Nga një letër në xhepin e palltos ajo zbulon flirtin me një studente kosovare.
Pas çdo faqeje kujtimesh të “Kohë e pamjaftueshme” të Helena Kadaresë, gjithnjë e më shumë beson se ky libër është me të vërtetë pa të dytë në llojin e vet. Madje, të ndodh t’i bësh vetes pyetjen se si është e mundur që ajo është kaq e hapur me lexuesin. Ndonëse përmes faqeve të librit Helena tregon një dashuri të pamat për bashkëshortin e saj, Ismailin, ajo nuk ia përton aspak të na tregojë se jeta pranë tij nuk ka qenë aspak e lehtë, madje plot andralla, shumë syresh të shkaktuara nga tërheqja e tij ndaj femrave. Më poshtë nga “Kohë e pamjaftueshme” janë për-zgjedhur dy episode ku Helena tregon “arratitë” e Ismailit, një herë me një studente kosovare dhe më tej me një vajzë nga të udhëheqjes së kohës.
Udhëtimi në Kosovë i la atij mbresa të pashlyeshme. Ishte hera e parë që shkelte ato troje ku jetonte gati gjysma e popullit shqiptar. Atje e njihnin dhe e donin po aq sa në Shqipëri, ndoshta më shumë. Siç ndodhte kur ai kthehej nga jashtë shtetit, ne rrinim gjer vonë pas mesnate, duke folur e folur pa pushim. Besiana e vogël, vajza jonë e dytë, do të thoshte më pas: “E di unë ç’bëjnë mami me babin, kur babi kthehet nga jashtë. Mbyllen në dhomë dhe babi fshehurazi nga ne, i jep asaj xhevahire dhe unaza”.
Të nesërmen e mbërritjes, ndërsa po merresha, si zakonisht, me teshat e udhëtimit, nga xhepi i palltos, bashkë me imtësira të tjera, ra një letër. Do të mjaftonin 2-3 sekonda për të kuptuar se ç’ishte ajo letër: një letër dashurie. Nuk desha ta besoj, sepse për çdo gjë mund të të shkonte mendja gjatë një udhëtimi në Kosovë, por jo për këtë. Por letra ishte shkruar në dialektin verior, dhe pikërisht me atë të Kosovës. Dhe jo vetëm që ishte erotike, por bënte fjalë për një gjë që kishte ndodhur vërtet, “një kujtim i paharruar i asaj mbrëmjeje në pyll” etj.
Besoja akoma se duhej të ishte megjithatë një keqkuptim, prandaj dhe u përgatita me qetësi për t’ia thënë. Stili i përgjigjes së tij në raste të këtij lloji ishte i paparashikueshëm. Mund të thoshte për shembull: për çfarë letre e ke fjalën? Dhe, kur ti t’i thoshe se fjala ishte pikërisht për një letër në xhepin e palltos së tij, ai mund të përgjigjej: ku ta di unë se ç’letra fusin njerëzit në xhepat e palltos sime. Ti e di se ç’kam gjetur unë në ta, pusulla të çmendurish, tregime, monologë, lutje për strehim.
Ua tregova fare qetësisht dhe, për çudi, ai nuk tha asnjë gjë nga ato që prisja të dëgjoja. Një copë herë qëndroi si i mpirë, ndoshta në dilemë, ta pranonte apo jo.
Duke mos m’i hequr sytë, pasi përsëriti disa herë se duhej ta kuptoja drejt, se s’ishte aspak ashtu siç mund ta mendoja unë etj., etj., me një mënyrë si prej një adoleshenti që rrëfen sekretin e tij, më pohoi se kishte pasur një flirt të shkurtër me një studente kosovare. Shqeva sytë nga habia. Ai vazhdoi të thoshte se duhej ta kuptoja. E solli punën si një gjë që nuk ishte thjesht flirt, por që lidhej me gjëra të tjera, shkurt, ishte si një shenjë e mirë. Desha t’i thosha me ironi, por edhe me sëmbim në zemër: mos do të thuash se ishte një gjë e mirë nga ana patriotike? Apo providenciale, si të thuash, që kishte lidhje me bashkimin e Kosovës me Shqipërinë?! Mirë që s’po ma përmend Shqipërinë e Madhe! Isha shumë kurioze të merrja vesh se si kishte ndodhur, sepse një gjë e tillë, me një vajzë “të huaj”, e aq më tepër kosovare, quhej diçka e përjashtuar nga jeta jonë. Historitë me vajzat ruse apo hebraike e letoneze, që ishin në ditarët e tij, ashtu si dhe qindra histori të studentëve shqiptarë, që kishin studiuar në vendet e kampit socialist, hungareze, çeke, polake etj., dukeshin akoma të zakonshme për veshin e njeriut, ngaqë një pjesë e tyre edhe ishin martuar me to dhe këto vajza kishin ardhur të jetonin ndërkaq në Shqipëri. Kurse vajzat e Kosovës ishin përjashtuar, kaq e fortë ishte ndarja e Tiranës prej Prishtinës.
