Studiuesi i njohur Rexhep Qosja, në një intervistë për gazetarin Alfred Peza në emisionin “Debat”, në “Vizion Plus”, jep opinionin e tij për panairin e fundit të librit në Tiranë, për librin e Ramës, Blushit dhe Helena Kadaresë. Ai tregon marrëdhëniet e tij me Kadarenë, dhe se cili ishte shkaku i prishjes së marrëdhënieve të tij me Kadarenë.
Si ju është dukur Panairi i Librit në Tiranë, e keni ndjekur?
E kam përcjellë diçka përmes mediave. Një gjë më ka bërë përshtypje sivjet që mund të jetë për herë të parë. Mediat i kushtuan shumë vëmendje disa veprave kryesisht publicistike. Si libri i Blendi Fevziut për Enver Hoxhën apo ai i Edi Ramës, “Kurban”, libri i Sokol Ballës apo dhe proza e Ben Blushit.
Këto vepra ishin botime të figurave politike dhe mediatike. Kjo ndodhi për herë të parë. Ato ditë u botua dhe libri historik i Arben Putos. Pashë një ditë të pasqyrohej në media, dhe nuk u pa më një libër shumë i rëndësishëm. Mbizotëruan vepra të tilla publicistike dhe kjo nuk është pa pasoja për kulturën tonë.
Çfarë të keqe ka për kulturën tonë?
Kjo tregon se sa shumë janë salduar marrëdhëniet e politikës me median, se si sovrani po shpërfillet nga ata që kanë pushtetin dhe këta që kanë pushtetin. Janë pozita dhe opozita, por dhe media. Kemi një uzurpim të sovranitetit të popullit përmes saldimit të politikës me median. Unë nuk e kuptoj përse këta autorë e bënë këtë promovim në media. Përse u duhet kjo gjë? Unë u çudita që këta autorë e filluan promovimin e veprave të tyre nëpër Shqipëri e vazhduan në Kosovë dhe Maqedoni. Përse u duhet kjo?!
Të kontaktojnë me lexuesin?
Mirë, por lexuesi kur do e gjen librin vetë. Media duhet të pasqyrojë çdo libër, jo vetëm librin e politikanit. Mediat duhet t’i shërbejnë kulturës, jo individit.
Ju e përjashtoni mundësinë që këto vepra të kenë dhe vlera të mirëfillta letrare e publicistike, me gjithë zhurmën që po bëhet?
Këta që kanë shkruar kanë kulturë të shkrimit, por veprat e tyre janë vepra të përkohshme që bëjnë bujë në momentin që shkruhen dhe harrohem më shpejt se sa disa vepra apo romane që janë shkencorë. Disa janë shkruar dhe për arsye financiare.
Jeni njohur me librin e Edi Ramës?
Kam lexuar disa pjesë, por nuk e kam marrë librin.
Po autorë të tjerë si Ben Blushi?
Kam lexuar pjesë, por s’kam arritur ta lexoj. Vepra e Ben Blushit është letrare dhe që dallon nga veprat e tjera që janë publicistike.
Mendoni se vepra duhet të ndjekë rrugën e saj dhe të mos mbështetet nga media?
Mendoj që media ka rëndësinë e saj për kulturën dhe për veprat, ato arrijnë t’ia tregojnë dhe të zgjojnë kuriozitetin e lexuesit. Unë nuk e kuptoj pse media duhet tu shërbejë veprave të politikanëve.
Vetëm Edi Rama është politikan, sepse Ben Blushi ka shkruar si shkrimtar, ndërsa Blendi Fevziu është gazetar..
Jo, Ben Blushi është politikan. Ai në media perceptohet si politikan. Popullarizimi që iu dha veprës së tij kushtëzohet nga pozicioni i politikanit.
Po libri i Fevziut?
