Emrin Tiranes nuk ia vuri Sulejman Pasha

“Tirana e vjetër. Një histori e ilustruar” është libri i Gazmend Bakiut , i cili  sjell para lexuesit të dhëna të rëndësishme për qytetin. Studimi shtrihet në kohë dhe jep një përgjigje për origjinën e emrit.

“Një nga pyetjet që studiuesit e kohëve të ndryshme kanë dashur t’i japin përgjigje, ka qenë dhe është problemi se nga vjen emërtimi Tiranë. Për etimologjinë e emrit të kryeqytetit janë bërë shumë hamendje dhe janë dhënë po aq versione, përgjatë më shumë se një shekulli, të cilat do t’i përmendim të gjitha dhe me radhë. Tri shpjegimet e mëposhtme lidhen me legjendën e themelimit të qytetit të sotëm (1614), të treguar nga autorë të ndryshëm.

Në vitin 1901, August Degrand dha shpjegimin sipas të cilit, themeluesi i qytetit, Sulejman Pasha e quajti atë Tehran në kujtim të një fitoreje të korrur në Persi; më pas ky emër u transformua në Tirana. Ky version ka zënë vend në enciklopedi të ndryshme. Ahmet Gashi thotë se Sulejman Pasha pa një të papunë që luante me ranë (rërë), dhe kur Pashai e pyeti se ç’po bënte, ai iu përgjigj: “Jam tue tjerrë ranë”. Dhe kështu, ai e quajti qytetin Tir ranë, emërtim që më pas u transformua në Tiranë. Në variantin e gojëdhënës së treguar nga Osman Myderizi, Sulejman Pasha pa një plakë që po tirrte në pragun e një kasolleje dhe e pyeti se ç’po bënte; përgjigja “po tir an” çoi në emërtimin Tiranë.

Këto versione kanë rënë, pasi është e provuar se emri Tiranë (si emërtim i trevës), ekzistonte përpara se të themelohej qyteti. Në librat e Barlecit, e Muzakës, e të Biemit dhe në relacionet e udhëtarëve të ndryshëm, Tirana përmendet disa shekuj më përpara vitit 1614. Pra, kjo pjesë e legjendës ku pretendohet se ishte themeluesi i qytetit, ai që i vuri edhe emrin atij, nuk është e vërtetë. Qyteti i sotëm kur u formësua mori emrin e trevës Tiranë dhe ky është një rast i përsëritur në qytete të tjera anekënd botës. Varianti i katërt i pavërtetë është ai që e shpjegon emrin e Tiranës me Therandën, e cila është shënuar në hartën Tabula Peutingeriana të shekullit të III pas Krishtit. Duke u gabuar nga vendosja në hartë dhe nga ngjasimi i emërtimeve (Theranda-Tirana), është menduar se këtu kemi të bëjmë me Tiranën. Në fakt, Tabula Peutingeriana është një hartë itineraresh, dhe ashtu siç ka shkruar baroni Franz Nopcsa që e ka botuar atë, Theranda ndoshta ka qenë Suharjeka e motshme dhe nuk ka të bëjë me Tiranën.

Sipas versionit të parë që duhet marrë në konsideratë, emri Tiranë ka ardhur nga kështjella Tyrkanos. Këtë kështjellë me vendndodhje të papërcaktuar e ka përmendur historiani bizantin Prokopi i Cezaresë, në shekullin e VI pas Krishtit. Milan Sufflay mendonte se kjo kështjellë duhet kërkuar pranë Tiranës. Dhe ndoshta kemi të bëjmë me kalanë në mes të kryeqytetit, rrënojat e së cilës dolën në shesh së fundmi. Më herët akoma në veprën e tij, A. Boue ka shkruar Tyrcanus Tirana.

Një variant tjetër (i dyti) paraqitet tek “Shqypnija e Ilustrueme”, Shkodër, 1929: Emri Tiranë erdhi nga fjala latinisht tyros e greqisht turos (në fakt, greq. tiri-djathë), që nënkupton një vend të bulmetit. Kjo hipotezë mbështetet nga burimet historike sipas të cilave, ilirët ishin blegtorë të zotë dhe djathi i deles i përgatitur nga ta ishte shumë i përmendur jashtë vendit. Ndoshta, fusha e Tiranës u emërtua e tillë, sepse ishte vendi ku prodhohej bulmeti.

I treti version mbështetet në hipotezën e transformimit të togfjalëshit vendas “të ranat” (të rana, të rëna), që nënkupton një fushë të formuar nga depozitimi i materialeve të ngurta, që sillnin ujërat që kalonin nëpër të. Po në të njëjtën mënyrë, Xhavit Maçi ka shpjeguar emrin e Lanës -”të lana” (të lëna), nga mbetjet e ngurta që linte pas përroi që kalon mes qytetit.
Kemi edhe një variant të katërt. Linguisti italian Graziadio Ascoli vërente ngjashmërinë ndërmjet emrave toskë e Tirana me emrat tuskë e tireni, si rrjedhojë e familjes së madhe tireno-pellazgjike. Duket se këtu është mbështetur Bardhyli (Llukë Karafili) kur thotë që Tirana e mori emrin prej emigrantëve tuskë, prej pellazgo-tirenasve që erdhën nga gadishulli italik në kohërat antike. Mirëpo, i pari që e ka ngritur këtë version ka qenë J. G. von Hahn dhe këtë na e bën të ditur S. Juka në një artikull të saj.

Sidoqoftë, ne nuk kemi një version përfundimtar dhe bindës për shpjegimin etimologjik të emrit të kryeqytetit tonë. I pasigurt do të ishte edhe shpjegimi që mund të vijë nga zbërthimi etimologjik i emrave të qyteteve europianë, të ngjashëm me Tiranën, si psh. Tirano i Italisë”, ka sqruar Bakiu për “GSH”-në.

Imazhet e qytetit janë ato që e bëjnë botimin shumë interesant. Ai rendit listën e objekteve, që për nga arkitektura e vlerat historike i veçon,por tashmë nuk janë më.

 “Siç e keni vënë re, Tirana e Vjetër, si histori e ilustruar fillon në antikitet dhe ndalet në vitin 1945. Që nga ky vit e deri më sot janë bërë prishje të rëndësishme, të cilat kanë sjellë humbje të pariparueshme në trashëgiminë e qytetit. Përmend këtu rrafshimin e Xhamisë së Vjetër (ndodhej tek monumenti ‘Partizani’) në vitin 1945, prishjen e Pazarit të Vjetër (në vend të tij u ndërtua Pallati i Kulturës), shembjen e Kishës së Ungjillizimit (aty u ndërtua 15-katëshi), rrafshimin e spitalit të vjetër pranë Sahatit rreth 1950-s, shembjen e Kishës Shën Prokopit më 1967 te kodrat e liqenit artificial (kisha është ribërë, por jo siç ishte), shembjen e Kishës Katolike të Shën Mërisë (prapa ‘Veve Center’), rrafshimin e kafes së famshme “Kursal” dhe të bashkisë së vjetër (1980), prishjen e kinema “Nacional” (’17 Nëntori’ më 2001), prishjen e lulishtes prapa Skënderbeut, më 2010; megjithatë lista nuk mbaron me kaq dhe do të zgjatej edhe shumë, por të tjerat mund t’i lexoni në libër”, tregon Bakiu.