Flirti kishte qenë i shkurtër, vetëm një mbrëmje dhe e besova që ai thoshte të vërtetën. Por edhe kaq sa thoshte ai, tingëllonte e pabesueshme, ngaqë në Kosovë dihej që policia sekrete kontrollonte çdo gjë, e në radhë të parë mysafirët e pakët që vinin nga Shqipëria. Kishte ndodhu kështu: një pasdite vonë tek po udhëtonin të dy me Azemin drejt Deçanit, rastësisht kanë takuar një profesoreshë letërsie, shoqe të Azemit, bashkë me një studente të saj. Kanë udhëtuar së bashku për në Deçan, pastaj kanë ngrënë darkë bashkërisht në një restorant. Pas darke, Is ka mundur të shëtisë vetëm me studenten në pyllin aty pranë, gjer afër mesnatës. Të nesërmen, vajza i kishte dërguar atë letrën, ku flitej fare hapur për rënie “marrëzisht” në dashuri…
E kisha vënë re prej kohësh se ai kishte nganjëherë një shikim kaq subjektiv të botës, saqë ishte i bindur se, në qoftë se ai habitej apo revoltohej me dikë, që të gjithë të tjerët duhej të habiteshin, mrekulloheshin apo revoltoheshin si ai. Flirtit të Kosovës i kishte dhënë kuptime të tjera, që i kapërcenin dukshëm ato të zakonshmet dhe tani i dukej se mjaftonte kjo trullosje e tij, që unë ta shikoja këtë gjë me të njëjtën mënyrë si ai. Disa herë më kishte thënë: ti nuk je vetëm gruaja im, ti je shumë, shumë më tepër. Se ç’kuptohej me këtë shumë, shumë më tepër, vetëm ai mund ta nënkuptonte…
Me një fjalë, në qoftë se atij i shkaktonte kënaqësi ndonjë “ngjarje e këtij lloji”, sipas tij, unë gjithashtu, si shoqja e tij këtë radhë, duhej të gëzohesha po aq sa ai! Dhe sidomos, të mos më shkonte mendja në gjëra të atilla… Mjerisht ishin tamam ato gjëra që nënkuptonte ai që mua më shkonin ndër mend. Do të tregohesha e padrejtë, po të mos shtoja këtu se nga gjithë ato që “s’duhej të më shkonte mendja”, ishte njëra që unë e besova vërtet, dhe pikërisht ajo që shprehej me fjalët: “ajo që ndodhi, nuk të ka prekur ty”. E dija më së miri se kjo ishte një klishe që burrat e përdornin më së shumti, por, në rastin e tij, sa më shumë që shkonte koha, aq më shumë vërtetohej.
Dorëshkrimi i “Dimrit të vetmisë së madhe” kishte shkuar në shtyp dhe nëpër Tiranë ishte hapur fjala se pritej një libër i pazakonshëm i Is. Më pas, vetë Is, në raste të ndryshme, ka folur dhe shkruar hollësisht për historinë e botimit të këtij romani.
Pak para daljes së tij na ndodhi një furtunë e papritur, këtë herë brenda familjes.
Një mbrëmje Is ishte ftuar, nuk më kujtohet në çfarë darke, dhe unë, pasi vura vajzat në gjumë, tek vërtitesha nëpër apartament, më zunë sytë bllokun jeshil të ditarit të Moskës, që nuk e kisha parë prej dhjetë vjetësh. Ngaqë e kisha lexuar dikur në apartamentin e vjetër, fillova ta shfletoj me një farë nostalgjie, që lidhej me periudhën e njohjes sonë. Rilexoja aty-këtu ndonjë faqe ditari ose ndonjë vjershë. Papritur vura re me habi se në ditar ishin shtuar shënime të tjera. Datat ishin të mëvonshme. 1966-1967. Berat. 1971 etj. Ishin shënime të kursyera, shumica për atmosferën e zymtë të jetës letrare. Mirëpo midis tyre kishte shënime për një vajzë. Megjithëse rreshtat ishin të shkurtër, kuptohej qartë se ishte fjala për një lidhje intime. Nga dy-tri hollësi të pakta, merrej vesh që vajza i përkiste një zyrtari të lartë.
