Që në krye dua të them se isha në dilemë nëse duhej ta bëja këtë shkrim ose jo. Jetojmë në një vend ku mungon kultura e debatit, kultura e komunikimit dhe mbi të gjitha mungon kultura e mirëkuptimit të tjetrit. Jetojmë si në një rajon policie, ku gjithçka që do të thuash mund të përdoret kundër teje! Kisha edhe një tjetër dilemë, që ka të bëjë me kohën. I përkas brezit të tridhjetëvjeçarëve dhe ndoshta mosha ime ka fare pak për të folur për periudhën e diktaturës. Unë dhe moshatarë të mi e kemi jetuar, por nuk e kemi përjetuar atë kohë, ndaj dhe ndjesitë tona do të mbeten gjithmonë ato të fëmijëve. Por unë kam lexuar, kam parë, kam dëgjuar shumë, ndaj dhe kjo nuk më pengon të jap gjykimin tim, të papërlyer me asnjë lloj pushteti, interesi, apo grushti njerëzish, që sot veçse mund t’u vijë turp për atë kohë.
Javët e fundit kam lexuar “Iluzionet në sirtar” të Fatos Kongolit dhe debatet që ka shkaktuar ky libër lidhen sidomos me të kaluarën, rolin e shkrimtarëve në diktaturë dhe zgjedhjet që ata kanë bërë. Nuk dua t’i hyj debatit nëse ky është një roman, një pothuajse roman për vetveten siç e cilëson autori, një autobiografi apo nuk e di se çfarë. Se ç’është ky libër atë mund ta gjejnë fare mirë studiuesit e letërsisë. Mua më intereson që ai është një rrëfim për vetveten, i sinqertë (autori nuk më lë shteg për dyshime) ku Kongoli ndalet në kthesat më të vështira të jetës, formimit të tij si njeri dhe krijimit të individualitetit letrar. “Iluzionet në sirtar” është një udhëtim në ndërgjegjen e një 67-vjeçari që nuk merr përsipër të jetë ditar që të tregojë në mënyrë kronologjike ngjarjet, por evokon kujtime, çaste kulmore dhe marrëdhëniet njerëzore që kanë pasur ndikim tek autori dhe vazhdojnë të përcaktojnë botën e tij edhe sot. Është e vërtetë që në disa momente Kongoli flet për mungesë kujtese, për shkak të viteve që kanë kaluar.
Për këtë arsye ai e ka quajtur këtë vepër pothuajse roman, ndaj dhe le të lexohet si i tillë: pa kërkuar as më shumë e as më pak nga ç’mund të japë një roman. Më vjen ndër mend Natalia Ginsburg, kur shkruan për romanin e saj autobiografik “Fjalë familjare”: Kujtesa është e dobët dhe librat që nxirren nga jeta shpesh nuk janë veçse vezullime të holla e cifla të atyre që kemi parë e dëgjuar.
Kongoli ka shkruar pa hipokrizi dhe këtë thotë se e ka bërë për vete dhe për lexuesit e tij, edhe pse disa syresh e akuzojnë për mungesë talenti. Asokohe lirinë nuk e humbje vetëm në burg. Lirinë e kishe të rrëmbyer edhe jashtë, i detyruar të censuroje veten në çdo fjalë. Nga leximi i librit “Iluzione në sirtar” kupton pse përpara viteve ‘90 Kongoli ka heshtur. Ka shkruar pak, për të mos shkruar vepra mediokre siç kanë bërë një pjesë e mirë e shkrimtarëve të asaj kohe, që pikërisht për shkak të asaj pseudoletërsie të para ’90-s, nuk u lexohen veprat e pas ‘90.
Pavarësisht se kujtimet e treguara janë ndodhi të shumë viteve më parë, fakti që ato shkruhen vetëm tani, nuk cenojnë vërtetësinë e tyre dhe anën emocionale, por vetëm dialogët dhe mënyrën e rishkrimit të tyre. Duke qenë i ftohtë dhe me një distancë prej shumë vitesh, ndoshta Kongoli ka dhënë pak, fare pak nga atmosfera mbytëse e asaj kohe, gjendja shpirtërore, terrori psikologjik që ka përjetuar ai dhe një shoqëri e tërë, frikën e burgosjes, pafuqinë për të mbrojtur familjen dhe instinktin e natyrshëm të vetëmbrojtjes. Është ky instinkt që ka përcaktuar shumë nga udhëkryqet e jetës së autorit. Sikurse rrëfehet në libër, Kongoli tregon se si më 1974-n nuk ka pranuar të dëshmojë kundër, në gjyqin ndaj një drejtoreshe shkolle, ashtu sikundër pranon se ka dëshmuar më 1981 kundër kolegut të tij Hysenil Dume, shef kuadri e që mbante lidhje të rregullta me Sigurimin e Shtetit. Dëshmia e Kongolit mund ta ketë rënduar, por sigurisht nuk ka qenë përcaktuese në arrestimin dhe dënimin e Dumes.
