Profil / Shënime nga udhëtimet në memorie VI.
Një artist Hollivudi kthehet në një fshat të humbur shqiptar sa për të parë shtëpinë ku jetonin prindërit, tata, po veçanërisht nëna që, ndonëse kishte vdekur.
Ndoshta ai kishte ardhur për të rimarrë fuqi. Tani nuk bënte më filma. Merrej vetëm me reklama.
Nuk kisha parë burrë më të bukur. I gjatë, me një kostum të errët, tejet nostalgjik, sikur sapo kishte ndjerë dhimbjen e mprehtë të një brenge që s'mbyllet. Atje pranë vatrës së Piacës i çova një pyetje diskrete që e preku dhe nuk e fshehu nervozizmin kur më tha se jeta private e artistit nuk duhet të përgjohet.
Kishte patur një dramë me një modele amerikane. Bënte njëfarë sforcimi për të përmbajtur veten, dukej gjakftohtë sikur kishte hyrë në një tempull.
Përshtypja e tempullit nuk do t'i ndahej gjer në fund të udhëtimit në Shqipëri. Ishte viti 1995. Kinostudioja nuk do t'i ngjallte ndonjë përshtypje të veçantë, e çuan nëpër salla bosh, korridore pa zhurmë, salla kinemash që flinin, i shfaqën një kolazh me filmat më të mirë shqiptarë, po ai rrinte krejt i qetë dhe nuk tradhtonte asnjë ndjesi sado të vogël.
Duhej kujdes, ishte në vendin e tij. Foli shumë mirë për atelieun e ri, ku po xhirohej. Sipërfaqja që zinte Kinostudio e la pa mend, godina të mëdha bosh, fushëtira me ullinj, heshtje e qetësi si në një qimiter. Dhjetë dymbëdhjetë regjisorë që i rrinin pranë, po ai nuk fliste shumë.
Ai nuk mund të pyeste, bie fjala, vërtet nuk punohet më? Sepse po vetë e kishte dhënë përgjigjen, po, nuk punohej më. Ne paguheshim keq, s'merrnim as 15 dollarë në muaj. Ia thashë këtë fakt.
Pastaj shtova; këtu në verë ishin dy regjisorë bashkë me gratë dhe fëmijët. Bënë pushimet. Sot ka pak njerëz se keni ardhur ju, po në verë këtu këndojnë vetëm gjinkallat. Ç'bënë regjisorët? më pyeti. Ndiznin qirinj. Pse ndiznin qirinj?
Sepse s'kishte drita. Fëmijët iu frynin se kujtonin se po festonin ditëlindjen. Sa qëndruan? 15 ditë. Po ç'bënin gjithë ditën? Shikonin filmat e tyre dhe njëfarësoj ushqeheshin duke ngrënë filma. Ishin pushime nostalgjike. Varfëria fshihej, nuk shqiptohej, sepse ata ende e mbanin veten për xhentëllmenë.
E tepron? Aspak, i thashë. Edhe në Amerikë nuk është e lehtë të xhirosh filma. Mund të mbarosh po ta mbash frymën vetëm te filmi. Ka shumë aktorë të shquar që s'u bie më telefoni.
Pa Gjirokastrën dhe Beratin dhe nuk tha asnjë fjalë.
Ai fliste me një pikë lot që i gëlonte në mes të syrit të trishtë, rrokullisej shqepur e grisur nëpër qerpikë dhe i mbetej në cep të syrit për një kohë pa rënë poshtë se ai e fshinte me dorë.
Duhej të kishte parë shumë ai njeri, pastaj, po ta mendoje më thellë, ai nuk kishte ardhur për t'u mahnitur, po për të ndjerë, për të çuar një tufë lule në varret e të parëve. Ai ishte rritur në Amerikë. Nuk dinte shqip. Ruante një kostum popullor nga nëna dhe ndonjë fjalë shqip kur largohej pa e lajmëruar; na more shejtan! Ç'shprehje!
