Të merren masa mbi disa persona që janë agjenta të konsullatave greke të Vlonës e të Sarandës si Thanas Babi në Vlonë, Dhimitër Muço në Dhërmi, Vangjel Rusi në Dhërmi, ish kryeplak i lagjes Gjilek, Niko Milo dhe Sokrat Palaj në Himarë, Jorgji Bollano në Himarë e Miho Zhonga në Sarandë, si edhe mbi të tjerë që njef administrata t’ushtrohet nji kontroll i fortë dhe të mos u lihet dorë e lirë…
Eqrem Çabej – Mbi shkollat e Himarës, paraqitun prej Ministris s’Arsimit
1936
Lutja e të tre katundeve: Himarë – Dhërmi e Palasë
Të tri katundet e nënprefekturës së Himarës: Himarë,Dhërmi e Palasë me shkresat Nr.1256 dt. 7.V. 1936 e Nr.1256/II dt. 16.V.1936 i janë drejtuar kryesisë së Këshillit ministruer që t’u apin leje për çelje shkollash greke minoritare.
Lutja e Himarës përmend 144 nënshkrime: nga këto janë 64 greqisht e 80 shqip. Lutja e Dhërmiut përmban 121 nënshkrime nga këto janë 26 greqisht e 95 shqip. Lutja e Palasës përmban 88 nënshkrime nga këto janë 34 greqisht e 54 shqip. Prej kësaj rrjedhë se nënshkruesit nuk dijnë të gjithë greqisht ose së paku zotnojnë shqipen për nji pjesë të mirë. Nji tjetër pikë me randësi në këtë lutje asht edhe fakti se janë shkrue prej nji dore dhe janë kopjet e njana tjetrës. Pra rezulton se lutjet i ka shkrue po nji dorë.
Shqiptarizmi i Himarës
Fakti që të tre katundet në fja përdorin greqishtë si gjuhë të përgjithshme në këto brezat e fundit asht rjedhja e marrë dhanjeve të ngushta sidomos tregtare qi ka pas Himara me ishujt grek, asht edhe rjedhja e propagandës së vazhdueme sistematike të kishës greke. Këjo kishë ka qënë sidomos qysh prej kohës së Katerinës së II. të Rusisë (shekulli XVII – vegla e parë e nacjonaliste e grekve për greqizimin e 4 popujve ballkanikë e sidomos të shqiptarëve të jugut).
Por Hirama në tanësinë e sajë ka qënë dhe asht një krahinë shqiptare, ku sundojnë edhe sot cilësit e racës shqiptare ma fort se në disa krahina të tjera të Shteti t’onë. Për origjinën shqiptare të tre katundeve të Himarës në fjalë flasin qartë zakonet krejt shqiptare labe të tynë, për këtë origjinë flasin emrat e familjeve dhe të vendeve (toponomastik).
Sidomos flasin këngët e vajtimet e tyne të cilat janëë shqip, zakonet ndër lindje, martese e vdekje si edhe festat e ndryshme të vjetit. Thash me qënë se në folklorë përgjithësisht ruhen sekretet e vjetra të jetës etike, rezulton pra se gjuha greke që ata kanë adoptue ma vonë asht pa dyshim ma e re se zakonet e vjetra shqiptare që kan, sepse zakonet janë shprehje ma konservatore të jetës shpirtënore të nji populli se sa gjuha. Me gjithë këtë duhet shtue se grat e mocme flasin dhe dijnë sot shqip në katundet në fjalë.
Të tri këto katunde e dinë vetë fare mirë shqiptarzimin e tyre dhe e kanë me çdo rastë këtë të vërtetë. Ata e dijnë se janë një fie me labrit e Vlorës e të Kurveleshit, me të cilët bajnë edhe sot krushqi me gjith ndryshimin e fes. Banorët e Palasës kallxojnë edhe sot se rrjedhin prej Dukatit të Vlorës, banorët e lagjes Gjilok të Dhërmi-ut krenohen e thonë se rjedhin prej Kruje dhe kanë qenë ushtarë të Skënderbeut. Të tre katundet e dijnë edhe sot se kan far’e fisin e vet në Labri, në Progonat, në Nivicë të Kurveleshit dhe në katundet Velcë, Trajas e tjera të Vlorës.