Pasi ishte thirrur shtatë herë në hetuesi dhe një herë në atë që sot është Burgu 313, Kongoli u thye, duke dëshmuar për disa biseda mbi artin me kolegun e tij. Dhe përballë provokimeve e kërcënimeve të hetuesve, që kërkonin kudo komplote e prapaskena, ky nuk ishte një moment dobësie, por pasojë e mekanizmit të tmerrit që ai sistem kishte ngritur. Vitet e diktaturës ishin vite që vunë në provë besimin e shumë shqiptarëve, bindjet e tyre, gjërat që kishin më të shtrenjta e më të shenjta. Kongoli ka qenë as më shumë e as më pak se të tjerët, produkt i asaj kohe dhe vendit ku jetonte. Ai vetë e pranon gabimin kur shkruan: “Më vjen keq për çka ndodhi, qëndrimi im mund të kishte qenë i ndryshëm, pra të mos pranoja të dilja për të dëshmuar. E lehtë të thuhet me fjalë sot”.
Si rrallëkush tjetër, Kongoli e ka nxjerrë veten zbuluar, duke e zbërthyer vetveten dhe duke u lënë shteg të tjerëve ta gjykojnë për këtë ngjarje. Sigurisht jam dakord me këtë, për sa kohë nuk do të manipulohen thëniet e tij në libër, nuk do të shkëputen nga konteksti, sidomos ai kohor, dhe nuk do të trajtohet deri në përbuzje, a thua se ai është i vetmi njeri i letrave shqipe që meriton t’i bëhet kryqëzatë. Shumë shkrimtarë kanë pasur kohën e mjaftueshme për të shkruar, për të treguar, për të bërë një ‘mea kulpa’ për jetën e tyre. Dhe nuk e kanë bërë as sot, 21 vite pas ndërrimit të sistemit.
Një nga gjërat që më ka bërë përshtypje dhe padyshim nuk mund të mos e them, është fakti që Kongoli i ka vendosur me iniciale emrat e shumë personazheve që përmend, me arsyetimin e thjeshtë, për të mos i cenuar ata. Megjithatë nuk është e vështirë të kuptohet se prokurori i tmerrshëm N. H. që përmend Kongoli, është Nevzat Haznedari, apo se ndihmësi i tij Nj. J., që sot flet për demokracinë e të drejtat e njeriut (siç shkruan Kongoli) është Njazi Jaho. Personalisht jam kundër kësaj praktike. Shumë vite më parë, teksa lexoja “Në vitin e shtatëmbëdhjetë” të Fatos Lubonjës, kam pasur të njëjtën ndjesi ndaj mosvendosjes së emrave realë, gjë që e kam diskutuar edhe me vetë Lubonjën, i cili në fakt e kishte tejkaluar këtë dilemë. Romani tjetër i tij, “Ridënimi”, një ndër më të bukurit, por edhe më të dhimbshmit e letërsisë shqipe, e kishte nxjerrë nga ky udhëkryq që i kishte marrë jo pak, por tri vite që pas shkrimit të historisë. Lubonja vetë thotë se shkak i shtyrjes së botimit ishte bërë ngurrimi për t’u vënë personazheve emrat realë. Por në fund, për hir të integritetit të librit, ai kishte vendosur se “nuk kishte kuptim që një ngjarje e vërtetë të mbushej me emra të trilluar apo me iniciale. Bashkëvuajtësve të përmendur, që ngjarjet e përshkruara në libër i kujtojnë me brengë, dhe vetëm atyre, Lubonja u kërkonte ndjesë”. Këtë gjë Kongoli nuk e ka bërë dhe më vjen keq.