Ajo është një vepër publicistike. I kam lexuar më shumë pjesë në media. Ajo nuk është një vepër e mirëfilltë shkencore. Për një autor të talentuar si Blendi Fevziu, mund të them se ajo nuk mund të quhet biografi e Enver Hoxhës. Të bësh një biografi për Enver Hoxhën obligimet janë shumë të mëdha. Kushdo që do të marrë lapsin të shkruajë për të duhet të hapë arkivat shqiptare, jugosllave, ruse, të Uashingtonit, të Londrës, të Romës, të Athinës për të nxjerrë ideologjinë e tij, moralin e tij etj. Në të gjitha këto vende është përcjellë puna dhe veprimtaria e Enver Hoxhës. Unë kam lexuar këto ditë biografinë e Trockit në tri vëllime, të Isak Dojçerit, një vepër monumentale e punuar shumë gjatë nga një gjeni i shkencës, përmes së cilës njeh Trocklin, por njeh historinë e Bashkimit Sovjetik, edhe para krijimit të Bashkimit Sovjetik. Ai që shkruan biografinë e Enver Hoxhës duhet të na njohë ne me historinë e Shqipërisë së asaj kohe, ajo është shkencë. Duhet ta presim gjatë atë monografi.
Kush mund ta shkruajë atë monografi?
Shkencëtarët, duhet formim shkencor historik, jo shkencëtarë që shkruajnë monografitë historike dhe politike siç janë shkruar deri tani. Duhet të mësojmë nga Europa.
Jeni njohur me librin e Helena Kadaresë, i keni lexuar pjesët që flasin për ju?
Po, e kam lexuar pjesën që lidhet me mua dhe polemikën mes saj dhe Agim Vincës. Unë, Helena Kadarenë e njoh që prej vitit 1972, kur ka shkuar një delegacion i shkrimtarëve të Kosovës në Tiranë, ku jam takuar dhe njohur për herë të parë. Që nga ajo kohë jemi takuar shumë herë, në shtëpinë e tyre, por dhe në shtëpinë time këtu në Kosovë. Në 1971 kam shkruar një recension për romanin e Helena Kadaresë “Një lindje e vështirë”. Kam shkruar në atë kohë dhe vazhdimisht, sepse doja të krijoja ato lidhje shpirtërore mes shqiptarëve në të dy anët e kufirit. Kam shkruar pozitivisht dhe ajo e ka pritur mirë këtë shkrim dhe më ka shprehur falënderime në atë rast. Helena Kadarenë si shkrimtare dhe figurë shoqërore e kam perceptuar shumë pozitivisht, e qetë, stabile, e drejtpërdrejtë, paqësore etj. Dua të them se shkrimi i saj më ka befasuar te libri i kujtimeve. Ajo ka pasur shumë për të thënë për mua, jemi miq të vjetër.
Ka pasur një rivalitet letrar mes jush dhe Ismail Kadaresë?
Unë nuk do të flisja për rivalitet, por për pikëpamje të ndryshme.
Letrare apo jashtë shkencore?
Teoriko-letrare, historiko-letrare dhe përgjithësisht krijuese. Ismaili ishte përfaqësues i realizimit socialist, më ekspresiv dhe më i dukshëm, që e mbronte në shkrim dhe në praktikë.
Mos është pak e rëndë kjo?
Jo, ai ka shkruar dhe vepra që dalin jashtë kësaj dogme. Unë kam shkruar për “Kështjellën” që del nga realizmi socialist, edhe “Përbindëshi”. Por, ai ka shkruar shumë vepra që janë ekzemplarë të realizmit socialist.
Shqipëria ka qenë një diktaturë e egër…
Ju thoni diktaturë e egër, por të egra kanë qenë edhe në vendet e tjera. Jugosllavinë e quanin diktaturë të mëndafshtë, por në Jugosllavi numri i banorëve ishte shumë më i madh, dhe numri i pushkatimeve është shumëfish më i madh, krahasuar me Shqipërinë.
Duhet parë vepra më e mirë për të përcaktuar një shkrimtar të mirë?
Unë jam studiues dhe s’mund ta shtrembëroj të vërtetën. Unë s’mund të hedh poshtë “Dasmën” apo “Dimrin e madh” të Kadaresë, as publicistikën e Kadaresë, që është fund e krye mbrojtje e angazhuar e realizimit socialist. Unë studioj tërësinë e veprës së Kadaresë dhe këtë e ballafaqoj me tërësinë e veprave të letërsisë së realizimit socialist. Unë nuk mund të them se “Dasma”, një libër i dobët i Kadaresë, që edhe ai vetë nuk e futi në kompletin e tij, sepse është jehonë e realizimit socialist.
