Pas dhjetë vjet kërkimesh në Risan të Malit të Zi, zhvendoset në Shkodër ekspedita polake nën drejtimin e prof. Piotr Dyczek: "Shpresojmë të gjejmë gjurmë të qyteteve ilire". Qendra e Kërkimeve Arkeologjike e Universitetit të Varshavës e zhvendos ekspeditën dhjetëvjeçare në Risan, të Malit të Zi, një kryeqendër e mbretërisë Ilire nën drejtimin e Teutës (230-228 p.e.s), zhvendoset në maj 2011 në Shkodër, rrëzë kalasë deri poshtë në Drin. Prof. Piotr Dyczek prezanton rëndësinë e kësaj ekspedite e cila përuron mision për gjurmimin e rrënojave ilire, për të konfirmuar një mentalitet që sapo ka filluar të ndërrojë. Prof. Dyczek thotë se paraqitja e deritanishme e pasardhësve të shqiptarë si primitivë është e kundërt me atë që po dëshmon arkeologjia.
Lajmi për nënshkrimin e marrëveshjes me Universitetin e Tiranës për pesë vjet gërmime në Shkodër, u shoqërua me ekspozitën "Ilirët në Evropën pa kufij" e hapur në Muzeut Kombëtar Historik në Tiranë. Aty prezantohen imazhe nga gërmimet në Risan, afër Kotorit në Mal të Zi. Prof. Diçek, ju po njoftimi lajmin e rrallë për publikun vendas: fillimin e gërmimeve në gjurmë të mbretëreshës ilire Teuta në Shkodër, kur në fakt nga njerëzit flitet për botën ilire me një gjuhë të pabesueshme.
Së pari dua t'ju informoj se qendra ime arkeologjike që funksionon në kuadër të Universitetit të Varshavës, realizon gërmime në Rusi, Bullgari dhe Mal të Zi dhe specializimin im i ngushtë është arkeologjia klasike. Në vitin 2000 rektori i Universitetit të Varshavës u takua me ambasadorin amerikan, Kristofer Hill në Poloni, (por edhe në Shqipëri dikur). Ishte koha kur administrata amerikane kishte planin e ndihmës për Ballkanin. Hill pyeti çfarë mund të bënte ky universitet për Ballkanin.
Atëherë Hill më tha: Ti je arkeolog, arkeologjia është çelësi i të tëra shkencave. Ishim para dilemës të ndihmonim Malin e zi apo Serbinë. Atëherë Polonia s'mund të ndihmonte Serbinë që ishte në përzhitjen e luftës.
U vendos marrëveshje bashkëpunimi me Ministrinë e Kulturës së malit të zi. Shkuam atje për të përcaktuar vendin e gërmimeve. Na dhanë gjashtë vende për të studiuar. Kur u ndodhëm në Risan, duke u nisur nga peizazhi, i thashë rektorit: Këtu, nuk do lëvizim prej këtej.
Për mua ishte interesante sepse specializimi im i parë ka qenë kultura e Minonit dhe Arthur Evans ka bërë gërmime në Knosos, ai ka punuar më parë në Risan. Aty zbuluam një thesar, 4600 monedha.
Nga përvoja dhjetëvjeçare në Risan, me çfarë qëllimi shkoni në Shkodër, çfarë shpresoni?
Isha takuar dikur me Neritan Cekën. Erdhi një ditë që u ritakuam dhe më pyeti ku doni të gërmoni?
Duke u nisur nga fakti që Risani ka qenë kryeqendra e mbretëreshës ilire Teuta, atëherë unë mendova që vendi më i mirë për të vazhduar, do të jetë Shkodra. Erdha këtë verë me bashkëpunëtorë të mi dhe vendosëm që në maj 2011 të fillojmë gërmimet aty. Bëmë formalitetet, nënshkruam kontratën përkatëse me ministrinë e Kulturës.
