Eqrem Çabej, albanologu i famshëm e gjuhëtari më i madh shqiptar deri më sot, studimet e veta të para i lidhte me çështje të letërsisë. Dy studimet e tij për letërsinë shqipe, Për gjenezën e literaturës shqipe dhe Romantizmi në Europë lindore e juglindore dhe në literaturën shqiptare, të lexuara së bashku, përbëjnë pikëpamjet e tij për këtë letërsi, që nuk do të ndryshojnë më. Prandaj, edhe sot, kush merret me sistematizimin e pikëpamjeve letrare të Çabejt do të rikthehet gjithnjë te këto studime.
Studimet letrare të Çabejt për disa decenie patën mbetur në harresë apo së paku në hije të studimeve të tij gjuhësore. Çabej i hershëm u rimor më fuqishëm vetëm në vitet ’70-të të shekullit njëzet, kur ai u shfaq në Prishtinë në ligjërimet për albanologjinë në mesin e studentëve e të studiuesve të letërsisë; atëherë kur u botua vepra e tij e plotë te Rilindja e Prishtinës.
Ibrahim Rugova, sistematizuesi më i plotë i kritikës letrare shqipe deri më sot, metodën kërkuese të Eqrem Çabejt në studimet letrare e quan “kulturohistorike” e “filologjike”. Po edhe ky cilësim e ka prehistorinë e vet në Prishtinë a gjetiu. Është koha kur shkrimet kritike të autorit tonë u shpaluan rishtazi, duke u diskutuar pro edhe kundër.
Vetë jam marrë me leximin kritik të shkrimeve të Çabejt në tri deceniet e fundit të shekullit të kaluar. Herën e parë për të shqyrtuar studimet e librat e tij për letërsinë, duke bërë paraqitje e vlerësim. Herën e dytë për të përvijuar konceptet e tij themelore letrare. Herën e tretë për të nënvijuar metodën e tij, duke pasur parasysh edhe personën e tij kulturore e letrare.
Ky i tashmi është takimi i katërt me studimet e tij letrare, me dëshirën të mos jetë i fundit.
Romantizmi
Romantizmi në Evropë lindore e juglindore dhe në literaturën shqiptare, i shkruar më 1945 e i botuar vetëm më 1994 është studimi më sistematik letrar i Çabejt, e, njëherësh, kurora teorike e romantizmit shqiptar. Autori këtu merret me rrënjët, origjinën, karakteristikat letrare e filozofinë e këtij formacioni letrar në Europë për të arritur te karakterizimet dalluese: në Europë romantizmi është vetëm “një epokë letrare”, në Europën Juglindore është “një përlindje letrare”, kurse në vendet si Shqipëria romantizmi paraqet themelimin e letërsisë (shkrimtarisë) kombëtare. Te të fundit, paraqet sipërtheksim të idesë nacionale, rilindje kulturore e kombëtare, ngritje të kultit të lirisë, forcim të identitetit nacional, krijim të gjuhës kombëtare dhe të shtetit kombëtar.
Në pjesën III të këtij studimi Çabej merret me romantizmin shqiptar, duke nënvizuar edhe një herë në fillim që “Përpara historisë së literaturës shqiptare duhet shkruar historia e Shqipërisë” (93). Duke i qëndruar besnik kësaj teorie, autori në trajtën e përmbledhur jep historinë e shqiptarëve (stërnipëve të fiseve ilire), duke ndjekur komunikimet e tyre kulturore historike në ngjitje në kohë: me grekët, romakët, Bizantin, sllavët, osmanët.
Kjo histori nacionale e kulturore evidenton marrjet e dhëniet nga Lindja e nga Perëndimi, prandaj edhe përfundimi për shqiptarët e kulturën e tyre në mes të Lindjes e të Perëndimit. Kjo gjendje i gjen shqiptarët edhe në kohën e lindjes së kombeve dhe në kohën e lindjes së letërsisë nacionale, me të cilën takohet periudha e Romantizmit.
Poetët romantikë shqiptarë Çabej i sheh si krijues të veprave të artit dhe si atdhetarë e edukatorë të kombit. Duke pasur parasysh trashëgimitë kulturore autori romantizmin shqiptar e sheh si romantizëm evropian e si romantizëm ballkanik, duke identifikuar përfaqësuesit e mëdhenj të këtyre pamjeve Jeronim de Radën dhe Naim Frashërin.
De Rada ka trashëgim një kulturë shqiptare - bizantine paraturke. Karakteristikat romantike të poezisë së tij janë: mbështetja në poezinë popullore, thellimi në të kaluarën kombëtare, lavdërimi i Mesjetës, këndimi i shpirtit të gruas, subjektiviteti, pesimizmi, natyra thellësisht religjioze, ndjenja e natyrës ... dhe një interesim për Orientin.