Edhe Helena e pranon në librin e saj…
E pranon s’e pranon ajo bën disa arsyetime që s’kanë nevojë të bëhen. Ne kemi qenë në kohë të caktuar ata që kemi qenë. Përpjekjet janë të kota për të revituar të shkuarën. Ne nuk mund ta ndërrojmë atë kohë, e tillë ka qenë. Ka shumë shqiptarë dhe intelektualë që e bëjnë këtë gjë që të revitojnë të shkuarën e tyre.
Jeni dakord me disa studiues perëndimorë që Ismail Kadareja është shkrimtari më i madh i të gjitha kohërave në Shqipëri?
Kjo s’mund të përgjithësohet kështu nga pikëpamja shkencore.
Te libri i Helenës, përse u befasuat?
Unë u befasova nga disa të pavërteta që shkrimtarja thotë. Mosmarrëveshjet e Kadaresë me mua s’kanë filluar atëherë, në 1997 siç thotë ajo. Më së pari, ato letra nuk i kam çuar ashtu siç thotë ajo. Unë ia kam çuar botuesit të Ismail Kadaresë në Paris. Ndoshta botuesi mund t’ia ketë nisur Ismailit me postë të thjeshtë, është një problem mes tij dhe botuesit.
Thelbi i konfliktit tuaj cili është?
Unë i kam shkruar Ismailit në atë letër pas një interviste që Ismaili dha në një media në Europë. Ai thoshte se shqiptarët që po ikin po djegin gjithshka se duan t’u thonë europianëve se s’kemi ku rrimë aty. Kjo ishte një fyerje e madhe për ata qytetarë që t’u thonë europianëve na pranoni ju se s’kemi ku rrimë ne atje. Nuk iknin shqiptarët duke djegur dhe pjekur Shqipërinë, por iknin prej regjimit të Sali Berishës. Dhe unë i thashë Kadaresë se shkrimtarët kurrë s’janë vënë në anën politikanëve për të mbrojtur dhunën e regjimeve. Shkrimtarët janë vënë në anën e popullit. Zonja Kadare thotë një të pavërtetë lidhur me vitin dhe letrën time. E vërteta ndodhi kur unë botova broshurën “Ideologjia e shpërbërjes”. Atëherë ishin shumë aktuale tri ide në Kosovë; e krijimit të një gjuhe të re kombëtare letrare, standarde, pak a shumë të re për Shqipërinë e Veriut dhe Kosovën, ishte aktuale krijimi i kombit të ri kosovar; ishte aktuale një propagandë fetare që unë e quajta “Tejshquarja e vetëdijes fetare”. Unë mendoja se përpjekjet për të ndërruar gjuhën standarde, përpjekjet për të krijuar një komb të ri kosovar dhe tejshquarja e vetëdijes fetare, katolike, myslimane, që ishte në Kosovë, e ndikon shpërbërshëm dhe dezintegrueshëm identitetin kombëtar shqiptar.
Çfarë ndodhi pas kësaj?
Unë mendoj se ky libër është aktual edhe sot. Ismaili e lexoi librin dhe bëri një reagim që ishte tejet befasues për mua, në të cilin për mua thotë se po akuzoj për identitetin islamik dhe po mohoj identitetin europian të shqiptarëve. Këtu ishte problemi. Unë i kam lexuar të gjitha debatet, por ka pasur paraqitje të papranueshme, jo shkencore, në mediat e Tiranës për këtë çështje. Më akuzoi se dua ta paraqes gjysmën e identitetit shqiptar si identitet të pushtuesit. Por mirë, perandoria otomane ka qenë pushtuese e shqiptarëve, por dhe popujve të tjerë. Unë jam studiues shkencor dhe nuk punoj me përfytyrime abstrakte, por me të dhëna konkrete. Nëse ne shikojmë qytetet e vjetra shqiptare, Beratin, Ditën e Ashures, Ditën e Bajramit, nëse shohim varret e njerëzve, çfarë janë këto?! Nëse shohim sendet e shtëpisë, apo emrat e gjellërave, emrat tanë: Ismail, Rexhep, Mahmut, çfarë janë këto? Nuk janë identiteti i pushtuesit? Perandoria otomane në 500 vjet la shumë gjurmë në identitet, jo vetëm në popullin shqiptar, por edhe në popujt e tjerë, jo rastësisht. Jo më kot studiues europiane e thonë se identiteti europian në popujt e Ballkanit është tepër i dobët. Si mund të themi ne se me këtë identitet shqiptarët nuk janë ndikuar?