Shkodra ka qenë kryeqendër ilire, por gërmime për këtë periudhë nuk janë bërë, kryesisht kanë qenë gërmime që janë marrë me periudhën e vonë romake. Ne shpresojmë të zbulojmë qytete ilire në Shkodër. Qëllimi ynë është që edhe të sjellim studentë shqiptarë atje që të kenë mundësi të punojnë në këtë fushë. Do të jetë rast i mirë edhe për studentët polakë.
Cili është pellgu i gërmimeve?
Dimë që në rrëzë të kalasë së Rozafës ka qenë qyteti i poshtëm, këtë areal do kapim deri në breg të Drinit, pjesa e poshtme e kalasë. Duke qenë se është një sipërfaqe e gjerë do të përdorim metodat gjeofizike që do të fotografojnë në thellësi për të gjetur gjurmë që të lokalizohen më saktë gërmimet.
Aty është kalaja që mban emrin e një gruaje, ndërkohë ju vini nga gërmimet për historinë që ka emrin e një gruaje, Teuta. Në një hapësirë kaq të ngushtë miti i dy grave. Ne në Poloni i duam shumë femrat (qesh). Pëlqejmë femrat e çliruara dhe pikërisht në të dyja këto raste kemi të bëjmë me femra të vendosura.
Dimëë nga historia që në periudhën ilire femrat kanë luajtur një rol determinues.
Për zonën ilire Teuta është megjithatë një përjashtim.
Si e karakterizoni, jo vetëm për rolin si udhëheqëse?
Teuta përbën një rast fare unikal që në fiset ilire një femër të dilte e para. Jo vetëm që ishte mbretëreshë, por ajo arriti t'i shpallte luftë edhe Romës. Domethënë në sjelljen e saj ka elementë më shumë se mashkullorë, më shumë se prijësi. Në tekstet tona të historisë kur unë kam qenë student kemi mësuar që me përjashtim të Hanibalit ajo ishte e vetmja që arriti t'i shpallë luftë Romës. Në njëfarë kuptimi ajo e fitoi luftën që humbi me Romën. Rezultatet e triumfit erdhën më vonë, sepse ia la fronin të birit, i cili arriti të bëjë marrëveshje me Romën dhe falë kësaj Iliria u zhvillua më tej.
Po të përdorim një terminologji të stome, ajo ishte një burrë shteti në kohën e vet. Ishte njëkohësisht dhe patriote e madhe sepse përballë superfuqisë së Romës arriti të mbijetonte dhe t'i jepte vendit mundësi për zhvillim. Teuta i siguroi Ilirisë së atëhershme pavarësinë dhe zhvillim për 70 vjet me radhë. Duhej të kalonin 70 vjet që Roma të ulej këmbëkryq në tokat ilire.
Imazhin e saj, si e përfytyroni?
Ajo ka kryer një rol të ngjashëm me atë të Kleopatrës në Egjypt, por ne nuk e dimë akoma si dukej ajo me të vërtetë. Nuk kemi akoma një pamje të vërtetë të saj, reale. Vetëm e përfytyrojmë.
Në Risan tamë në gjurmë të mbretit Balajos. Artur Evans zbuloi i pari 14 monedhat e para të këtij mbreti. Pararendësi i tij ishte mbreti Gent përderisa ky arriti të shtypte monedhën e vet, konkludojmë që ka qenë mbret i fuqishëm. Për mungesë të burimeve të shkruara, Evans e kishte të vështirë të deshifronte rëndësinë e këtij mbreti. Ai ka pasur një territor mjaft të gjerë.
Nëse kryeqendra e tij ishte në Risan, zotërimet e tij përfshinin gjysmën e Kroacisë dhe gjysmën e Shqipërisë njëkohësisht. Gjatë gërmimeve tona gjetëm rreth njëmijë monedha të këtij mbreti çka na shtyu të mendonim që aty ka qenë vendi i prodhimit të monedhave. Balajosi mund të ketë jetuar në shek. II para erës sonë. Vetëm vitin e shkuar ne zbuluam 4600 monedha, 12 kg, në një vazo të madhe.