Sapo Is hyri në shtëpi, nga fytyra ime e kuptoi se kishte ndodhur një gjë e keqe. Kur e pa ditarin mbi bufe, e kapi menjëherë përse ishte fjala. Qysh në fillim, ai, me një farë shpërfilljeje, e shpjegoi thjesht si një njohje e jo si një lidhje. Dihej më së miri se të krijoje një lidhje dashurie në Shqipëri, ishte gjithmonë me aq rrezik, sidomos për burrat dhe gratë e martuara. Pengesat dhe përgjimet për këto ishin të shumta: mentaliteti, shoqëria, shteti dhe së fundi Sigurimi. Qarkullonte në Tiranë si anekdotë thënia e dikujt: “E prita dashnoren një orë dhe kur nuk erdhi, në vend që të mërzitesha, thashë me vete: shyqyr që s’erdhi!”. Ishte e vetmja sferë që, sa më shumë të ishe ngjitur në pozitë, aq më shtrenjtë e paguaje një aventurë të tillë. Për zyrtarët e lartë dhe udhëheqësit, kjo merrej, në radhë të parë, si një pabesi ndaj çështjes, domethënë ndaj Partisë dhe vetë shefit të saj, E. Hoxhës, i cili, me sa dukej, kishte hequr dorë nga gjëra të tilla qysh pas marrjes së pushtetit. Is thoshte se çdo histori dashurie të dikujt, E. Hoxha gati-gati e merrte si shpërfillje ndaj personit të tij!
Prandaj dhe dënimi për to ishte i rreptë. Mbylleshin sytë për njerëzit e thjeshtë, gjithashtu për rrethet artistike, ngaqë konsiderohej si shenjë intelektualizmi, borgjezizmi, pra ata quheshin e diheshin si të molepsur. Në rastin e fëmijëve të udhëheqjes, Sigurimi përgjonte që të mos kishte infiltrime për qëllime politike. Në ato rrethe shiheshin me kujdes miqësitë e dashuritë. Ishte këtu fjala për lidhje serioze, që përfundonin me martesë. Në këto raste hapeshin defterët për kandidatët apo kandidatet e mundshme e gjurmohej nëpër rrënjët e familjeve se mos kishin ndonjë cen politik apo ndonjë farefis të burgosur a të arratisur. Për të tjera lidhje as që mund të mendohej. Në rastin e Is ishte një hata e vërtetë, ngaqë ai, burrë i martuar, guxonte të kishte një aventurë me një vajzë të një shtetari, dhe kjo gjë “pa seriozitet”, por thjesht për zbavitje.
Duke vazhduar të këmbëngulte në shpjegimin e mëparshëm, Is e trajtoi si “punë kurioziteti”, të “merrte vesh si i gjykonin ata veprimet e prindërve të tyre!” e, më në fund, ngaqë vajza na ishte pak disidente, kishte marrë vesh plot hollësira të jetës atje. Unë e ndërpreva me ironi: “S’të mjafton Gimi për të marrë vesh hollësi të këtij lloji?”. Si të kërkonte një shpëtim nga kjo situatë, ai shkoi te biblioteka për të kërkuar ca libra. Më tregoi disa “libra të ndaluar”, midis të cilëve “20 letra një miku”, të Svjetllana Allillujevës, vajzës së Stalinit dhe “Zero dhe infinit” të Kestlerit. Këta libra ia kishte dhënë ajo. Dhe kjo gjë, sipas tij, vërtetonte se vajza kishte mendime “disidente”, thua se kjo i përligjte të gjitha.
Çdo justifikim i tij, në vend që të ma ulte, ma shtonte zemërimin. Dome-thënë, ajo historia me studenten e Kosovës na qenkësh për arsye patriotike, kjo tjetra, si të thuash, si dëmtim i regjimit…
Acarimi midis nesh për këtë vazhdoi më gjatë se për çdo ngjarje tjetër të ngjashme. Më pas, më ra rasti të lexoj në ditarin e tij, ku ai një herë në vit shënonte dy-tri radhë, këtë interpretim: “Biseda për X. ka mbetur si ajo vazoja e thyer, grimcat e së cilës vërtiten nëpër shtëpi”.
Do ta kisha harruar ndoshta këtë ndodhi, sikur shumë kohë më pas, në mes të vitit 1985, fill pas vdekjes së diktatorit, ai shkroi romanin e shkurtër “Vajza e Agamemnonit”, dorëshkrimin e të cilit, bashkë me “Hijen”, arriti t’i nxirrte nga Shqipëria. Duke e shtypur me makinën e shkrimit të shtëpisë, unë prisha buzët dhe aty për aty fillova të nervozohem.
Përshtypja e parë që m’u krijua, ishte se në bërthamën e romanit ishte ngjarja që shumë vite më parë na kishte ngatërruar aq shumë. M’u duk se vajza e Agamemnonit te romani i tij nuk ishte veçse studentja e asaj kohe. Is ngulte këmbë se personazhi ishte “vajza e pamundur” e Pasardhësit, domethënë e kryeministrit të vrarë tri vite më parë. Ngaqë ish-kryeministri nuk kishte vajzë, por vetëm tre djem, vajza do ta largonte romanin nga ngjashmëria me historinë e vërtetë. Doja ta besoja, por një zë i brendshëm më pengonte. Ndërkaq, për hir të së vërtetës, duhet të them se ai e kishte shkruar qysh më parë se të ndodhte ky “zbulim” sinopsisin e Pasardhësit, pra, ishte e vërtetë se “Vajza e Agamemnonit” mund të mendohej si pjesa e parë e diptikut, por kjo s’mjaftonte për të ma hequr dyshimin.