Bëhet fjalë për orientimin e identitetit tonë në rrjedhat tona drejt BE?
Më shumë se atyre që flasin me këtë frazeologji, unë kam dhënë më shumë kontribut me veprën time 40-vjeçare.
Si i keni marrëdhëniet sot me Ismail Kadarenë?
Nuk kemi komunikim.
Do të dëshironit të kishit komunikim me Ismail Kadarenë?
Patjetër, nuk ka ndonjë të keqe. Shikoni në Europë, thuhet se kultura, shkenca dhe artet europiane janë fryt i fërkimeve dhe mospajtimeve. Nuk do të kishim Aristotel, nëse ai nuk do të pajtohej me Platonin. Kështu zhvillohet shkenca dhe kultura. Unë kështu e shikoj. Për atë me të cilin unë nuk pajtohem, nuk krijoj ndjenja negative. Le t’i lemë idetë të jetojnë dhe të mos vdesin.
S’kam ndjenja negative për Ismail Kadarenë në asnjë rast. Unë çmoj një pjesë të veprës së tij të lëruar nga realizmi socialist, por në asnjë mënyrë nuk pranoj përpjekjet e tij për të ndryshuar biografinë e tij të kohës së komunizmit. Komunizmi, diktaturat, nuk lejojnë shkrimtarin, sado i madh të jetë, pa u stërpikur, dikë shumë, dikë më pak. Shkrimtari Ismail Kadare është shumë i stërpikur dhe jo vetëm ai nga diktatura, ashtu ishte puna, fati i tij ashtu ka qenë, ashtu ka dashur edhe ai. Ishin dhe disa privilegje që ai donte t’i realizonte. Por unë jam studiues dhe do t’i them gjërat ashtu siç kanë qenë.
Si ju është dukur Panairi i Librit në Tiranë, e keni ndjekur?
E kam përcjellë diçka përmes mediave. Një gjë më ka bërë përshtypje sivjet që mund të jetë për herë të parë. Mediat i kushtuan shumë vëmendje disa veprave kryesisht publicistike. Si libri i Blendi Fevziut për Enver Hoxhën apo ai i Edi Ramës, “Kurban”, libri i Sokol Ballës apo dhe proza e Ben Blushit.
Këto vepra ishin botime të figurave politike dhe mediatike. Kjo ndodhi për herë të parë. Ato ditë u botua dhe libri historik i Arben Putos. Pashë një ditë të pasqyrohej në media, dhe nuk u pa më një libër shumë i rëndësishëm. Mbizotëruan vepra të tilla publicistike dhe kjo nuk është pa pasoja për kulturën tonë.
Çfarë të keqe ka për kulturën tonë?
Kjo tregon se sa shumë janë salduar marrëdhëniet e politikës me median, se si sovrani po shpërfillet nga ata që kanë pushtetin dhe këta që kanë pushtetin. Janë pozita dhe opozita, por dhe media. Kemi një uzurpim të sovranitetit të popullit përmes saldimit të politikës me median. Unë nuk e kuptoj përse këta autorë e bënë këtë promovim në media. Përse u duhet kjo gjë? Unë u çudita që këta autorë e filluan promovimin e veprave të tyre nëpër Shqipëri e vazhduan në Kosovë dhe Maqedoni. Përse u duhet kjo?!
Të kontaktojnë me lexuesin?
Mirë, por lexuesi kur do e gjen librin vetë. Media duhet të pasqyrojë çdo libër, jo vetëm librin e politikanit. Mediat duhet t’i shërbejnë kulturës, jo individit.