Nga keto fakte rezulton pra në mënyrë të pa dyshimtë se të tria katundet janë origjinë shqiptare. Ato nuk mund të quhen jo minoritet I plotë si Camërit t’onë në Greqi, por as edhe minoritet gjuhe aq race.
Për këto arsyet të tria katundet nuk mund t’ u aplikohet rregullorja e shkollave minoritare greke. Ky vendim shtojmë se pajtohet me dëshirën e flakët të një pjese të kosiderueshme të popullsisë së Himarës, Palasës e sidomos të Dhërmiut, e cila don vetëm shkolla shqipe. Asht për t’u shënue se partija e shkollave shqipe përbahet ma tepër prej të rinjve dhe intelektualëve,kurse partia grekofono prej gjeneratës së djeshme prej pleq dhe priftnash.
Mësimi i Greqishtes dhe i fes
Greqishtja: me qenë se këto tri katunde kanë desherue disa vjet ma parë që të mësojnë edhe gjuhën greqishte, Ministria e Arsimit, me gjithë faktet që permenden ma nalt, ka dhanë lejen, qyshë prej vitit 1930 për mësimin e nji ore greqisht në ditë për çdo klasë të çdo shkolle në tre katundet në fjalë, d.m.th 6 orë në javë për çdo klasë. Ministria këto 6 orë në javë greqisht për çdo klasë vazhdon t’i lejoj edhe sot, edhe ky mësim vazhdon të jepet. Mësimi i greqishtes epet prej mësuesish t’emnuem e të paguem prej Ministris s’Arsimit.
Në lagjen Spile të Himarës mësuesi i Shqipes Zot.Nikolla Burbo, prej Spile-s në vjetin 1935-36 ka dhanë në çdo klasë 5 orë shqip me nji orë greqisht në ditë.
Në shkollën Mashkullore të Himarës ka nji mësues të veçantë të greqishtes, Zot.Kost Çollaqi, grekofon nga Kat. Çerkoviç, komunë e Dhrovianit afër Delvinës. Ky ep nga nji orë në ditë greqisht për çdo klasë.
Në shkollën femnore të veçantë të Himarës deri sot nuk asht dhanë mësim greqisht.
Në Dhërmi ka nji mësues të veçantë të greqishtes,Zot.Kristofor Kondi nga Vuno i Himarës. Ky ep nga nji orë greqisht në ditë në çdo klasë të kësaj shkolle.
Në shkollën femnore të Dhërmiut nuk asht dhanë ndonji orë mësim greqisht.
Në shkollën e Përzieme të Palasës mësuesi i Shqipes Zot. Spiro Fotiadhi nga Dhërmiu ka dhanë në vjetin 1935-36 në çdo klasë nga 5 orë shqip dhe nga një orë greqisht.
Mësimi i fes: Përvec të mësimit të greqishtes epet dhe mësimi i fes i lejuem prej Ministris s’Arsimit dhe i dhanë prej mësuesish që kan dhanë dhe mësimin e greqishtes. Mësimi i fes asht dhanë jashta lokalit të shkollës edhe jashtë orarit të mësimit, me anën e qarkores të Ministris s’Arsimit Nr.1641:9 dt.14.XI.1930. Por mbas shkresës të Ministris së P. Mbrendeshme Nr.23:70 Resdt.29.4.1936 drejtue Nenprefekturës së Himarës, në marrëveshje me Ministrin e Arsimit u vendos që të tolerohet mësimi i fes brenda lokaleve të shkollave shtetnore, prej mësuesve që mësojnë greqishten dhe në ditën e mërkurë dhe të shtunë jashta orarit shkolluer. Për shkak të numrit të pakët të nxanësve mësimi i fes asht bamë kolektiv në të gjitha klasat dhe në këto shkolla: Shkolla e Spiles, Mashkullorja
e Himarës, Mashkullorja e Dhërmiut dhe shkolla e Përzime e Palasës, prej mësuesve të greqishtes që përmenden ma nalt. Mësimi i fes asht bamun në gjuhë greqishte.