Megjithatë, as Is nuk e pranoi dyshimin tim, as unë shpjegimin e tij. Pyetjes se kush kishte të drejtë, ende sot nuk do t’i përgjigjesha dot saktësisht. Ndoshta kishim të drejtë të dy, gjë që do të thoshte asnjëri prej nesh. Sa më shumë që njihesha me ato që quhen “të fshehta të krijimit”, aq edhe besoja se kishte mundësi që në trurin e tij ishte bërë një shkrirje, zbërthimi i së cilës ishte edhe i pamundur, edhe i kotë. Kështu që edhe sinqeriteti apo pasinqeriteti i tij, në këtë rast, ishte i kotë të kërkohej. Isha e bindur se as ai vetë s’e dinte sa ishte apo nuk ishte i sinqertë.
Kohë më vonë, bashkë me një farë hidhërimi që më kapte sa herë që më kujtohej kjo ndodhi, bëja edhe pyetjen: Si ishte e mundur që mu në mes të asaj atmosfere të rëndë, ai nuk i humbi asnjëherë dy gjëra: tërheqjen për gratë dhe humorin. Ai ka shkruar më pas se çdo histori dashurie në një vend diktatorial ishte një rezistencë ndaj shtetit. Ndodhte që shumë njerëz, ngaqë gjithë energjitë i harxhonin për të mbijetuar, hiqnin dorë një herë e përgjithmonë nga pasione të tilla. Is në marrëdhëniet me gratë vazhdonte të ishte i përmbajtur, por jo për arsyen që përmenda më lart. Tërheqjet e tij ndaj femrave kishin qëlluar më shumë në periudhat kur ai vetë s’i kishte punët mirë me shtetin.
Te “Pesha e kryqit”, në pjesën ku flet për mënjanimin në një fshat të Myzeqesë, pas vjershës “Pashallarët e kuq”, pra në një nga periudhat më të këqija të tij, ai përshkruan një mbrëmje vallëzimi sajuar prej tij dhe L. Qafëzezit me ca femra, që lihet të kuptohet se janë të shthurura. Toni i përshkrimit është gjysmë humoristik, jo serioz, por unë nuk e kam besuar se ngjarja ka qenë kaq e pafajshme. Kjo tërheqje e tij ndaj seksit tjetër ka lidhje me cilësinë tjetër, atë të ruajtjes së humorit. Is jepte përshtypjen e një njeriu të ashpër, shpesh të zymtë, të pakomunikueshëm. Ashtu ishte vërtet në shumë raste. Por, për ata që e njihnin, me miqtë e tij e natyrisht me mua, ishte fare tjetër. Humori në veprën e tij, mu në mes të pjesëve tragjike e vërteton më së miri këtë. Shpeshherë, sidomos gjatë viteve të qëndrimit tonë në Paris, njerëz të njohur e të panjohur më kanë bërë pyetjen: Si shpjegohet kjo prani e humorit në veprën e burrit tuaj? A është i tillë ai në jetë? A mund të mbahej gjallë humori në një vend aq të tmerrshëm?
Ishte njëra nga pyetjet e shumta, shpeshherë të vështira, që do të më duhej t’i jepja përgjigje.
HELENA KADARE
Godo: E vërtetë, shkova në Elbasan për pajtim
E tronditur nga tradhtia e të shoqit me një balerinë të Teatrit të Operës dhe Baletit, pikërisht në shtëpinë e tyre, gjatë ditëlindjes së të bijës, Helena kadare merr valixhet dhe kthehet në shtëpi te prindërit. Ishte viti 1969. Në librin e saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, ajo tregon për këtë episod të trishtueshëm në jetën e saj. Ndër të tjera, ajo tregon se faktor pajtimi asokohe ishte bërë një nga figurat më të njohura të politikës dhe letërsisë shqipe. Pikërisht Sabri Godo, i cili ishte përpjekur të bindte prindërit e Helenës, që ajo të kthehej në Tiranë tek Ismaili. Politikani i njohur, Sabri Godo, konfirmon në një prononcim për gazetën “Panorama” se ka ndikuar në pajtimin e Helenës dhe Ismailit, pasi ajo u largua nga shkrimtari për në Elbasan. Ai nuk do të rrëfejë detaje të tjera nga kjo ngjarje, por pranon se ka udhëtuar për në Elbasan për të kontaktuar me prindërit e Helenës. “Unë nuk merrem me këto punë. Mua më thanë që ajo e ka shkruar në gazetë, ajo është e vërtetë”, shprehet Godo në prononcimin për gazetën.