E kishte harruar. Si të mos harronte. Kishte prekur ëndrrën amerikane, ishte regjisor në Hollivud dhe kishte një nga agjencitë më prestigjioze të reklamave. Tani i kishte kaluar të 60-tat dhe ajo shprehje e nënës në gjuhën shqipe, na more shejtan, ishte bërë kular dhe e kishte zënë për fyti. Kishte mbetur vetëm.
Po sa e bukur kishte qenë ajo kohë. Cila kohë? Ajo e pajetuara, po e marrë që në vogëli, si ajo balta në shami kur le fshatin përgjithmonë, nga molloisjet e shqiptarkave që mblidheshin bashkë në Bronz dhe qanin për vendin më të bukur në botë. Dhe ky ishte Dragoti në Tepelenë.
Për të kishte ardhur. Se e kish zënë ai dheu i nënës në shami. Po ne s'dinim gjë dhe i tregonim vendet më të bukura sikur ai të ishte turist.
Para se të vinte në Shqipëri i kishin dhënë një porosi; mos ha asgjë, vetëm bukë e djathë, se do helmohesh.
Dhe ai s'hante vërtet. Buka me djathë dhe ajo pak verë më bënin gjithmonë përshtypje. Edhe te Piaca ku mbahej si mik pothuaj nuk fuste gjë në gojë. Nuk e bënte se vërtet do të helmohej, po e kishte hallin te fshati, le të vdiste pastaj.
Donte çmendurisht të shikonte fshatin, fshatin e nënës e tatës e le të vdiste pastaj. Ishte një obsesion artisti më i fortë se vdekja po dhe më i dobët se vdekja. Një artist Hollivudi kthehet në një fshat të humbur shqiptar sa për të parë shtëpinë ku jetonin prindërit, tata, po veçanërisht nëna që, ndonëse kishte vdekur, çuditërisht i shfaqej, ose fare nuk i shfaqej, po ai e ndjente fort shpirtërisht. Prej saj e kishte artistin. Dhe atë brengë krijimi që i ngjan aq shumë hjekës së vdekjes.
Ashtu kishte ardhur, si në hjekë të vdekjes. Mos shkonte për të vdekur atje? Te vatra, te saçi përjashta, nën man, apo te pusi? Mos donte të vdiste në mal? Mos donte të mbytej në lumë? Pse mendoja kështu, ç'ishte kjo çoroditje, si një dalldi, ndoshta ai kishte ardhur për të rimarrë fuqi. Tani nuk bënte më filma. Merrej vetëm me reklama.
Koha nuk punonte për të. Sapo kishte rënë komunizmi dhe njerëzia jetonin fare varfërisht, po të lumtur që idetë e reja demokratike do të bënin mrekullira, Shqipëria ishte një kishë ku prifti thërriste të besonin se besimi do t'i shpëtonte. Ishte koha e ajërt e ideve që s'gjenin ende tokë të zinin e të shpërthenin.
Në ajër ishim të gjithë, një popull në ajër, me flokë të tërhequr lart nga idetë e mëdha. Ai i pa të gjitha, po s'fliste, sepse donte të shikonte fshatin. Po ku të linin ajrorët të mbërrije në fshat. E ç'ishte një fshat? S'kishte pikë kuptimi.
Shqipëria më në fund ishte e lirë dhe ajo kishte çfarë të tregonte. Prit i dashur, shiko njëherë Rivierën, e pe, shiko dhe Krujën, e pe, provo dhe një darkë te Gjeli, restoranti i traditës, e pe, po tani?
Ore, po unë dua të shikoj fshatin, se e kam amanet nga nëna, as më duhet regjisori i Hollivudit apo fama, këtu kam ardhur më shumë për fshatin. Ajri shqyhej gazit, ia merrte për art dhe kënaqej ajri nga ky bukedjaths. Ha ore, mbushe plendësin, këtu ka ardhur demokracia, s'ka më shtëpi, po kafene e restorante, atje gdhihemi e ngrysemi, hamë pa hesap, pimë e rrihemi, jo se duam, po rrihemi për shkak se jemi të lirë dhe, naaa, ta bëjnë dhëmbin, s'na bëjnë gjë, vrasim, hiç, s'na bëjnë gjë, përdhunojmë, vjedhim, hiç, s'na venë hekurat, liri, ore, liri si në Amerikë.