VI. Bursat:
Ministrija e Arsimit ka marrë sivjet dhe do të marrin edhe në vjetin e ardhëshëm shkolluer nji numër bursistash djelm e vajza kë kësaj krahine nga familje të vobekta dhe arsimdashëse.
Përfundim: Përfundimisht kemi nderin të shënojmë dhe pikat që vijojnë: jemi të mendimit se nji sjellje tepër e butë e autoriteteve qeveritare nuk asht fort me vend për arsye seinkurajon grekomanët. Tue pasë parasysh dhe paren e shumtë që derdh Greqija në Himarë dhe në Jugë përgjithësisht për qëllime propogande, mendojmë se asht e arsyeshme të studjohen dhe të merren disa masa të reja:
I.Të detyrohet populli të paguajë rregullisht taksat qeveritare,
II.Të ndalohen të hyjnë lirisht në Himarë propogandistët grekomanë,
III. mbi disa persona që janë agjenta të konsullatave greke të Vlonës e të Sarandës si Thanas Babi në Vlonë, Dhimitër Muço në Dhërmi, Vangjel Rusi në Dhërmi, ish kryeplak i lagjes Gjilek, Niko Milo dhe Sokrat Palaj në Himarë, Jorgji Bollano në Himarë e Miho Zhonga në Sarandë, si edhe mbi të tjerë që njef administrata t’ushtrohet nji kontroll i fortë dhe të mos u lihet dorë e lirë. Gjithashtu të mbikëqyren shoferët që shpiejnë e bien postën dhe gazeta prej Himare në Vlonë e në Sarandë dhe prej këtyne qyteteve në Himarë.
IV. Mbi këta persona të damshëm për interesat e nalta të Shtetit t’onë mund të zbatohen eventualisht e si mbas rastit dispozitat ligjore pr ndëshkimin eksemplarë të tyne.
V. Nxanësit që janë në moshë prej 6 vjeç e nalt, do të tërhiqen të shkojnë në shkollat shqipe me masat dhe mjetet që asht tu e marrë Ministrija e Arsimit. Në rasë se do të dështoshin këto masa, vijimi në shkolla do të bahesh detyrueshëm si mbas nenit 28 të D.L.O të t’arsimit.
VI. Nxanësit që venë në shkollat t’ona si dhe besnikët t’onë duhet të gëzojnë lirinë e vet të plotë dhe të privilegjohen në çdo mënyrë si me bursa të mbrendëshme e të jashtëme nëpunësina e tjera.
VII. Pasunija e konsiderueshme e Kishës së Himarës, sot asht tue u përdorë për mjete propogandiste greke. Do të duhet të kontrollohesh prej autoriteteve përkatëse.
VIII. Nëpunësit e Administratës të Drejtësis e të Gjindarmëris duhet të jenë të zgjedhun nga çdo pikpamje, të jenë njerz me kulturë dhe me eksperiencë në jetën e administratës,dhe të provuem në pikpamje kombëtare. Me sjellje të mirë, me takt dhe me energji në rasë nevoje këta do të fitojnë pak nga pak simpathin e banorve dhe do të baj për vedi sidomos brezin e ri e shkolluer.
Ministrija e Arsimit asht e mendimit se në qoftë se nuk merren masa të shpejta e adapte, këjo çështje do të ket dy konseguenca: e para të tre katundet në fjalë do të bahen minoritet grek kuptimin e vërtetë e të plotë të fjalës: e dyta gjuha greke do të fillojë të përhapet dhe në katundet e tjera të Himarës, Vuno, Qeparo, Pilur dhe Kudhës.