Të gjitha i takonin këtij mbreti, me përjashtim të njërës. Kjo na detyroi të shtyheshim në kohë dhe bëri që ajo histori e mbretërimit ilirik të hyjë më thellë në histori. Kjo shpjegon në njëfarë mënyre edhe zhvendosjen e mbretëreshës Teutë nga Shkodra në Risan për të përvetësuar këtë thesar që gjetëm, që të mund t'i shpallte luftë Romës.
Me gërmimet tona mendojmë me modesti se kemi sjellë një shërbim të madh: kemi zbuluar ekzistencën e një mbreti të ndërmjetëm, Balajos, për çka nuk dihej fare nga materialet e deritanishme.
Në qoftë se deri tani kishim informacion se mbretëresha Teutë kishte një shtet të fuqishëm, me këto zbulime i bie që struktura shtetërore ka qenë edhe para Teutës, domethënë që formacionet ilire kanë qenë të organizuara edhe para saj. Jemi të prirur të mendojmë se ilirët kanë jetuar mirë.
Në qoftë se deri para pak kohësh ka ekzistuar mendimi se ilirët kanë qenë primitivë dhe kanë qenë grekët ata që kanë imponuar kulturën e tyre, zbulimet e tanishme tregojnë se ilirët kanë qenë po aq të zhvilluar e të kulturuar dhe kanë pasur formacionin e tyre të pavarur.
Në këto 20 vitet e tranzicionit shqiptarët, sidomos, ata në emigrim kanë treguar se sa të nevojshëm e ka identiteti o sotëm shqiptar të strehohet tek kjo botë e lashtë. Do t'i kënaqnit po do t'u jepnit një shpresë të gjithë këtyre me qëllimin e ekspeditës suaj?
Patjetër që kanë të drejtë identifikohen me paraardhësit e tyre. Ne i kemi vënë ekspozitës titullin "Ilirët në Evropën pa kufij" sepse shqiptarët vazhdojnë të luftojnë të qëndrojnë mbi këmbët e veta.
Terreni është pjesërisht i rrethuar me ujë, çfarë metodash do të përdorni në këto gërmime?
Më parë duhet të bëjmë fotografimet satelitore nga ajri për të përcaktuar më saktësisht zonën, përderisa ne kemi si objekt për gjetur qendra ilire. Do të kërkojmë nga fotografitë atje ku janë nyjet e këtyre gjurmëve. Nga pikëpamja shkencore i kemi të qarta të gjitha. Me këtë projekt qëllimi është që të ndihmojmë edhe popullsinë vendase, më shumë për turizëm.
Ka ngjallur kundërshti nga fqinjët projekti juaj?
Pa dyshim që po. Më mirë të mos flasim për këto gjëra.
Lajmi për nënshkrimin e marrëveshjes me Universitetin e Tiranës për pesë vjet gërmime në Shkodër, u shoqërua me ekspozitën "Ilirët në Evropën pa kufij" e hapur në Muzeut Kombëtar Historik në Tiranë. Aty prezantohen imazhe nga gërmimet në Risan, afër Kotorit në Mal të Zi. Prof. Diçek, ju po njoftimi lajmin e rrallë për publikun vendas: fillimin e gërmimeve në gjurmë të mbretëreshës ilire Teuta në Shkodër, kur në fakt nga njerëzit flitet për botën ilire me një gjuhë të pabesueshme.
Së pari dua t'ju informoj se qendra ime arkeologjike që funksionon në kuadër të Universitetit të Varshavës, realizon gërmime në Rusi, Bullgari dhe Mal të Zi dhe specializimin im i ngushtë është arkeologjia klasike. Në vitin 2000 rektori i Universitetit të Varshavës u takua me ambasadorin amerikan, Kristofer Hill në Poloni, (por edhe në Shqipëri dikur). Ishte koha kur administrata amerikane kishte planin e ndihmës për Ballkanin. Hill pyeti çfarë mund të bënte ky universitet për Ballkanin.
Atëherë Hill më tha: Ti je arkeolog, arkeologjia është çelësi i të tëra shkencave. Ishim para dilemës të ndihmonim Malin e zi apo Serbinë. Atëherë Polonia s'mund të ndihmonte Serbinë që ishte në përzhitjen e luftës.