Pas çdo faqeje kujtimesh të “Kohë e pamjaftueshme” të Helena Kadaresë, gjithnjë e më shumë beson se ky libër është me të vërtetë pa të dytë në llojin e vet. Madje, të ndodh t’i bësh vetes pyetjen se si është e mundur që ajo është kaq e hapur me lexuesin. Ndonëse përmes faqeve të librit Helena tregon një dashuri të pamat për bashkëshortin e saj, Ismailin, ajo nuk ia përton aspak të na tregojë se jeta pranë tij nuk ka qenë aspak e lehtë, madje plot andralla, shumë syresh të shkaktuara nga tërheqja e tij ndaj femrave. Më poshtë nga “Kohë e pamjaftueshme” janë për-zgjedhur dy episode ku Helena tregon “arratitë” e Ismailit, një herë me një studente kosovare dhe më tej me një vajzë nga të udhëheqjes së kohës.
Udhëtimi në Kosovë i la atij mbresa të pashlyeshme. Ishte hera e parë që shkelte ato troje ku jetonte gati gjysma e popullit shqiptar. Atje e njihnin dhe e donin po aq sa në Shqipëri, ndoshta më shumë. Siç ndodhte kur ai kthehej nga jashtë shtetit, ne rrinim gjer vonë pas mesnate, duke folur e folur pa pushim. Besiana e vogël, vajza jonë e dytë, do të thoshte më pas: “E di unë ç’bëjnë mami me babin, kur babi kthehet nga jashtë. Mbyllen në dhomë dhe babi fshehurazi nga ne, i jep asaj xhevahire dhe unaza”.
Të nesërmen e mbërritjes, ndërsa po merresha, si zakonisht, me teshat e udhëtimit, nga xhepi i palltos, bashkë me imtësira të tjera, ra një letër. Do të mjaftonin 2-3 sekonda për të kuptuar se ç’ishte ajo letër: një letër dashurie. Nuk desha ta besoj, sepse për çdo gjë mund të të shkonte mendja gjatë një udhëtimi në Kosovë, por jo për këtë. Por letra ishte shkruar në dialektin verior, dhe pikërisht me atë të Kosovës. Dhe jo vetëm që ishte erotike, por bënte fjalë për një gjë që kishte ndodhur vërtet, “një kujtim i paharruar i asaj mbrëmjeje në pyll” etj.
Besoja akoma se duhej të ishte megjithatë një keqkuptim, prandaj dhe u përgatita me qetësi për t’ia thënë. Stili i përgjigjes së tij në raste të këtij lloji ishte i paparashikueshëm. Mund të thoshte për shembull: për çfarë letre e ke fjalën? Dhe, kur ti t’i thoshe se fjala ishte pikërisht për një letër në xhepin e palltos së tij, ai mund të përgjigjej: ku ta di unë se ç’letra fusin njerëzit në xhepat e palltos sime. Ti e di se ç’kam gjetur unë në ta, pusulla të çmendurish, tregime, monologë, lutje për strehim.
Ua tregova fare qetësisht dhe, për çudi, ai nuk tha asnjë gjë nga ato që prisja të dëgjoja. Një copë herë qëndroi si i mpirë, ndoshta në dilemë, ta pranonte apo jo.
Duke mos m’i hequr sytë, pasi përsëriti disa herë se duhej ta kuptoja drejt, se s’ishte aspak ashtu siç mund ta mendoja unë etj., etj., me një mënyrë si prej një adoleshenti që rrëfen sekretin e tij, më pohoi se kishte pasur një flirt të shkurtër me një studente kosovare. Shqeva sytë nga habia. Ai vazhdoi të thoshte se duhej ta kuptoja. E solli punën si një gjë që nuk ishte thjesht flirt, por që lidhej me gjëra të tjera, shkurt, ishte si një shenjë e mirë. Desha t’i thosha me ironi, por edhe me sëmbim në zemër: mos do të thuash se ishte një gjë e mirë nga ana patriotike? Apo providenciale, si të thuash, që kishte lidhje me bashkimin e Kosovës me Shqipërinë?! Mirë që s’po ma përmend Shqipërinë e Madhe! Isha shumë kurioze të merrja vesh se si kishte ndodhur, sepse një gjë e tillë, me një vajzë “të huaj”, e aq më tepër kosovare, quhej diçka e përjashtuar nga jeta jonë. Historitë me vajzat ruse apo hebraike e letoneze, që ishin në ditarët e tij, ashtu si dhe qindra histori të studentëve shqiptarë, që kishin studiuar në vendet e kampit socialist, hungareze, çeke, polake etj., dukeshin akoma të zakonshme për veshin e njeriut, ngaqë një pjesë e tyre edhe ishin martuar me to dhe këto vajza kishin ardhur të jetonin ndërkaq në Shqipëri. Kurse vajzat e Kosovës ishin përjashtuar, kaq e fortë ishte ndarja e Tiranës prej Prishtinës.