Jemi së fundit të mendimit se me fillimin e vjetit shkolluer qeverija duhet të caktojë nji program veprimi në Himarë, program i cili të drejtojë veprimet e atyne dikastereve të cilat janë t’interesuem në Himarë.
Eqrem Çabej – Mbi shkollat e Himarës, paraqitun prej Ministris s’Arsimit
1936
Lutja e të tre katundeve: Himarë – Dhërmi e Palasë
Të tri katundet e nënprefekturës së Himarës: Himarë,Dhërmi e Palasë me shkresat Nr.1256 dt. 7.V. 1936 e Nr.1256/II dt. 16.V.1936 i janë drejtuar kryesisë së Këshillit ministruer që t’u apin leje për çelje shkollash greke minoritare.
Lutja e Himarës përmend 144 nënshkrime: nga këto janë 64 greqisht e 80 shqip. Lutja e Dhërmiut përmban 121 nënshkrime nga këto janë 26 greqisht e 95 shqip. Lutja e Palasës përmban 88 nënshkrime nga këto janë 34 greqisht e 54 shqip. Prej kësaj rrjedhë se nënshkruesit nuk dijnë të gjithë greqisht ose së paku zotnojnë shqipen për nji pjesë të mirë. Nji tjetër pikë me randësi në këtë lutje asht edhe fakti se janë shkrue prej nji dore dhe janë kopjet e njana tjetrës. Pra rezulton se lutjet i ka shkrue po nji dorë.
Shqiptarizmi i Himarës
Fakti që të tre katundet në fja përdorin greqishtë si gjuhë të përgjithshme në këto brezat e fundit asht rjedhja e marrë dhanjeve të ngushta sidomos tregtare qi ka pas Himara me ishujt grek, asht edhe rjedhja e propagandës së vazhdueme sistematike të kishës greke. Këjo kishë ka qënë sidomos qysh prej kohës së Katerinës së II. të Rusisë (shekulli XVII – vegla e parë e nacjonaliste e grekve për greqizimin e 4 popujve ballkanikë e sidomos të shqiptarëve të jugut).
Por Hirama në tanësinë e sajë ka qënë dhe asht një krahinë shqiptare, ku sundojnë edhe sot cilësit e racës shqiptare ma fort se në disa krahina të tjera të Shteti t’onë. Për origjinën shqiptare të tre katundeve të Himarës në fjalë flasin qartë zakonet krejt shqiptare labe të tynë, për këtë origjinë flasin emrat e familjeve dhe të vendeve (toponomastik).
Sidomos flasin këngët e vajtimet e tyne të cilat janëë shqip, zakonet ndër lindje, martese e vdekje si edhe festat e ndryshme të vjetit. Thash me qënë se në folklorë përgjithësisht ruhen sekretet e vjetra të jetës etike, rezulton pra se gjuha greke që ata kanë adoptue ma vonë asht pa dyshim ma e re se zakonet e vjetra shqiptare që kan, sepse zakonet janë shprehje ma konservatore të jetës shpirtënore të nji populli se sa gjuha. Me gjithë këtë duhet shtue se grat e mocme flasin dhe dijnë sot shqip në katundet në fjalë.
Të tri këto katunde e dinë vetë fare mirë shqiptarzimin e tyre dhe e kanë me çdo rastë këtë të vërtetë. Ata e dijnë se janë një fie me labrit e Vlorës e të Kurveleshit, me të cilët bajnë edhe sot krushqi me gjith ndryshimin e fes. Banorët e Palasës kallxojnë edhe sot se rrjedhin prej Dukatit të Vlorës, banorët e lagjes Gjilok të Dhërmi-ut krenohen e thonë se rjedhin prej Kruje dhe kanë qenë ushtarë të Skënderbeut. Të tre katundet e dijnë edhe sot se kan far’e fisin e vet në Labri, në Progonat, në Nivicë të Kurveleshit dhe në katundet Velcë, Trajas e tjera të Vlorës.
