.R.A. (për riatdhesimin e familjeve italo-shqiptare), ka pasur një rol edhe në filmin “Tickets” të regjisorit të madh Ken Loach, dhe në vitin 2003 ka realizuar filmin e tij të parë me metrazh të gjatë “Letra ere”.
E takojmë në prezantimin e filmit të tij të dytë “Balkan Bazar” (Ballkan Pazar), që del në kinematë italiane më 8 korrik. Një tragji-komedi e këndshme “alla Kusturica”, me dy gra italo-franceze (Catherine Wilkening e Veronica Gentili), që e gjejnë veten në mes të një grindjeje mes grekëve dhe shqiptarëve për “pronësinë” e disa eshtrave të një varreze në kufi, film që gëzon edhe pjesëmarrjen e aktorit italian Luca Lionello.
Është një rast ky kur Budina, në atdhe personazh me peshë, nga ata për të cilët restorantet e mëdha hapin dyert, madje dhe kuzhinën po të jetë e nevoja, na lë sërish gojëhapur për thjeshtësinë dhe karakterin e tij shumëplanësh. “Doni të dini se çfarë bëj për të jetuar? - thotë - Jam punëtor. Merrem me kaldaja me gaz në një ndërmarrje në Bassano del Grappa, e do të bëj këtë punë akoma për shumë kohë. Për të xhiruar filmin m’u desh të merrja lejen e zakonshme dhe të jashtëzakonshme, natyrisht pa të drejtë rroge. Fatmirësisht ia dola për katër javë. Tek e fundit, ku ka një President punëtor, mund të ketë edhe një regjisor punëtor, pse jo?!”
Çfarë ju ka frymëzuar në realizimin e filmit “Balkan Bazar”?
Mbi të gjitha, faktet reale. Nuk kam trilluar asgjë. U nisa nga rrëfimi i një vajze, në festivalin e Viareggio-s, që më shpjegoi sesi arkivoli i gjyshit të saj nga Franca kishte humbur në Rusi. Qeshëm me të madhe dhe menjëherë krijova në mendje imazhin e këtij arkivoli pezull mes flamujve të dy vendeve, që është edhe një lajtmotiv i filmit tim. Por në fakt varreza monumentale greke që shihet në film ekziston vërtet, është ndërtuar në vitin 2006 dhe përuruar më 2007-tën. Problemi qëndron në faktin që ka varre, por nuk ka eshtra. Kështu, nacionalistët përpiqen t’i gjejnë duke ua marrë shqiptarëve. Është një problem kufitar. Një shprehje thotë: “ku bie ushtari, aty është atdheu i tij”. E pra, qëllimi është që të lihet të besohet që aty janë varrosur ushtarë të rënë gjatë konfliktit italo-grek. Por në këtë pikë ndërhyri shkenca, e cila zbuloi se shumë nga këto eshtra ishin gra dhe fëmijë që datonin aty nga viti 1800.
Na flisni pak për marrëdhëniet mes grekëve dhe shqiptarëve...
Kemi të njëjtat tradita, të njëjtën mënyrë jetese. Por nacionalizmat dhe konfliktet sjellin të keqen. Por unë nuk desha t’i fryj zjarrit, as të mbaja qëndrim. Dëshiroja të bëja një film për të qeshur dhe ironik. Ka shumë shqiptarë që punojnë në Greqi, të cilët detyrohen të ndërrojnë emrat e tyre në emra grekë, nëse duan të punojnë atje. Mendoni se shumë shqiptarë përfitojnë edhe pension në Greqi, pa punuar as edhe një ditë atje. Arrijnë të marrin deri 320 euro në muaj, vetëm sepse deklarohen grekë, dhe me krizën që po kalon Greqia kjo nuk është pak. Madje edhe kushërinjtë e mi e kanë bërë një gjë të tillë, por kjo nuk do të thotë se unë u kundërvihem.
Në film luani edhe një rol kyç, atë të priftit ortodoks me sjellje jo aq ortodokse...
Në krye të Kishës Ortodokse në Shqipëri është një grek që dëshiron regjistrimin e popullsisë mbi baza fetare dhe etnike. Ka shpërthyer edhe një polemikë, lidhur me filmin: kisha ka nisur një letër me akuza, edhe ndaj Ambasadës Italiane. Por jam i mendimit që institucionet fetare nuk duhet fusin hundët në zgjedhjet artistike të një regjisori.
E reagimi i publikut si ka qenë?
I mrekullueshëm. Kanë mbushur kinematë. Nuk mund t’ju jap shifrat të sakta, por di të them që në Shqipëri, me përpjesëtimet e duhura, sepse atje flitet gjithsej vetëm për 7/8 salla kinemaje, filmi ka bërë shumë para, madje më shumë dhe se “Avatar”.
Do ta dubloni filmin për tregun italian?
Duhet ta bëjmë patjetër, për t’i dhënë “kombësinë italiane”. Kjo në fakt është detyrë e shpërndarësit Mediaplex. Por do të përpiqemi ta vëmë sa më shumë në qarkullim edhe në versionin origjinal, sepse gjuha është shumë e rëndësishme në këtë rast, pasi situatat e filmit zhvillohen pikërisht në një përzierje gjuhësh. “Balkan Bazar”, nga ky këndvështrim, është edhe një valle gjuhësh.
Cilat janë ndikimet kinematografike të një regjisori shqiptar?
Në kohën e komunizmit nuk ishte shumë e lehtë të komunikoje me botën jashtë. Për shembull, Dario Fo, edhe pse ishte komunist, nuk arrinte te ne, sepse nuk mund të kontrollohej, ishte i paparashikueshëm në sensin që mund të ndërronte idetë apo çfarë do të bëhej në të ardhmen. Filmat e parë që kam arritur të shoh, dhe që më kanë frymëzuar, ishin “Beteja e Algjerit” e Pontecorvo-s, apo “Duart mbi qytetin” e Rosi-t. Pastaj... Fellini është gjithnjë Fellini.
