Orhan Pamuk është turku i parë, që ka fituar Çmimin Nobel, në vitin 2006, "meqë pati zbuluar në shpirtin melankonik të qytetit të lindjes simbole të reja mbi përballjen dhe kryqëzimet e kulturave". Dhe ky referim i përket në veçanti "Stambolli"- t, librit “Kujtimet dhe qyteti” (2003), ku alternohen me mençuri rrëfimi autobiografik i fëmijërisë dhe adoleshencës së shkrimtarit, dëshmia historike dhe sociologjike me dekadencën e qytetit dhe banorëve të tij. Por Pamuk është i njohur sidomos për romanet e tij mbi mjedisin turk, që shtrihen nga periudha otomane me “Unë jam e kuqja” tek multietnikja aktuale “Bora”, të përkthyera edhe në shqip. Vepra e tij e fundit është një triologji interesante multimediale, e pasuar nga romani “Muzeu i pafajësisë”: një muze omonim, dedikuar objekteve të cituara në roman dhe një katalog i muzeut, “Pafajësia e sendeve”. E kemi takuar në Stamboll në studion e tij me pamje nga Bosfori dhe në Topkapi, për të folur me të për qytetin dhe punën e tij.
Do të doja ta nisja, duke ju pyetur…
"Para se të fillosh, më lër të të them diçka. Unë vij nga një familje inxhinierësh. Babai dhe xhaxhai im zbaviteshin, duke më bërë lojëra matematikore, duke më dhënë shpesh problema. Ndërsa unë kisha gjithmonë ankthin, se më duhej të përballesha me pyetje, që të zënë si në kurth dhe se nuk isha aq i shpejtë dhe i mençur për t’u përgjigjur. Por në shkollë, geni i mirë i familjes nuk më linte në baltë dhe isha i mirë në matematikë. Por përballë profesorëve bëhesha gjithmonë nervoz, madje, më falni, nëse jam nervoz edhe tani.”
Rrini i qetë, nuk do t’ju bëj pyetje problematike. Do të filloj nga babai juaj, pasi më ka befasuar të lexoj tek “Stambolli”, se në Paris ai takonte Sartrin.
"Ah, jo se e takonte, thjesht e shihte rrugës. Babai im ndiqte traditat e familjes, të babait dhe gjyshit të tij. Studionte në Politeknik, për t’u bërë një inxhinier civil. Gjyshi im pati punuar mjaft rëndë, duke ndërtuar hekurudha dhe pati bërë shumë para. Edhe babai dhe xhaxhai im patën punuar shumë, por…për të prishur çfarë gjyshi kishte fituar. Kështu që, unë dhe vëllai im ia nisëm nga pika zero.
Por as vëllai juaj nuk u bë inxhinier.
"Të dy jemi edukuar me konceptin e njëjtë të botës së tretë: në të cilin duhet të studiosh inxhinieri, për t’i shërbyer vendit, duke bërë punë të dobishme. Kësisoj, vëllai im ka nisur si inxhinier kimik në Yale dhe më pas ka kaluar tek ekonomia. Tashmë gjendet në London School of Economics, edhe pse sapo ka dalë në pension dhe dëshiron të kthehet në Turqi.
Nëse nuk ofendoheni, meqë aluduam për Sartrin, do t’ju pyesja, nëse jeni ndjerë ndonjëherë në krahasim me vëllanë tuaj si “idioti i familjes".
"Oh, sigurisht! Edhe më keq. Unë jam një shembull tipik i të qenit “i dytë”. Në kuptimin që, familja turke është patriarkale dhe përqendrohet në edukimin e djalit të madh, pasi është ai që duhet të mvishet me përgjegjësi, t’i dëgjohet fjala se çfarë të bësh, se si duhet të trajtojë vëllezërit më të vegjël, e kështu me radhë. Një shembull tipik i asaj që ndodhte është se, kur shkonim diku, ai shqetësohej për të parë emrat e rrugëve apo të gjente adresën, ndërsa unë mund të ëndërroja dhe të vështroja në hapësirë apo vitrina. Ka përparësi dhe mangësi në të qenit “fëmija i dytë”. Në veçanti ata kanë një rritje dhe pjekuri të vonuar".