Oh, ç'u kënaqëm o bukëdjaths, që ti qofsh!
Erdhi dita dhe, pasi pa atdheun e leckosur në vendet më të bukura ku e mbronin me ushtri, dy orë në një qytet, një orë në një qytet tjetër, detet me plazhet e braktisur, vetëm në kalim, se ruhej, vazhdimisht ruhej Hollivudi, ai hipi në helikopter në mëngjes herët dhe u nis. Me vete kishte nënën, po asnjë nuk e pa. Ç'të shikonin, urdhëri ishte të niseshin po të mos uleshin gjëkund.
Ç'të shikonte amerikani, nje fshat primitiv si në kohën kur e kishte lënë i ati dhe e ëma? Madje shtëpia e tyre ishte prishur, veç një saç, dy tre pemë dhe ca qen stani që ruanin tufën me dele.
Madje në muzg ata ngjiteshin mbi qemeret e portave dhe atje flinin. Ishtë mirë për demokracinë kjo?
Shkoi nga shkoi helikopteri dhe u ul sërish atje ku ishte nisur, te fusha e aviacionit, ku tani hidheshin plehrat.
Ku është? Njëherë tjetër, nuk u ulëm dot për shkak të motit të keq, kishte erë dhe mjegull. Ai mbante nënën që i ishte varur në sup. Po kush e shikonte nënën që i ishte varur në sup?
Të nesërmen Sten Dragoti u nis për Amerikë, për t'u kthyer njëherë tjetër, se ai është lab dhe e mban fjalën.
Nju Jork 2009
Roland Gjoza : Gazeta Shekulli
Një artist Hollivudi kthehet në një fshat të humbur shqiptar sa për të parë shtëpinë ku jetonin prindërit, tata, po veçanërisht nëna që, ndonëse kishte vdekur.
Ndoshta ai kishte ardhur për të rimarrë fuqi. Tani nuk bënte më filma. Merrej vetëm me reklama.
Nuk kisha parë burrë më të bukur. I gjatë, me një kostum të errët, tejet nostalgjik, sikur sapo kishte ndjerë dhimbjen e mprehtë të një brenge që s'mbyllet. Atje pranë vatrës së Piacës i çova një pyetje diskrete që e preku dhe nuk e fshehu nervozizmin kur më tha se jeta private e artistit nuk duhet të përgjohet.
Kishte patur një dramë me një modele amerikane. Bënte njëfarë sforcimi për të përmbajtur veten, dukej gjakftohtë sikur kishte hyrë në një tempull.
Përshtypja e tempullit nuk do t'i ndahej gjer në fund të udhëtimit në Shqipëri. Ishte viti 1995. Kinostudioja nuk do t'i ngjallte ndonjë përshtypje të veçantë, e çuan nëpër salla bosh, korridore pa zhurmë, salla kinemash që flinin, i shfaqën një kolazh me filmat më të mirë shqiptarë, po ai rrinte krejt i qetë dhe nuk tradhtonte asnjë ndjesi sado të vogël.
Duhej kujdes, ishte në vendin e tij. Foli shumë mirë për atelieun e ri, ku po xhirohej. Sipërfaqja që zinte Kinostudio e la pa mend, godina të mëdha bosh, fushëtira me ullinj, heshtje e qetësi si në një qimiter. Dhjetë dymbëdhjetë regjisorë që i rrinin pranë, po ai nuk fliste shumë.
Ai nuk mund të pyeste, bie fjala, vërtet nuk punohet më? Sepse po vetë e kishte dhënë përgjigjen, po, nuk punohej më. Ne paguheshim keq, s'merrnim as 15 dollarë në muaj. Ia thashë këtë fakt.