U vendos marrëveshje bashkëpunimi me Ministrinë e Kulturës së malit të zi. Shkuam atje për të përcaktuar vendin e gërmimeve. Na dhanë gjashtë vende për të studiuar. Kur u ndodhëm në Risan, duke u nisur nga peizazhi, i thashë rektorit: Këtu, nuk do lëvizim prej këtej.
Për mua ishte interesante sepse specializimi im i parë ka qenë kultura e Minonit dhe Arthur Evans ka bërë gërmime në Knosos, ai ka punuar më parë në Risan. Aty zbuluam një thesar, 4600 monedha.
Nga përvoja dhjetëvjeçare në Risan, me çfarë qëllimi shkoni në Shkodër, çfarë shpresoni?
Isha takuar dikur me Neritan Cekën. Erdhi një ditë që u ritakuam dhe më pyeti ku doni të gërmoni?
Duke u nisur nga fakti që Risani ka qenë kryeqendra e mbretëreshës ilire Teuta, atëherë unë mendova që vendi më i mirë për të vazhduar, do të jetë Shkodra. Erdha këtë verë me bashkëpunëtorë të mi dhe vendosëm që në maj 2011 të fillojmë gërmimet aty. Bëmë formalitetet, nënshkruam kontratën përkatëse me ministrinë e Kulturës.
Shkodra ka qenë kryeqendër ilire, por gërmime për këtë periudhë nuk janë bërë, kryesisht kanë qenë gërmime që janë marrë me periudhën e vonë romake. Ne shpresojmë të zbulojmë qytete ilire në Shkodër. Qëllimi ynë është që edhe të sjellim studentë shqiptarë atje që të kenë mundësi të punojnë në këtë fushë. Do të jetë rast i mirë edhe për studentët polakë.
Cili është pellgu i gërmimeve?
Dimë që në rrëzë të kalasë së Rozafës ka qenë qyteti i poshtëm, këtë areal do kapim deri në breg të Drinit, pjesa e poshtme e kalasë. Duke qenë se është një sipërfaqe e gjerë do të përdorim metodat gjeofizike që do të fotografojnë në thellësi për të gjetur gjurmë që të lokalizohen më saktë gërmimet.
Aty është kalaja që mban emrin e një gruaje, ndërkohë ju vini nga gërmimet për historinë që ka emrin e një gruaje, Teuta. Në një hapësirë kaq të ngushtë miti i dy grave. Ne në Poloni i duam shumë femrat (qesh). Pëlqejmë femrat e çliruara dhe pikërisht në të dyja këto raste kemi të bëjmë me femra të vendosura.
Dimëë nga historia që në periudhën ilire femrat kanë luajtur një rol determinues.
Për zonën ilire Teuta është megjithatë një përjashtim.
Si e karakterizoni, jo vetëm për rolin si udhëheqëse?
Teuta përbën një rast fare unikal që në fiset ilire një femër të dilte e para. Jo vetëm që ishte mbretëreshë, por ajo arriti t'i shpallte luftë edhe Romës. Domethënë në sjelljen e saj ka elementë më shumë se mashkullorë, më shumë se prijësi. Në tekstet tona të historisë kur unë kam qenë student kemi mësuar që me përjashtim të Hanibalit ajo ishte e vetmja që arriti t'i shpallë luftë Romës. Në njëfarë kuptimi ajo e fitoi luftën që humbi me Romën. Rezultatet e triumfit erdhën më vonë, sepse ia la fronin të birit, i cili arriti të bëjë marrëveshje me Romën dhe falë kësaj Iliria u zhvillua më tej.
Po të përdorim një terminologji të stome, ajo ishte një burrë shteti në kohën e vet. Ishte njëkohësisht dhe patriote e madhe sepse përballë superfuqisë së Romës arriti të mbijetonte dhe t'i jepte vendit mundësi për zhvillim. Teuta i siguroi Ilirisë së atëhershme pavarësinë dhe zhvillim për 70 vjet me radhë. Duhej të kalonin 70 vjet që Roma të ulej këmbëkryq në tokat ilire.