Ju e përjashtoni mundësinë që këto vepra të kenë dhe vlera të mirëfillta letrare e publicistike, me gjithë zhurmën që po bëhet?
Këta që kanë shkruar kanë kulturë të shkrimit, por veprat e tyre janë vepra të përkohshme që bëjnë bujë në momentin që shkruhen dhe harrohem më shpejt se sa disa vepra apo romane që janë shkencorë. Disa janë shkruar dhe për arsye financiare.
Jeni njohur me librin e Edi Ramës?
Kam lexuar disa pjesë, por nuk e kam marrë librin.
Po autorë të tjerë si Ben Blushi?
Kam lexuar pjesë, por s’kam arritur ta lexoj. Vepra e Ben Blushit është letrare dhe që dallon nga veprat e tjera që janë publicistike.
Mendoni se vepra duhet të ndjekë rrugën e saj dhe të mos mbështetet nga media?
Mendoj që media ka rëndësinë e saj për kulturën dhe për veprat, ato arrijnë t’ia tregojnë dhe të zgjojnë kuriozitetin e lexuesit. Unë nuk e kuptoj pse media duhet tu shërbejë veprave të politikanëve.
Vetëm Edi Rama është politikan, sepse Ben Blushi ka shkruar si shkrimtar, ndërsa Blendi Fevziu është gazetar..
Jo, Ben Blushi është politikan. Ai në media perceptohet si politikan. Popullarizimi që iu dha veprës së tij kushtëzohet nga pozicioni i politikanit.
Po libri i Fevziut?
Ajo është një vepër publicistike. I kam lexuar më shumë pjesë në media. Ajo nuk është një vepër e mirëfilltë shkencore. Për një autor të talentuar si Blendi Fevziu, mund të them se ajo nuk mund të quhet biografi e Enver Hoxhës. Të bësh një biografi për Enver Hoxhën obligimet janë shumë të mëdha. Kushdo që do të marrë lapsin të shkruajë për të duhet të hapë arkivat shqiptare, jugosllave, ruse, të Uashingtonit, të Londrës, të Romës, të Athinës për të nxjerrë ideologjinë e tij, moralin e tij etj. Në të gjitha këto vende është përcjellë puna dhe veprimtaria e Enver Hoxhës. Unë kam lexuar këto ditë biografinë e Trockit në tri vëllime, të Isak Dojçerit, një vepër monumentale e punuar shumë gjatë nga një gjeni i shkencës, përmes së cilës njeh Trocklin, por njeh historinë e Bashkimit Sovjetik, edhe para krijimit të Bashkimit Sovjetik. Ai që shkruan biografinë e Enver Hoxhës duhet të na njohë ne me historinë e Shqipërisë së asaj kohe, ajo është shkencë. Duhet ta presim gjatë atë monografi.
Kush mund ta shkruajë atë monografi?
Shkencëtarët, duhet formim shkencor historik, jo shkencëtarë që shkruajnë monografitë historike dhe politike siç janë shkruar deri tani. Duhet të mësojmë nga Europa.
Jeni njohur me librin e Helena Kadaresë, i keni lexuar pjesët që flasin për ju?
Po, e kam lexuar pjesën që lidhet me mua dhe polemikën mes saj dhe Agim Vincës. Unë, Helena Kadarenë e njoh që prej vitit 1972, kur ka shkuar një delegacion i shkrimtarëve të Kosovës në Tiranë, ku jam takuar dhe njohur për herë të parë. Që nga ajo kohë jemi takuar shumë herë, në shtëpinë e tyre, por dhe në shtëpinë time këtu në Kosovë. Në 1971 kam shkruar një recension për romanin e Helena Kadaresë “Një lindje e vështirë”. Kam shkruar në atë kohë dhe vazhdimisht, sepse doja të krijoja ato lidhje shpirtërore mes shqiptarëve në të dy anët e kufirit. Kam shkruar pozitivisht dhe ajo e ka pritur mirë këtë shkrim dhe më ka shprehur falënderime në atë rast. Helena Kadarenë si shkrimtare dhe figurë shoqërore e kam perceptuar shumë pozitivisht, e qetë, stabile, e drejtpërdrejtë, paqësore etj. Dua të them se shkrimi i saj më ka befasuar te libri i kujtimeve. Ajo ka pasur shumë për të thënë për mua, jemi miq të vjetër.