Flirti kishte qenë i shkurtër, vetëm një mbrëmje dhe e besova që ai thoshte të vërtetën. Por edhe kaq sa thoshte ai, tingëllonte e pabesueshme, ngaqë në Kosovë dihej që policia sekrete kontrollonte çdo gjë, e në radhë të parë mysafirët e pakët që vinin nga Shqipëria. Kishte ndodhu kështu: një pasdite vonë tek po udhëtonin të dy me Azemin drejt Deçanit, rastësisht kanë takuar një profesoreshë letërsie, shoqe të Azemit, bashkë me një studente të saj. Kanë udhëtuar së bashku për në Deçan, pastaj kanë ngrënë darkë bashkërisht në një restorant. Pas darke, Is ka mundur të shëtisë vetëm me studenten në pyllin aty pranë, gjer afër mesnatës. Të nesërmen, vajza i kishte dërguar atë letrën, ku flitej fare hapur për rënie “marrëzisht” në dashuri…
E kisha vënë re prej kohësh se ai kishte nganjëherë një shikim kaq subjektiv të botës, saqë ishte i bindur se, në qoftë se ai habitej apo revoltohej me dikë, që të gjithë të tjerët duhej të habiteshin, mrekulloheshin apo revoltoheshin si ai. Flirtit të Kosovës i kishte dhënë kuptime të tjera, që i kapërcenin dukshëm ato të zakonshmet dhe tani i dukej se mjaftonte kjo trullosje e tij, që unë ta shikoja këtë gjë me të njëjtën mënyrë si ai. Disa herë më kishte thënë: ti nuk je vetëm gruaja im, ti je shumë, shumë më tepër. Se ç’kuptohej me këtë shumë, shumë më tepër, vetëm ai mund ta nënkuptonte…
Me një fjalë, në qoftë se atij i shkaktonte kënaqësi ndonjë “ngjarje e këtij lloji”, sipas tij, unë gjithashtu, si shoqja e tij këtë radhë, duhej të gëzohesha po aq sa ai! Dhe sidomos, të mos më shkonte mendja në gjëra të atilla… Mjerisht ishin tamam ato gjëra që nënkuptonte ai që mua më shkonin ndër mend. Do të tregohesha e padrejtë, po të mos shtoja këtu se nga gjithë ato që “s’duhej të më shkonte mendja”, ishte njëra që unë e besova vërtet, dhe pikërisht ajo që shprehej me fjalët: “ajo që ndodhi, nuk të ka prekur ty”. E dija më së miri se kjo ishte një klishe që burrat e përdornin më së shumti, por, në rastin e tij, sa më shumë që shkonte koha, aq më shumë vërtetohej.
Dorëshkrimi i “Dimrit të vetmisë së madhe” kishte shkuar në shtyp dhe nëpër Tiranë ishte hapur fjala se pritej një libër i pazakonshëm i Is. Më pas, vetë Is, në raste të ndryshme, ka folur dhe shkruar hollësisht për historinë e botimit të këtij romani.
Pak para daljes së tij na ndodhi një furtunë e papritur, këtë herë brenda familjes.
Një mbrëmje Is ishte ftuar, nuk më kujtohet në çfarë darke, dhe unë, pasi vura vajzat në gjumë, tek vërtitesha nëpër apartament, më zunë sytë bllokun jeshil të ditarit të Moskës, që nuk e kisha parë prej dhjetë vjetësh. Ngaqë e kisha lexuar dikur në apartamentin e vjetër, fillova ta shfletoj me një farë nostalgjie, që lidhej me periudhën e njohjes sonë. Rilexoja aty-këtu ndonjë faqe ditari ose ndonjë vjershë. Papritur vura re me habi se në ditar ishin shtuar shënime të tjera. Datat ishin të mëvonshme. 1966-1967. Berat. 1971 etj. Ishin shënime të kursyera, shumica për atmosferën e zymtë të jetës letrare. Mirëpo midis tyre kishte shënime për një vajzë. Megjithëse rreshtat ishin të shkurtër, kuptohej qartë se ishte fjala për një lidhje intime. Nga dy-tri hollësi të pakta, merrej vesh që vajza i përkiste një zyrtari të lartë.