Për sa i takon formës, poezia e De Radës i ngjan këngës popullore arbëreshe në ritëm, në frymë epiko-lirike; ka karakter autobiografik dhe një ndërtim me pamje që lidhen në mënyrë asociative, pa një strukturim të kombinuar logjik.
Pjesa e vepërisë së De Radës lidhet me figurën e tij nacionale në botimet e në diskutimet për gjuhën e për kombin.
“Poezia italo-shqiptare është lëndë ballkanike e derdhur në formë romane, autorët e saj janë të drejtuar në themel nga Perëndimi. Në kundërshtim me këtë Naimi është poet ballkanik i thjeshtë dhe si i këtillë është një natyrë gjysmë-orientale” (105) shkruan Çabej, për të precizuar që ndikimet perëndimore e ndikimet lindore janë bashkuar te Naimi. Fryma romantike (e vonuar) mbërrin te Naimi përmes romantizmit frëng që ishte përhapur në Lindje (Greqi e Turqi). Kështu ai karakterizohet si romantik i Evropës Juglindore, duke kultivuar idenë e lirisë si nacionalizëm modern. Më tutje, Çabej e karakterizon si edukator “sepse veprat e tij më shumë se qëllimit estetik i shërbenin një qëllimi etik” (107)
Karakteristika formale të poezisë së Naimit evidentohen: mosmbështetja në letërsinë popullore, mbështetja në kulturën klasike e lindore, lirizmi, gjatësia dhe pafuqia epike. Bagëti e Bujqësi trajtohet si vepra më e plotë poetikisht. Orienti për Naimin nuk është një kërkim romantik në të panjohurën, por ambient i jetës së tij kulturore e shpirtërore, prej këndej dy veprat e tij Fletore e Bektashinjet e Qerbelaja, shprehin dualizmin etik e fetar lindor: e mira/e keqja; drita/terri, që marrin personifikimet historike: Skënderbe/Muradi, apo fetare: Alia/Mavia. Çabej përfundon që Naimi është pjellë e kombit të tij, është gjak nga gjaku ynë, duke përgjithësuar që te populli shqiptar ndjenja etnike ka qenë gjithmonë më e madhe se ndjenja religjioze.
Në studimin e vet për romantizmin, Eqrem Çabej krijon kurorën e teorisë së vet për letërsinë nacionale shqiptare, të cilën vetëm sa e kishte nisur, paralajmëruar, në fundin e studimit për Gjenezën e kësaj literature. Ai, pra, Romantizmin në letërsinë shqipe nuk e trajton si formacion të njësuar stilistik, as si epokë letrare, por më tepër si epokë kulturore nacionale.
Në këtë vështrim edhe studimi i tij, përkundër shenjave të vlerësimit artistik, më tepër thellohet në krijimin e shtratit kulturor e historik, për të paralajmëruar një krijimtari tjetër në letërsinë shqipe në të ardhmen. I bindur në premisat e metodës së vet kulturo-historike, ai këtë e shpie deri në konsekuencat e fundit edhe kur kjo metodë e përgjithësimit nuk i lë vend që të merret me cilësimet e vlerësimet letrare të veprave të veçanta të autorëve të njohur të kësaj periudhe të letërsisë shqipe, të përkufizuar si periudhë e krijimit të letërsisë nacionale.
Paranteza II
Çabej, ndonëse krijon kurorën teorike të romantizmit, nuk mbetet këtu, me që nuk ka pushuar dëshira e tij kërkimtare për të kërkuar (apo krijuar), një skicë të historisë së letërsisë shqipe. Dhe përpara i shfaqet i zbuluar “Asdreni që formon kalimin nga brezi i kaluar në poezinë moderne shqiptare”.
Pra, brezi i kaluar janë: Jeronim de Rada e Naim Frashëri e brezi i ardhshëm është poezia moderne shqiptare. Asdreni është kalimi. Pra, cili është ky kalim si inicim e si rezultat?
Çabej saktëson që ky kalim ka tendencën që poezia të shngarkohet nga detyrimet nacionale për t’u bërë më tepër vepër arti. Ai këtë përpiqet ta dëshmojë nëpërmjet karakterizimit të poezisë së Asdrenit që shkon kah përsosmëria formale. Përshkruhen veprat lirike të Asdrenit: Rreze djelli, Ëndrra e lotë e Psallme murgu, që kanë strukturë formale poetike, për të përfunduar për autorin “ay është mjeshtër i formës”.
Ajo, që theksohet në mënyrë të veçantë është “njësi dhe kontinuitet organik midis tyre”, veprave të Asdrenit. Ky është një paralajmërim i krijimit të sistemit poetik edhe në letërsinë shqipe, sistem që mban shenjën e një autori, si hyrje në individualitetin poetik, që është prap një shenjë e poezisë moderne në Europë, që nga Bodleri e këndej, jo vetëm për “kthimin e përkuljen e shpirtit në vetvete”, por edhe për krijimin e formës së përsosur poetike.