Ka pasur një rivalitet letrar mes jush dhe Ismail Kadaresë?
Unë nuk do të flisja për rivalitet, por për pikëpamje të ndryshme.
Letrare apo jashtë shkencore?
Teoriko-letrare, historiko-letrare dhe përgjithësisht krijuese. Ismaili ishte përfaqësues i realizimit socialist, më ekspresiv dhe më i dukshëm, që e mbronte në shkrim dhe në praktikë.
Mos është pak e rëndë kjo?
Jo, ai ka shkruar dhe vepra që dalin jashtë kësaj dogme. Unë kam shkruar për “Kështjellën” që del nga realizmi socialist, edhe “Përbindëshi”. Por, ai ka shkruar shumë vepra që janë ekzemplarë të realizmit socialist.
Shqipëria ka qenë një diktaturë e egër…
Ju thoni diktaturë e egër, por të egra kanë qenë edhe në vendet e tjera. Jugosllavinë e quanin diktaturë të mëndafshtë, por në Jugosllavi numri i banorëve ishte shumë më i madh, dhe numri i pushkatimeve është shumëfish më i madh, krahasuar me Shqipërinë.
Duhet parë vepra më e mirë për të përcaktuar një shkrimtar të mirë?
Unë jam studiues dhe s’mund ta shtrembëroj të vërtetën. Unë s’mund të hedh poshtë “Dasmën” apo “Dimrin e madh” të Kadaresë, as publicistikën e Kadaresë, që është fund e krye mbrojtje e angazhuar e realizimit socialist. Unë studioj tërësinë e veprës së Kadaresë dhe këtë e ballafaqoj me tërësinë e veprave të letërsisë së realizimit socialist. Unë nuk mund të them se “Dasma”, një libër i dobët i Kadaresë, që edhe ai vetë nuk e futi në kompletin e tij, sepse është jehonë e realizimit socialist.
Edhe Helena e pranon në librin e saj…
E pranon s’e pranon ajo bën disa arsyetime që s’kanë nevojë të bëhen. Ne kemi qenë në kohë të caktuar ata që kemi qenë. Përpjekjet janë të kota për të revituar të shkuarën. Ne nuk mund ta ndërrojmë atë kohë, e tillë ka qenë. Ka shumë shqiptarë dhe intelektualë që e bëjnë këtë gjë që të revitojnë të shkuarën e tyre.
Jeni dakord me disa studiues perëndimorë që Ismail Kadareja është shkrimtari më i madh i të gjitha kohërave në Shqipëri?
Kjo s’mund të përgjithësohet kështu nga pikëpamja shkencore.
Te libri i Helenës, përse u befasuat?
Unë u befasova nga disa të pavërteta që shkrimtarja thotë. Mosmarrëveshjet e Kadaresë me mua s’kanë filluar atëherë, në 1997 siç thotë ajo. Më së pari, ato letra nuk i kam çuar ashtu siç thotë ajo. Unë ia kam çuar botuesit të Ismail Kadaresë në Paris. Ndoshta botuesi mund t’ia ketë nisur Ismailit me postë të thjeshtë, është një problem mes tij dhe botuesit.
Thelbi i konfliktit tuaj cili është?
Unë i kam shkruar Ismailit në atë letër pas një interviste që Ismaili dha në një media në Europë. Ai thoshte se shqiptarët që po ikin po djegin gjithshka se duan t’u thonë europianëve se s’kemi ku rrimë aty. Kjo ishte një fyerje e madhe për ata qytetarë që t’u thonë europianëve na pranoni ju se s’kemi ku rrimë ne atje. Nuk iknin shqiptarët duke djegur dhe pjekur Shqipërinë, por iknin prej regjimit të Sali Berishës. Dhe unë i thashë Kadaresë se shkrimtarët kurrë s’janë vënë në anën politikanëve për të mbrojtur dhunën e regjimeve. Shkrimtarët janë vënë në anën e popullit. Zonja Kadare thotë një të pavërtetë lidhur me vitin dhe letrën time. E vërteta ndodhi kur unë botova broshurën “Ideologjia e shpërbërjes”. Atëherë ishin shumë aktuale tri ide në Kosovë; e krijimit të një gjuhe të re kombëtare letrare, standarde, pak a shumë të re për Shqipërinë e Veriut dhe Kosovën, ishte aktuale krijimi i kombit të ri kosovar; ishte aktuale një propagandë fetare që unë e quajta “Tejshquarja e vetëdijes fetare”. Unë mendoja se përpjekjet për të ndërruar gjuhën standarde, përpjekjet për të krijuar një komb të ri kosovar dhe tejshquarja e vetëdijes fetare, katolike, myslimane, që ishte në Kosovë, e ndikon shpërbërshëm dhe dezintegrueshëm identitetin kombëtar shqiptar.