Sapo Is hyri në shtëpi, nga fytyra ime e kuptoi se kishte ndodhur një gjë e keqe. Kur e pa ditarin mbi bufe, e kapi menjëherë përse ishte fjala. Qysh në fillim, ai, me një farë shpërfilljeje, e shpjegoi thjesht si një njohje e jo si një lidhje. Dihej më së miri se të krijoje një lidhje dashurie në Shqipëri, ishte gjithmonë me aq rrezik, sidomos për burrat dhe gratë e martuara. Pengesat dhe përgjimet për këto ishin të shumta: mentaliteti, shoqëria, shteti dhe së fundi Sigurimi. Qarkullonte në Tiranë si anekdotë thënia e dikujt: “E prita dashnoren një orë dhe kur nuk erdhi, në vend që të mërzitesha, thashë me vete: shyqyr që s’erdhi!”. Ishte e vetmja sferë që, sa më shumë të ishe ngjitur në pozitë, aq më shtrenjtë e paguaje një aventurë të tillë. Për zyrtarët e lartë dhe udhëheqësit, kjo merrej, në radhë të parë, si një pabesi ndaj çështjes, domethënë ndaj Partisë dhe vetë shefit të saj, E. Hoxhës, i cili, me sa dukej, kishte hequr dorë nga gjëra të tilla qysh pas marrjes së pushtetit. Is thoshte se çdo histori dashurie të dikujt, E. Hoxha gati-gati e merrte si shpërfillje ndaj personit të tij!
Prandaj dhe dënimi për to ishte i rreptë. Mbylleshin sytë për njerëzit e thjeshtë, gjithashtu për rrethet artistike, ngaqë konsiderohej si shenjë intelektualizmi, borgjezizmi, pra ata quheshin e diheshin si të molepsur. Në rastin e fëmijëve të udhëheqjes, Sigurimi përgjonte që të mos kishte infiltrime për qëllime politike. Në ato rrethe shiheshin me kujdes miqësitë e dashuritë. Ishte këtu fjala për lidhje serioze, që përfundonin me martesë. Në këto raste hapeshin defterët për kandidatët apo kandidatet e mundshme e gjurmohej nëpër rrënjët e familjeve se mos kishin ndonjë cen politik apo ndonjë farefis të burgosur a të arratisur. Për të tjera lidhje as që mund të mendohej. Në rastin e Is ishte një hata e vërtetë, ngaqë ai, burrë i martuar, guxonte të kishte një aventurë me një vajzë të një shtetari, dhe kjo gjë “pa seriozitet”, por thjesht për zbavitje.
Duke vazhduar të këmbëngulte në shpjegimin e mëparshëm, Is e trajtoi si “punë kurioziteti”, të “merrte vesh si i gjykonin ata veprimet e prindërve të tyre!” e, më në fund, ngaqë vajza na ishte pak disidente, kishte marrë vesh plot hollësira të jetës atje. Unë e ndërpreva me ironi: “S’të mjafton Gimi për të marrë vesh hollësi të këtij lloji?”. Si të kërkonte një shpëtim nga kjo situatë, ai shkoi te biblioteka për të kërkuar ca libra. Më tregoi disa “libra të ndaluar”, midis të cilëve “20 letra një miku”, të Svjetllana Allillujevës, vajzës së Stalinit dhe “Zero dhe infinit” të Kestlerit. Këta libra ia kishte dhënë ajo. Dhe kjo gjë, sipas tij, vërtetonte se vajza kishte mendime “disidente”, thua se kjo i përligjte të gjitha.
Çdo justifikim i tij, në vend që të ma ulte, ma shtonte zemërimin. Dome-thënë, ajo historia me studenten e Kosovës na qenkësh për arsye patriotike, kjo tjetra, si të thuash, si dëmtim i regjimit…
Acarimi midis nesh për këtë vazhdoi më gjatë se për çdo ngjarje tjetër të ngjashme. Më pas, më ra rasti të lexoj në ditarin e tij, ku ai një herë në vit shënonte dy-tri radhë, këtë interpretim: “Biseda për X. ka mbetur si ajo vazoja e thyer, grimcat e së cilës vërtiten nëpër shtëpi”.
Do ta kisha harruar ndoshta këtë ndodhi, sikur shumë kohë më pas, në mes të vitit 1985, fill pas vdekjes së diktatorit, ai shkroi romanin e shkurtër “Vajza e Agamemnonit”, dorëshkrimin e të cilit, bashkë me “Hijen”, arriti t’i nxirrte nga Shqipëria. Duke e shtypur me makinën e shkrimit të shtëpisë, unë prisha buzët dhe aty për aty fillova të nervozohem.
Përshtypja e parë që m’u krijua, ishte se në bërthamën e romanit ishte ngjarja që shumë vite më parë na kishte ngatërruar aq shumë. M’u duk se vajza e Agamemnonit te romani i tij nuk ishte veçse studentja e asaj kohe. Is ngulte këmbë se personazhi ishte “vajza e pamundur” e Pasardhësit, domethënë e kryeministrit të vrarë tri vite më parë. Ngaqë ish-kryeministri nuk kishte vajzë, por vetëm tre djem, vajza do ta largonte romanin nga ngjashmëria me historinë e vërtetë. Doja ta besoja, por një zë i brendshëm më pengonte. Ndërkaq, për hir të së vërtetës, duhet të them se ai e kishte shkruar qysh më parë se të ndodhte ky “zbulim” sinopsisin e Pasardhësit, pra, ishte e vërtetë se “Vajza e Agamemnonit” mund të mendohej si pjesa e parë e diptikut, por kjo s’mjaftonte për të ma hequr dyshimin.