Në mungesë të një gjyqi që duhej t’u ishte bërë me kohë, këta ish-prokurorë, ish-hetues, ish-punonjës të Sigurimit të Shtetit, xhelatë që kanë dhënë dënime nga më absurde me vdekje janë njerëz të cilëve duhet t’u bëjmë më së pari një gjyq publik. E për turpin tonë të madh, të atyre që ikën, e atyre që do të vijnë, këtë gjyq nuk ua kemi bërë. Ia kemi ende borxh vetes, të kaluarës dhe historisë sonë.
Pa dashur të bëj apologjinë e Fatos Kongolit, pasi atë mund ta bëjë fare mirë ai vetë, nga ana tjetër mendoj se askush nuk ka të drejtë ta gjykojë përse për të procesi i të shkruarit është i mundimshëm. Ky është një proces thellësisht individual dhe gjithkush ka mënyrën e tij të të përjetuarit të gjërave. Rëndësi ka që romanet e Kongolit vlerësohen dhe pëlqehen. Dhe tek e fundit, peshorja e vlerës nuk mbeten vetëm gazetat, me gjithë rëndësinë që kanë, e aq më pak forumet më anonime të internetit. Testi i vërtetë për një shkrimtar është lexuesi.
Dhe Kongoli ka 20 vjet që e ka kalon me sukses këtë test, roman pas romani. Pas Ismail Kadaresë, Fatos Kongoli është shkrimtari më i shitur në Shqipëri, më i botuari jashtë vendit, më i vlerësuari me çmime gjithashtu. Tri herë i nderuar nga Ministria e Kulturës për prozën më të mirë në vitet 1995, 2000, 2002, fitues i çmimit “Ballkanika 2002” dhe fitues i çmimit “Penda e Artë 2004”. Një vit më parë Presidenti francez z. Nikolas Sarkozi e nderoi me titullin më të lartë “Kalorës i Legjionit të Nderit”, titull që e kanë marrë deri më sot nga shqiptarët vetëm Ismail Kadare e Jusuf Vrioni. Përse ta paragjykojmë kënaqësinë që ndien Kongoli kur kujton qoftë edhe disa herë se “Le Monde” e ka cilësuar si “K” tjetër të letrave shqipe. Më thoni, një shkrimtar që nuk do të ndihej i vlerësuar! E kundërta do të ishte hipokrizi. Përse atëherë të na vijë keq kur në horizont na shfaqet një tjetër “K”, me një tjetër dimension, me të tjera vlera, që janë pjesë e një tjetër piedestali, atij kongolian.
Të thuash të vërtetën për vetveten, e ta bësh këtë në sytë e mijëra njerëzve, është një përgjegjësi e frikshme, por që Kongoli e përmbushi në mënyrë të përunjur përpara lexuesve të tij. Një shkrimtar nuk mund ta duash pa e njohur dhe që ta njohësh, më së pari duhet ta lexosh atë! Unë e kam bërë, ndaj dhe ndjeva një detyrim moral ndaj një shkrimtari që e dua!
Javët e fundit kam lexuar “Iluzionet në sirtar” të Fatos Kongolit dhe debatet që ka shkaktuar ky libër lidhen sidomos me të kaluarën, rolin e shkrimtarëve në diktaturë dhe zgjedhjet që ata kanë bërë. Nuk dua t’i hyj debatit nëse ky është një roman, një pothuajse roman për vetveten siç e cilëson autori, një autobiografi apo nuk e di se çfarë. Se ç’është ky libër atë mund ta gjejnë fare mirë studiuesit e letërsisë. Mua më intereson që ai është një rrëfim për vetveten, i sinqertë (autori nuk më lë shteg për dyshime) ku Kongoli ndalet në kthesat më të vështira të jetës, formimit të tij si njeri dhe krijimit të individualitetit letrar. “Iluzionet në sirtar” është një udhëtim në ndërgjegjen e një 67-vjeçari që nuk merr përsipër të jetë ditar që të tregojë në mënyrë kronologjike ngjarjet, por evokon kujtime, çaste kulmore dhe marrëdhëniet njerëzore që kanë pasur ndikim tek autori dhe vazhdojnë të përcaktojnë botën e tij edhe sot. Është e vërtetë që në disa momente Kongoli flet për mungesë kujtese, për shkak të viteve që kanë kaluar.
Për këtë arsye ai e ka quajtur këtë vepër pothuajse roman, ndaj dhe le të lexohet si i tillë: pa kërkuar as më shumë e as më pak nga ç’mund të japë një roman. Më vjen ndër mend Natalia Ginsburg, kur shkruan për romanin e saj autobiografik “Fjalë familjare”: Kujtesa është e dobët dhe librat që nxirren nga jeta shpesh nuk janë veçse vezullime të holla e cifla të atyre që kemi parë e dëgjuar.