Pastaj shtova; këtu në verë ishin dy regjisorë bashkë me gratë dhe fëmijët. Bënë pushimet. Sot ka pak njerëz se keni ardhur ju, po në verë këtu këndojnë vetëm gjinkallat. Ç'bënë regjisorët? më pyeti. Ndiznin qirinj. Pse ndiznin qirinj?
Sepse s'kishte drita. Fëmijët iu frynin se kujtonin se po festonin ditëlindjen. Sa qëndruan? 15 ditë. Po ç'bënin gjithë ditën? Shikonin filmat e tyre dhe njëfarësoj ushqeheshin duke ngrënë filma. Ishin pushime nostalgjike. Varfëria fshihej, nuk shqiptohej, sepse ata ende e mbanin veten për xhentëllmenë.
E tepron? Aspak, i thashë. Edhe në Amerikë nuk është e lehtë të xhirosh filma. Mund të mbarosh po ta mbash frymën vetëm te filmi. Ka shumë aktorë të shquar që s'u bie më telefoni.
Pa Gjirokastrën dhe Beratin dhe nuk tha asnjë fjalë.
Ai fliste me një pikë lot që i gëlonte në mes të syrit të trishtë, rrokullisej shqepur e grisur nëpër qerpikë dhe i mbetej në cep të syrit për një kohë pa rënë poshtë se ai e fshinte me dorë.
Duhej të kishte parë shumë ai njeri, pastaj, po ta mendoje më thellë, ai nuk kishte ardhur për t'u mahnitur, po për të ndjerë, për të çuar një tufë lule në varret e të parëve. Ai ishte rritur në Amerikë. Nuk dinte shqip. Ruante një kostum popullor nga nëna dhe ndonjë fjalë shqip kur largohej pa e lajmëruar; na more shejtan! Ç'shprehje!
E kishte harruar. Si të mos harronte. Kishte prekur ëndrrën amerikane, ishte regjisor në Hollivud dhe kishte një nga agjencitë më prestigjioze të reklamave. Tani i kishte kaluar të 60-tat dhe ajo shprehje e nënës në gjuhën shqipe, na more shejtan, ishte bërë kular dhe e kishte zënë për fyti. Kishte mbetur vetëm.
Po sa e bukur kishte qenë ajo kohë. Cila kohë? Ajo e pajetuara, po e marrë që në vogëli, si ajo balta në shami kur le fshatin përgjithmonë, nga molloisjet e shqiptarkave që mblidheshin bashkë në Bronz dhe qanin për vendin më të bukur në botë. Dhe ky ishte Dragoti në Tepelenë.
Për të kishte ardhur. Se e kish zënë ai dheu i nënës në shami. Po ne s'dinim gjë dhe i tregonim vendet më të bukura sikur ai të ishte turist.
Para se të vinte në Shqipëri i kishin dhënë një porosi; mos ha asgjë, vetëm bukë e djathë, se do helmohesh.
Dhe ai s'hante vërtet. Buka me djathë dhe ajo pak verë më bënin gjithmonë përshtypje. Edhe te Piaca ku mbahej si mik pothuaj nuk fuste gjë në gojë. Nuk e bënte se vërtet do të helmohej, po e kishte hallin te fshati, le të vdiste pastaj.
Donte çmendurisht të shikonte fshatin, fshatin e nënës e tatës e le të vdiste pastaj. Ishte një obsesion artisti më i fortë se vdekja po dhe më i dobët se vdekja. Një artist Hollivudi kthehet në një fshat të humbur shqiptar sa për të parë shtëpinë ku jetonin prindërit, tata, po veçanërisht nëna që, ndonëse kishte vdekur, çuditërisht i shfaqej, ose fare nuk i shfaqej, po ai e ndjente fort shpirtërisht. Prej saj e kishte artistin. Dhe atë brengë krijimi që i ngjan aq shumë hjekës së vdekjes.