Megjithatë, as Is nuk e pranoi dyshimin tim, as unë shpjegimin e tij. Pyetjes se kush kishte të drejtë, ende sot nuk do t’i përgjigjesha dot saktësisht. Ndoshta kishim të drejtë të dy, gjë që do të thoshte asnjëri prej nesh. Sa më shumë që njihesha me ato që quhen “të fshehta të krijimit”, aq edhe besoja se kishte mundësi që në trurin e tij ishte bërë një shkrirje, zbërthimi i së cilës ishte edhe i pamundur, edhe i kotë. Kështu që edhe sinqeriteti apo pasinqeriteti i tij, në këtë rast, ishte i kotë të kërkohej. Isha e bindur se as ai vetë s’e dinte sa ishte apo nuk ishte i sinqertë.
Kohë më vonë, bashkë me një farë hidhërimi që më kapte sa herë që më kujtohej kjo ndodhi, bëja edhe pyetjen: Si ishte e mundur që mu në mes të asaj atmosfere të rëndë, ai nuk i humbi asnjëherë dy gjëra: tërheqjen për gratë dhe humorin. Ai ka shkruar më pas se çdo histori dashurie në një vend diktatorial ishte një rezistencë ndaj shtetit. Ndodhte që shumë njerëz, ngaqë gjithë energjitë i harxhonin për të mbijetuar, hiqnin dorë një herë e përgjithmonë nga pasione të tilla. Is në marrëdhëniet me gratë vazhdonte të ishte i përmbajtur, por jo për arsyen që përmenda më lart. Tërheqjet e tij ndaj femrave kishin qëlluar më shumë në periudhat kur ai vetë s’i kishte punët mirë me shtetin.
Te “Pesha e kryqit”, në pjesën ku flet për mënjanimin në një fshat të Myzeqesë, pas vjershës “Pashallarët e kuq”, pra në një nga periudhat më të këqija të tij, ai përshkruan një mbrëmje vallëzimi sajuar prej tij dhe L. Qafëzezit me ca femra, që lihet të kuptohet se janë të shthurura. Toni i përshkrimit është gjysmë humoristik, jo serioz, por unë nuk e kam besuar se ngjarja ka qenë kaq e pafajshme. Kjo tërheqje e tij ndaj seksit tjetër ka lidhje me cilësinë tjetër, atë të ruajtjes së humorit. Is jepte përshtypjen e një njeriu të ashpër, shpesh të zymtë, të pakomunikueshëm. Ashtu ishte vërtet në shumë raste. Por, për ata që e njihnin, me miqtë e tij e natyrisht me mua, ishte fare tjetër. Humori në veprën e tij, mu në mes të pjesëve tragjike e vërteton më së miri këtë. Shpeshherë, sidomos gjatë viteve të qëndrimit tonë në Paris, njerëz të njohur e të panjohur më kanë bërë pyetjen: Si shpjegohet kjo prani e humorit në veprën e burrit tuaj? A është i tillë ai në jetë? A mund të mbahej gjallë humori në një vend aq të tmerrshëm?
Ishte njëra nga pyetjet e shumta, shpeshherë të vështira, që do të më duhej t’i jepja përgjigje.
HELENA KADARE
Godo: E vërtetë, shkova në Elbasan për pajtim
E tronditur nga tradhtia e të shoqit me një balerinë të Teatrit të Operës dhe Baletit, pikërisht në shtëpinë e tyre, gjatë ditëlindjes së të bijës, Helena kadare merr valixhet dhe kthehet në shtëpi te prindërit. Ishte viti 1969. Në librin e saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, ajo tregon për këtë episod të trishtueshëm në jetën e saj. Ndër të tjera, ajo tregon se faktor pajtimi asokohe ishte bërë një nga figurat më të njohura të politikës dhe letërsisë shqipe. Pikërisht Sabri Godo, i cili ishte përpjekur të bindte prindërit e Helenës, që ajo të kthehej në Tiranë tek Ismaili. Politikani i njohur, Sabri Godo, konfirmon në një prononcim për gazetën “Panorama” se ka ndikuar në pajtimin e Helenës dhe Ismailit, pasi ajo u largua nga shkrimtari për në Elbasan. Ai nuk do të rrëfejë detaje të tjera nga kjo ngjarje, por pranon se ka udhëtuar për në Elbasan për të kontaktuar me prindërit e Helenës. “Unë nuk merrem me këto punë. Mua më thanë që ajo e ka shkruar në gazetë, ajo është e vërtetë”, shprehet Godo në prononcimin për gazetën.