Nga keto fakte rezulton pra në mënyrë të pa dyshimtë se të tria katundet janë origjinë shqiptare. Ato nuk mund të quhen jo minoritet I plotë si Camërit t’onë në Greqi, por as edhe minoritet gjuhe aq race.
Për këto arsyet të tria katundet nuk mund t’ u aplikohet rregullorja e shkollave minoritare greke. Ky vendim shtojmë se pajtohet me dëshirën e flakët të një pjese të kosiderueshme të popullsisë së Himarës, Palasës e sidomos të Dhërmiut, e cila don vetëm shkolla shqipe. Asht për t’u shënue se partija e shkollave shqipe përbahet ma tepër prej të rinjve dhe intelektualëve,kurse partia grekofono prej gjeneratës së djeshme prej pleq dhe priftnash.
Mësimi i Greqishtes dhe i fes
Greqishtja: me qenë se këto tri katunde kanë desherue disa vjet ma parë që të mësojnë edhe gjuhën greqishte, Ministria e Arsimit, me gjithë faktet që permenden ma nalt, ka dhanë lejen, qyshë prej vitit 1930 për mësimin e nji ore greqisht në ditë për çdo klasë të çdo shkolle në tre katundet në fjalë, d.m.th 6 orë në javë për çdo klasë. Ministria këto 6 orë në javë greqisht për çdo klasë vazhdon t’i lejoj edhe sot, edhe ky mësim vazhdon të jepet. Mësimi i greqishtes epet prej mësuesish t’emnuem e të paguem prej Ministris s’Arsimit.
Në lagjen Spile të Himarës mësuesi i Shqipes Zot.Nikolla Burbo, prej Spile-s në vjetin 1935-36 ka dhanë në çdo klasë 5 orë shqip me nji orë greqisht në ditë.
Në shkollën Mashkullore të Himarës ka nji mësues të veçantë të greqishtes, Zot.Kost Çollaqi, grekofon nga Kat. Çerkoviç, komunë e Dhrovianit afër Delvinës. Ky ep nga nji orë në ditë greqisht për çdo klasë.
Në shkollën femnore të veçantë të Himarës deri sot nuk asht dhanë mësim greqisht.
Në Dhërmi ka nji mësues të veçantë të greqishtes,Zot.Kristofor Kondi nga Vuno i Himarës. Ky ep nga nji orë greqisht në ditë në çdo klasë të kësaj shkolle.
Në shkollën femnore të Dhërmiut nuk asht dhanë ndonji orë mësim greqisht.
Në shkollën e Përzieme të Palasës mësuesi i Shqipes Zot. Spiro Fotiadhi nga Dhërmiu ka dhanë në vjetin 1935-36 në çdo klasë nga 5 orë shqip dhe nga një orë greqisht.
Mësimi i fes: Përvec të mësimit të greqishtes epet dhe mësimi i fes i lejuem prej Ministris s’Arsimit dhe i dhanë prej mësuesish që kan dhanë dhe mësimin e greqishtes. Mësimi i fes asht dhanë jashta lokalit të shkollës edhe jashtë orarit të mësimit, me anën e qarkores të Ministris s’Arsimit Nr.1641:9 dt.14.XI.1930. Por mbas shkresës të Ministris së P. Mbrendeshme Nr.23:70 Resdt.29.4.1936 drejtue Nenprefekturës së Himarës, në marrëveshje me Ministrin e Arsimit u vendos që të tolerohet mësimi i fes brenda lokaleve të shkollave shtetnore, prej mësuesve që mësojnë greqishten dhe në ditën e mërkurë dhe të shtunë jashta orarit shkolluer. Për shkak të numrit të pakët të nxanësve mësimi i fes asht bamë kolektiv në të gjitha klasat dhe në këto shkolla: Shkolla e Spiles, Mashkullorja
e Himarës, Mashkullorja e Dhërmiut dhe shkolla e Përzime e Palasës, prej mësuesve të greqishtes që përmenden ma nalt. Mësimi i fes asht bamun në gjuhë greqishte.