Ashtu kishte ardhur, si në hjekë të vdekjes. Mos shkonte për të vdekur atje? Te vatra, te saçi përjashta, nën man, apo te pusi? Mos donte të vdiste në mal? Mos donte të mbytej në lumë? Pse mendoja kështu, ç'ishte kjo çoroditje, si një dalldi, ndoshta ai kishte ardhur për të rimarrë fuqi. Tani nuk bënte më filma. Merrej vetëm me reklama.
Koha nuk punonte për të. Sapo kishte rënë komunizmi dhe njerëzia jetonin fare varfërisht, po të lumtur që idetë e reja demokratike do të bënin mrekullira, Shqipëria ishte një kishë ku prifti thërriste të besonin se besimi do t'i shpëtonte. Ishte koha e ajërt e ideve që s'gjenin ende tokë të zinin e të shpërthenin.
Në ajër ishim të gjithë, një popull në ajër, me flokë të tërhequr lart nga idetë e mëdha. Ai i pa të gjitha, po s'fliste, sepse donte të shikonte fshatin. Po ku të linin ajrorët të mbërrije në fshat. E ç'ishte një fshat? S'kishte pikë kuptimi.
Shqipëria më në fund ishte e lirë dhe ajo kishte çfarë të tregonte. Prit i dashur, shiko njëherë Rivierën, e pe, shiko dhe Krujën, e pe, provo dhe një darkë te Gjeli, restoranti i traditës, e pe, po tani?
Ore, po unë dua të shikoj fshatin, se e kam amanet nga nëna, as më duhet regjisori i Hollivudit apo fama, këtu kam ardhur më shumë për fshatin. Ajri shqyhej gazit, ia merrte për art dhe kënaqej ajri nga ky bukedjaths. Ha ore, mbushe plendësin, këtu ka ardhur demokracia, s'ka më shtëpi, po kafene e restorante, atje gdhihemi e ngrysemi, hamë pa hesap, pimë e rrihemi, jo se duam, po rrihemi për shkak se jemi të lirë dhe, naaa, ta bëjnë dhëmbin, s'na bëjnë gjë, vrasim, hiç, s'na bëjnë gjë, përdhunojmë, vjedhim, hiç, s'na venë hekurat, liri, ore, liri si në Amerikë.
Oh, ç'u kënaqëm o bukëdjaths, që ti qofsh!
Erdhi dita dhe, pasi pa atdheun e leckosur në vendet më të bukura ku e mbronin me ushtri, dy orë në një qytet, një orë në një qytet tjetër, detet me plazhet e braktisur, vetëm në kalim, se ruhej, vazhdimisht ruhej Hollivudi, ai hipi në helikopter në mëngjes herët dhe u nis. Me vete kishte nënën, po asnjë nuk e pa. Ç'të shikonin, urdhëri ishte të niseshin po të mos uleshin gjëkund.
Ç'të shikonte amerikani, nje fshat primitiv si në kohën kur e kishte lënë i ati dhe e ëma? Madje shtëpia e tyre ishte prishur, veç një saç, dy tre pemë dhe ca qen stani që ruanin tufën me dele.
Madje në muzg ata ngjiteshin mbi qemeret e portave dhe atje flinin. Ishtë mirë për demokracinë kjo?
Shkoi nga shkoi helikopteri dhe u ul sërish atje ku ishte nisur, te fusha e aviacionit, ku tani hidheshin plehrat.
Ku është? Njëherë tjetër, nuk u ulëm dot për shkak të motit të keq, kishte erë dhe mjegull. Ai mbante nënën që i ishte varur në sup. Po kush e shikonte nënën që i ishte varur në sup?
Të nesërmen Sten Dragoti u nis për Amerikë, për t'u kthyer njëherë tjetër, se ai është lab dhe e mban fjalën.
Nju Jork 2009
Roland Gjoza : Gazeta Shekulli