Kongoli ka shkruar pa hipokrizi dhe këtë thotë se e ka bërë për vete dhe për lexuesit e tij, edhe pse disa syresh e akuzojnë për mungesë talenti. Asokohe lirinë nuk e humbje vetëm në burg. Lirinë e kishe të rrëmbyer edhe jashtë, i detyruar të censuroje veten në çdo fjalë. Nga leximi i librit “Iluzione në sirtar” kupton pse përpara viteve ‘90 Kongoli ka heshtur. Ka shkruar pak, për të mos shkruar vepra mediokre siç kanë bërë një pjesë e mirë e shkrimtarëve të asaj kohe, që pikërisht për shkak të asaj pseudoletërsie të para ’90-s, nuk u lexohen veprat e pas ‘90.
Pavarësisht se kujtimet e treguara janë ndodhi të shumë viteve më parë, fakti që ato shkruhen vetëm tani, nuk cenojnë vërtetësinë e tyre dhe anën emocionale, por vetëm dialogët dhe mënyrën e rishkrimit të tyre. Duke qenë i ftohtë dhe me një distancë prej shumë vitesh, ndoshta Kongoli ka dhënë pak, fare pak nga atmosfera mbytëse e asaj kohe, gjendja shpirtërore, terrori psikologjik që ka përjetuar ai dhe një shoqëri e tërë, frikën e burgosjes, pafuqinë për të mbrojtur familjen dhe instinktin e natyrshëm të vetëmbrojtjes. Është ky instinkt që ka përcaktuar shumë nga udhëkryqet e jetës së autorit. Sikurse rrëfehet në libër, Kongoli tregon se si më 1974-n nuk ka pranuar të dëshmojë kundër, në gjyqin ndaj një drejtoreshe shkolle, ashtu sikundër pranon se ka dëshmuar më 1981 kundër kolegut të tij Hysenil Dume, shef kuadri e që mbante lidhje të rregullta me Sigurimin e Shtetit. Dëshmia e Kongolit mund ta ketë rënduar, por sigurisht nuk ka qenë përcaktuese në arrestimin dhe dënimin e Dumes.
Pasi ishte thirrur shtatë herë në hetuesi dhe një herë në atë që sot është Burgu 313, Kongoli u thye, duke dëshmuar për disa biseda mbi artin me kolegun e tij. Dhe përballë provokimeve e kërcënimeve të hetuesve, që kërkonin kudo komplote e prapaskena, ky nuk ishte një moment dobësie, por pasojë e mekanizmit të tmerrit që ai sistem kishte ngritur. Vitet e diktaturës ishin vite që vunë në provë besimin e shumë shqiptarëve, bindjet e tyre, gjërat që kishin më të shtrenjta e më të shenjta. Kongoli ka qenë as më shumë e as më pak se të tjerët, produkt i asaj kohe dhe vendit ku jetonte. Ai vetë e pranon gabimin kur shkruan: “Më vjen keq për çka ndodhi, qëndrimi im mund të kishte qenë i ndryshëm, pra të mos pranoja të dilja për të dëshmuar. E lehtë të thuhet me fjalë sot”.
Si rrallëkush tjetër, Kongoli e ka nxjerrë veten zbuluar, duke e zbërthyer vetveten dhe duke u lënë shteg të tjerëve ta gjykojnë për këtë ngjarje. Sigurisht jam dakord me këtë, për sa kohë nuk do të manipulohen thëniet e tij në libër, nuk do të shkëputen nga konteksti, sidomos ai kohor, dhe nuk do të trajtohet deri në përbuzje, a thua se ai është i vetmi njeri i letrave shqipe që meriton t’i bëhet kryqëzatë. Shumë shkrimtarë kanë pasur kohën e mjaftueshme për të shkruar, për të treguar, për të bërë një ‘mea kulpa’ për jetën e tyre. Dhe nuk e kanë bërë as sot, 21 vite pas ndërrimit të sistemit.