Çfarë ndodhi pas kësaj?
Unë mendoj se ky libër është aktual edhe sot. Ismaili e lexoi librin dhe bëri një reagim që ishte tejet befasues për mua, në të cilin për mua thotë se po akuzoj për identitetin islamik dhe po mohoj identitetin europian të shqiptarëve. Këtu ishte problemi. Unë i kam lexuar të gjitha debatet, por ka pasur paraqitje të papranueshme, jo shkencore, në mediat e Tiranës për këtë çështje. Më akuzoi se dua ta paraqes gjysmën e identitetit shqiptar si identitet të pushtuesit. Por mirë, perandoria otomane ka qenë pushtuese e shqiptarëve, por dhe popujve të tjerë. Unë jam studiues shkencor dhe nuk punoj me përfytyrime abstrakte, por me të dhëna konkrete. Nëse ne shikojmë qytetet e vjetra shqiptare, Beratin, Ditën e Ashures, Ditën e Bajramit, nëse shohim varret e njerëzve, çfarë janë këto?! Nëse shohim sendet e shtëpisë, apo emrat e gjellërave, emrat tanë: Ismail, Rexhep, Mahmut, çfarë janë këto? Nuk janë identiteti i pushtuesit? Perandoria otomane në 500 vjet la shumë gjurmë në identitet, jo vetëm në popullin shqiptar, por edhe në popujt e tjerë, jo rastësisht. Jo më kot studiues europiane e thonë se identiteti europian në popujt e Ballkanit është tepër i dobët. Si mund të themi ne se me këtë identitet shqiptarët nuk janë ndikuar?
Bëhet fjalë për orientimin e identitetit tonë në rrjedhat tona drejt BE?
Më shumë se atyre që flasin me këtë frazeologji, unë kam dhënë më shumë kontribut me veprën time 40-vjeçare.
Si i keni marrëdhëniet sot me Ismail Kadarenë?
Nuk kemi komunikim.
Do të dëshironit të kishit komunikim me Ismail Kadarenë?
Patjetër, nuk ka ndonjë të keqe. Shikoni në Europë, thuhet se kultura, shkenca dhe artet europiane janë fryt i fërkimeve dhe mospajtimeve. Nuk do të kishim Aristotel, nëse ai nuk do të pajtohej me Platonin. Kështu zhvillohet shkenca dhe kultura. Unë kështu e shikoj. Për atë me të cilin unë nuk pajtohem, nuk krijoj ndjenja negative. Le t’i lemë idetë të jetojnë dhe të mos vdesin.
S’kam ndjenja negative për Ismail Kadarenë në asnjë rast. Unë çmoj një pjesë të veprës së tij të lëruar nga realizmi socialist, por në asnjë mënyrë nuk pranoj përpjekjet e tij për të ndryshuar biografinë e tij të kohës së komunizmit. Komunizmi, diktaturat, nuk lejojnë shkrimtarin, sado i madh të jetë, pa u stërpikur, dikë shumë, dikë më pak. Shkrimtari Ismail Kadare është shumë i stërpikur dhe jo vetëm ai nga diktatura, ashtu ishte puna, fati i tij ashtu ka qenë, ashtu ka dashur edhe ai. Ishin dhe disa privilegje që ai donte t’i realizonte. Por unë jam studiues dhe do t’i them gjërat ashtu siç kanë qenë.