VI. Bursat:
Ministrija e Arsimit ka marrë sivjet dhe do të marrin edhe në vjetin e ardhëshëm shkolluer nji numër bursistash djelm e vajza kë kësaj krahine nga familje të vobekta dhe arsimdashëse.
Përfundim: Përfundimisht kemi nderin të shënojmë dhe pikat që vijojnë: jemi të mendimit se nji sjellje tepër e butë e autoriteteve qeveritare nuk asht fort me vend për arsye seinkurajon grekomanët. Tue pasë parasysh dhe paren e shumtë që derdh Greqija në Himarë dhe në Jugë përgjithësisht për qëllime propogande, mendojmë se asht e arsyeshme të studjohen dhe të merren disa masa të reja:
I.Të detyrohet populli të paguajë rregullisht taksat qeveritare,
II.Të ndalohen të hyjnë lirisht në Himarë propogandistët grekomanë,
III. mbi disa persona që janë agjenta të konsullatave greke të Vlonës e të Sarandës si Thanas Babi në Vlonë, Dhimitër Muço në Dhërmi, Vangjel Rusi në Dhërmi, ish kryeplak i lagjes Gjilek, Niko Milo dhe Sokrat Palaj në Himarë, Jorgji Bollano në Himarë e Miho Zhonga në Sarandë, si edhe mbi të tjerë që njef administrata t’ushtrohet nji kontroll i fortë dhe të mos u lihet dorë e lirë. Gjithashtu të mbikëqyren shoferët që shpiejnë e bien postën dhe gazeta prej Himare në Vlonë e në Sarandë dhe prej këtyne qyteteve në Himarë.
IV. Mbi këta persona të damshëm për interesat e nalta të Shtetit t’onë mund të zbatohen eventualisht e si mbas rastit dispozitat ligjore pr ndëshkimin eksemplarë të tyne.
V. Nxanësit që janë në moshë prej 6 vjeç e nalt, do të tërhiqen të shkojnë në shkollat shqipe me masat dhe mjetet që asht tu e marrë Ministrija e Arsimit. Në rasë se do të dështoshin këto masa, vijimi në shkolla do të bahesh detyrueshëm si mbas nenit 28 të D.L.O të t’arsimit.
VI. Nxanësit që venë në shkollat t’ona si dhe besnikët t’onë duhet të gëzojnë lirinë e vet të plotë dhe të privilegjohen në çdo mënyrë si me bursa të mbrendëshme e të jashtëme nëpunësina e tjera.
VII. Pasunija e konsiderueshme e Kishës së Himarës, sot asht tue u përdorë për mjete propogandiste greke. Do të duhet të kontrollohesh prej autoriteteve përkatëse.
VIII. Nëpunësit e Administratës të Drejtësis e të Gjindarmëris duhet të jenë të zgjedhun nga çdo pikpamje, të jenë njerz me kulturë dhe me eksperiencë në jetën e administratës,dhe të provuem në pikpamje kombëtare. Me sjellje të mirë, me takt dhe me energji në rasë nevoje këta do të fitojnë pak nga pak simpathin e banorve dhe do të baj për vedi sidomos brezin e ri e shkolluer.
Ministrija e Arsimit asht e mendimit se në qoftë se nuk merren masa të shpejta e adapte, këjo çështje do të ket dy konseguenca: e para të tre katundet në fjalë do të bahen minoritet grek kuptimin e vërtetë e të plotë të fjalës: e dyta gjuha greke do të fillojë të përhapet dhe në katundet e tjera të Himarës, Vuno, Qeparo, Pilur dhe Kudhës.
Jemi së fundit të mendimit se me fillimin e vjetit shkolluer qeverija duhet të caktojë nji program veprimi në Himarë, program i cili të drejtojë veprimet e atyne dikastereve të cilat janë t’interesuem në Himarë.