Prandaj, zhvillimin e këtyre cilësive në poezinë shqipe Çabej do t’i shohë te një rrymë tjetër letrare, modernizmin dhe te një poet i brezit tjetër, Lasgush Poradeci.
Modernizmi
Teksti i parë i Eqrem Çabejt për letërsinë është Mbi poezinë e Lasgush Poradecit i botuar më 1929. Në këtë artikull shfaqen pikëpamje që do të plotësohen e zhvillohen në shkrime të mëvonshme. Autori dallon dy periudha në literaturën e Shqipërisë së re.
Periudha e parë përmbledh vjershëtarë me ide kryesore lirimin e atdheut, me trashëgimi të ngadalshme të klasicizmit e me shfaqje direkte dhe me religjiozitetin e variantit të krishterë e islam. Këto karakteristika të periudhës lidhen me Jeronim de Radën e Naimin, pra periudhën romantike.
“Periudha e dytë është ajo në të cilën ideja kombëtare i lë udhën idesë njerëzore”. Kjo periudhë e dytë do të quhet periudha moderne e poezisë shqiptare, që nismën e ka në poezinë e Asdrenit, po vazhdimin në poezinë e Lasgush Poradecit. Duke e parë Poradecin si prijatarin e modernizmit ai kujdeset që formacionin e ri të letërsisë ta saktësojë duke përkujtuar letërsinë europiane dhe autorin e zgjedhur shqiptar.
“Lasgush Poradeci na hap portën e një jete të re në poezinë shqiptare” thotë Çabej, ashtu si Bodleri në Francë. Autori ynë karakterizohet: me stil të ri, origjinalitet, stil të munduar; pra ky është stili modern i Lasgushit. Më tutje poezia e tij karakterizohet nga: thellësia; mendimet e thella; ndjenjat labirintike; idetë më të larta. Edhe më tutje, vjershat e Lasgushit nuk janë vetëm lirika; janë drama; tragjedi të vogla me aktet e zhvillimit nëpër të cilat kalon shpirti i munduar i poetit.
Origjinaliteti, stili i ri individual, mendimet e thella e forma e re e vjershës, që evidentohen duke përshkruar poezinë e Lasgush Poradecit, në fakt bëjnë karakterizimin e modernizmit letrar. Për ta bërë më të kapshme idenë Çabej Lasgushin e vë në vallen e poetëve modernë evropianë duke e bërë të krahasueshëm me ta: me gjermanët Rilke e Stefan George, me francezët Bodler, Verlen, Malarme, Rembo, Valeri, me italianët D’Anuncio e Paskoli, me rusin Jesenin. Duke i parë të gjithë këta produkt të kohës moderne, bir i së cilës është edhe Lasgush Poradeci.
Në krye të herës Çabej thotë që askush nuk ishte marrë estetikisht me poezinë e Poradecit, për të veneruar që shqiptarët pëlqejnë vjershat e tij idilike, por shumë pak i shijojnë thellësitë moderne të tij. Kjo ngjet për shkak të cektësisë së shijes shqiptare të kohës. Ndërsa sa i përket gjendjes shpirtërore të poetit kritiku shton: “A është sëmundja shkaku i vuajtjeve të tija, apo vuajtjet e tija të para qenë shkaket e sëmundjes, këto janë probleme tepër të koklavitura”.
Janë këto dy venerime të jashtëzakonshme për modernizmin shqiptar dhe poetin Lasgush Poradecin, që do të diskutohen për decenie në letërsinë shqipe. I pari për një mosmarrëveshje të artit modern individual me shijen e ambientit kolektiv; i dyti për kompleksitetin krijues të Lasgushit, që kritiku i ri po e çonte padisktueshëm kah shtrati i psikanalizës, bashkë me poezinë e tij.
Vlera e tekstit të Çabejt për Lasgushin nuk pushon me karakterizimin e shpejtë e të saktë të poetit modern, po më tepër për shpalljen e periudhës moderne të letërsisë shqipe, që po përmbyllte dy periudhat e tjera, pararëndëse, të shkrimtarëve të vjetër biblikë në krye me Budin e të shkrimtarëve romantikë në krye me Jeronim de Radën e Naim Frashërin.
Në këtë vështrim skica e tij për një histori të letërsisë shqipe duket e mbaruar.