Një nga gjërat që më ka bërë përshtypje dhe padyshim nuk mund të mos e them, është fakti që Kongoli i ka vendosur me iniciale emrat e shumë personazheve që përmend, me arsyetimin e thjeshtë, për të mos i cenuar ata. Megjithatë nuk është e vështirë të kuptohet se prokurori i tmerrshëm N. H. që përmend Kongoli, është Nevzat Haznedari, apo se ndihmësi i tij Nj. J., që sot flet për demokracinë e të drejtat e njeriut (siç shkruan Kongoli) është Njazi Jaho. Personalisht jam kundër kësaj praktike. Shumë vite më parë, teksa lexoja “Në vitin e shtatëmbëdhjetë” të Fatos Lubonjës, kam pasur të njëjtën ndjesi ndaj mosvendosjes së emrave realë, gjë që e kam diskutuar edhe me vetë Lubonjën, i cili në fakt e kishte tejkaluar këtë dilemë. Romani tjetër i tij, “Ridënimi”, një ndër më të bukurit, por edhe më të dhimbshmit e letërsisë shqipe, e kishte nxjerrë nga ky udhëkryq që i kishte marrë jo pak, por tri vite që pas shkrimit të historisë. Lubonja vetë thotë se shkak i shtyrjes së botimit ishte bërë ngurrimi për t’u vënë personazheve emrat realë. Por në fund, për hir të integritetit të librit, ai kishte vendosur se “nuk kishte kuptim që një ngjarje e vërtetë të mbushej me emra të trilluar apo me iniciale. Bashkëvuajtësve të përmendur, që ngjarjet e përshkruara në libër i kujtojnë me brengë, dhe vetëm atyre, Lubonja u kërkonte ndjesë”. Këtë gjë Kongoli nuk e ka bërë dhe më vjen keq.
Në mungesë të një gjyqi që duhej t’u ishte bërë me kohë, këta ish-prokurorë, ish-hetues, ish-punonjës të Sigurimit të Shtetit, xhelatë që kanë dhënë dënime nga më absurde me vdekje janë njerëz të cilëve duhet t’u bëjmë më së pari një gjyq publik. E për turpin tonë të madh, të atyre që ikën, e atyre që do të vijnë, këtë gjyq nuk ua kemi bërë. Ia kemi ende borxh vetes, të kaluarës dhe historisë sonë.
Pa dashur të bëj apologjinë e Fatos Kongolit, pasi atë mund ta bëjë fare mirë ai vetë, nga ana tjetër mendoj se askush nuk ka të drejtë ta gjykojë përse për të procesi i të shkruarit është i mundimshëm. Ky është një proces thellësisht individual dhe gjithkush ka mënyrën e tij të të përjetuarit të gjërave. Rëndësi ka që romanet e Kongolit vlerësohen dhe pëlqehen. Dhe tek e fundit, peshorja e vlerës nuk mbeten vetëm gazetat, me gjithë rëndësinë që kanë, e aq më pak forumet më anonime të internetit. Testi i vërtetë për një shkrimtar është lexuesi.
Dhe Kongoli ka 20 vjet që e ka kalon me sukses këtë test, roman pas romani. Pas Ismail Kadaresë, Fatos Kongoli është shkrimtari më i shitur në Shqipëri, më i botuari jashtë vendit, më i vlerësuari me çmime gjithashtu. Tri herë i nderuar nga Ministria e Kulturës për prozën më të mirë në vitet 1995, 2000, 2002, fitues i çmimit “Ballkanika 2002” dhe fitues i çmimit “Penda e Artë 2004”. Një vit më parë Presidenti francez z. Nikolas Sarkozi e nderoi me titullin më të lartë “Kalorës i Legjionit të Nderit”, titull që e kanë marrë deri më sot nga shqiptarët vetëm Ismail Kadare e Jusuf Vrioni. Përse ta paragjykojmë kënaqësinë që ndien Kongoli kur kujton qoftë edhe disa herë se “Le Monde” e ka cilësuar si “K” tjetër të letrave shqipe. Më thoni, një shkrimtar që nuk do të ndihej i vlerësuar! E kundërta do të ishte hipokrizi. Përse atëherë të na vijë keq kur në horizont na shfaqet një tjetër “K”, me një tjetër dimension, me të tjera vlera, që janë pjesë e një tjetër piedestali, atij kongolian.
Të thuash të vërtetën për vetveten, e ta bësh këtë në sytë e mijëra njerëzve, është një përgjegjësi e frikshme, por që Kongoli e përmbushi në mënyrë të përunjur përpara lexuesve të tij. Një shkrimtar nuk mund ta duash pa e njohur dhe që ta njohësh, më së pari duhet ta lexosh atë! Unë e kam bërë, ndaj dhe ndjeva një detyrim moral ndaj një shkrimtari që e dua!