Imazhin e saj, si e përfytyroni?
Ajo ka kryer një rol të ngjashëm me atë të Kleopatrës në Egjypt, por ne nuk e dimë akoma si dukej ajo me të vërtetë. Nuk kemi akoma një pamje të vërtetë të saj, reale. Vetëm e përfytyrojmë.
Në Risan tamë në gjurmë të mbretit Balajos. Artur Evans zbuloi i pari 14 monedhat e para të këtij mbreti. Pararendësi i tij ishte mbreti Gent përderisa ky arriti të shtypte monedhën e vet, konkludojmë që ka qenë mbret i fuqishëm. Për mungesë të burimeve të shkruara, Evans e kishte të vështirë të deshifronte rëndësinë e këtij mbreti. Ai ka pasur një territor mjaft të gjerë.
Nëse kryeqendra e tij ishte në Risan, zotërimet e tij përfshinin gjysmën e Kroacisë dhe gjysmën e Shqipërisë njëkohësisht. Gjatë gërmimeve tona gjetëm rreth njëmijë monedha të këtij mbreti çka na shtyu të mendonim që aty ka qenë vendi i prodhimit të monedhave. Balajosi mund të ketë jetuar në shek. II para erës sonë. Vetëm vitin e shkuar ne zbuluam 4600 monedha, 12 kg, në një vazo të madhe.
Të gjitha i takonin këtij mbreti, me përjashtim të njërës. Kjo na detyroi të shtyheshim në kohë dhe bëri që ajo histori e mbretërimit ilirik të hyjë më thellë në histori. Kjo shpjegon në njëfarë mënyre edhe zhvendosjen e mbretëreshës Teutë nga Shkodra në Risan për të përvetësuar këtë thesar që gjetëm, që të mund t'i shpallte luftë Romës.
Me gërmimet tona mendojmë me modesti se kemi sjellë një shërbim të madh: kemi zbuluar ekzistencën e një mbreti të ndërmjetëm, Balajos, për çka nuk dihej fare nga materialet e deritanishme.
Në qoftë se deri tani kishim informacion se mbretëresha Teutë kishte një shtet të fuqishëm, me këto zbulime i bie që struktura shtetërore ka qenë edhe para Teutës, domethënë që formacionet ilire kanë qenë të organizuara edhe para saj. Jemi të prirur të mendojmë se ilirët kanë jetuar mirë.
Në qoftë se deri para pak kohësh ka ekzistuar mendimi se ilirët kanë qenë primitivë dhe kanë qenë grekët ata që kanë imponuar kulturën e tyre, zbulimet e tanishme tregojnë se ilirët kanë qenë po aq të zhvilluar e të kulturuar dhe kanë pasur formacionin e tyre të pavarur.
Në këto 20 vitet e tranzicionit shqiptarët, sidomos, ata në emigrim kanë treguar se sa të nevojshëm e ka identiteti o sotëm shqiptar të strehohet tek kjo botë e lashtë. Do t'i kënaqnit po do t'u jepnit një shpresë të gjithë këtyre me qëllimin e ekspeditës suaj?
Patjetër që kanë të drejtë identifikohen me paraardhësit e tyre. Ne i kemi vënë ekspozitës titullin "Ilirët në Evropën pa kufij" sepse shqiptarët vazhdojnë të luftojnë të qëndrojnë mbi këmbët e veta.
Terreni është pjesërisht i rrethuar me ujë, çfarë metodash do të përdorni në këto gërmime?
Më parë duhet të bëjmë fotografimet satelitore nga ajri për të përcaktuar më saktësisht zonën, përderisa ne kemi si objekt për gjetur qendra ilire. Do të kërkojmë nga fotografitë atje ku janë nyjet e këtyre gjurmëve. Nga pikëpamja shkencore i kemi të qarta të gjitha. Me këtë projekt qëllimi është që të ndihmojmë edhe popullsinë vendase, më shumë për turizëm.
Ka ngjallur kundërshti nga fqinjët projekti juaj?
Pa dyshim që po. Më mirë të mos flasim për këto gjëra.