Politika e Poetika
Prodhimi letrar i një populli nuk mund të kuptohet pa njohjen e historisë së tij; E rëndësishme në pikëpamje të historisë së kulturës na paraqitet pyetja nëse Shqipëria duhet konsideruar si një njësi apo si një mozaik (113); Po njësia është Njësi etnike e kulturohistorike e rrjedhur nga njësia gjeografike (113); Një studimi historik të literaturës shqipe do t’ishte e udhës t’i printe një përshkrim i poezisë popullore. (117);
Në këto rrjeshte duam të trajtojmë tashti një skicë të literaturës shqipe. (133); Kemi, pas mendimit tim, një aksiomatikë të dyfishtë brenda literaturave të popujve ballkanikë (133); Aksiomi i parë është një influencë e madhe e poezisë popullore në shkrimtari (133); Aksiomi i dytë ka qenë gjer sot ngjyra politike e shkrimtarisë (134); Nacion dhe politikë kanë qenë këtu gjer tani temë kryesore e krijimit letrar (134); Një ndarje e literaturës shqiptare pas pikëpamjesh sistematike ose kronologjiko-historike do t’ishte e metë e me të plasura (134); Është sidomos fisi, produkti etnik i gjendjes e i ndarjes së imtë gjeografike, ay që ka dhënë bazën e përhershme për mbrujtjen e personalitetit të shkrimtarëve.
Prandaj studimi letrar duhet të fillojë te kontributi i fisit, sepse ky përbën një komponente me rëndësi të literaturës shqipe (134); Më është mbushur mëndja prej vjetsh që një ndarje e drejtë e literaturës shqipe nuk duhet të dahej prej periudhash historike (134); Brenda literaturës shqipe un shoh të jenë formuar katër qarqe kulturore e letrare. Janë këto: Qarku katolik i Shqipërisë Veriore, Qarku italo-shqiptar, Qarku ortodoks i Shqipërisë Jugore, dhe së fundi Literatura kombëtare e shekullit XIX (135).
Këto janë qarqe parakombëtare, meqë më në fund derdhen të gjitha në lumin e përbashkët të literaturës nacionale të shekullit të XIX (135); Kështu ne shohim pra që pyetja jonë për një njësi shqiptare, në literaturën shqiptare na paraqitet e projektuar në kohë (135); Njësia letrare ka qenë e gjallë që në fillim, ajo rronte në personalitetin e në temperamentin e shkrimtarëve (135); Këtë rrugë zhvillimi të literaturës shqipe do ta trajtojmë në një pjesë të dytë (135).
Këto mendime të Çabejt që radhitëm këtu janë të shfaqura në trajtë formulimesh apriori apo aposteriori trajtimit të çështjeve të veçanta në studimin e tij Për gjenezën e literaturës shqipe. Kryefjalët e tyre: Historia, Gjeografia, Literatura, Fisi, Letërsia popullore, Nacion, Politikë, Qarku letrar, Qarku kulturor, Njësia kombëtare, Njësia letrare, Historia e letërsisë, Politika e shkrimtarisë, Letërsia kombëtare; janë nyja të kërkimit dhe nocione themelore të metodës së tij për të zgjidhur gjenezën e literaturës shqipe.
Një insistim i fortë në histori për të arritur në një rezultat në tipologji. Kjo ka bërë që teoria e tij kulturohistorike të përfundojë në tipologji ahistorike, gjë që ka ngjallur diskutime të zjarrta pohuese e mohuese, duke e parë herë historik të tepëruar e herë ahistorik. Çështja është që Çabej kërkonte rrënjët e shpirtit të trashëguar shqiptar, që manifestohet më së forti në literaturë. Prej këndej gjithë ky mund për të gjetur gjenezën e saj.
Çabej është i vetëdijshëm që evidencat letrare do ta çonin sërish në botën e diferencave dhe të transformimeve, prandaj studimin e vet e përfundon vetëm me premtimin e rrugës së zhvillimit të letërsisë shqipe, që do ta provonte në studime të mëvonshme. Pra, do të shihet që edhe në vazhdim ai nuk do të lëshohet kurrë në analiza letrare, por do të mbetet në nivelin e konstatimeve, mendimeve të përgjithshme e të përmbyllura, duke ruajtur substancialitetin e gjuhës e të mendimit të vet duke mos i ikur sistemit.
Aty ku Historia e Nacioni trajtohen si përcaktues të letërsisë nacionale domosdosmërisht më tepër flitet për politikë të shkrimtarisë sesa për poetikë të shkrimtarisë.
Eqrem Çabej është studjues i thelluar i gjenezës së literaturës shqipe dhe fillestar i studimit të strukturës së literaturës shqipe (poetikës së saj). Ai ka krijuar kurorën teorike të romantizmit shqiptar dhe nismën teorike të letërsisë moderne shqipe.
Kjo fjalë është mbajtur në konferencën shkencore në këto ditë në Tiranë për 100 vjetorin e lindjes së Eqrem Çabejt
Gazeta: Shekulli