Bëhesh si Piter Pan?
"Miqtë e mi vazhdojnë të thonë, se jam pak fëmijë edhe tani. Kjo stimulon imagjinatën, por nuk ndihmon të bëhesh qenie shoqërore dhe as t’ia dalësh në jetën e përditshme. Disa gjëra mësohen që 6 vjeç dhe tani që jam 60 duhet të them se, ky është karakteri im. Është vëllai im ai që di të ecë në shoqëri, ndërsa unë mbeta josocial, i paangazhuar, i privuar nga autokontrolli... ".
Një artist domethënë.
"Po. Por të jesh artist mund të jetë një justifikim. Jam bërë i tillë, sepse jam një artist apo jam bërë artist, sepse jam i tillë? Unë mendoj se është më tepër e dyta. Pranova, u pajtova me të qenit një vetmitar dhe ëndërrimtar, gjë që edhe familjes sime iu desh ta pranojë. Ata më propozuan fatin e familjes: të shkoja në Politeknik e të bëhesha më mirë një arkitekt se sa një inxhinier. Por, pas tre viteve universitet e braktisa atë dhe nisa të shkruaj."
Është ai moment vendimtar, që ju bëri të përfundoni “Stambolli”-n. Por ka një pasazh në atë libër, dedikuar krejtësisht trishtimit, në të cilin ju e lidhni këtë ndjenjë me "turmën e meshkujve pozitivistë, adhurues të matematikës dhe fjalëkryqeve të familjes suaj”.
"Për mua matematika ishte zbavitëse, kur ia dilja të zgjidhja problemet, por trysnuese, kur nuk ia dilja. Të shkruash nuk kërkon zgjidhjen e nevojshme dhe korrekte të një problemi dhe lejon shprehjen e diçkaje, që nuk të lë me faqen bosh. Shkrimtari shprehet lirshëm dhe shpreson se, kjo që bën është përgjigjja e ndonjë pyetjeje, që lexuesi i bën vetvetes dhe jo atij!".
Me që ra fjala te trishtimi i Stambollit, a nuk mendoni se ky mund të gjendet në të njëjtën mënyrë në qytete, që e kanë humbur kuptimin e të shkuarës së tyre?
Mendoj për Kajron, Bagdadin, Damaskun apo edhe Romën në njëfarë kuptimi. "Unë e lidh “hüzün”-në e Stambollit, që do të thotë saktë "trishtim" apo "melankoni" me faktin se e kam jetuar fëmijërinë në vitet '50, i rrethuar nga monumente madhështore otomane, që shembeshin përtokë copë-copë. Ishte pak a shumë si sot në Indi, ku për t’u zhbërë nuk janë ndërtesat e të shkuarës, por ato bashkëkohore. Dhe është e vërtetë, që edhe në Kajro ndodh po e njëjta gjë."
Kam përshtypjen se, te shkrimtarët ju preferoni autokritikë dhe vetanalizë.
"Ka dy aspekte të të qenit shkrimtar. Është mendja analitike, matematika, që përpiqet të ndjekë udhën e mendimeve për të arritur një qëllim dhe madje mund të përpiqet të kryejë konstruksione mendore: arkitekti i vdekur dhe i varrosur brenda meje më kushtëzon në atë drejtim. Por ka edhe mendje poetike, të ndjeshme, që pezullon arsyen, për t’u lidhur në një muzikë të brendshme, ose të përfitojë nga një moment i papritur frymëzimi. Që të mund të jesh shkrimtar, duhet të bashkosh mendjen analitike me ndjeshmërinë poetike në një kompromis të vazhdueshëm dhe të ekuilibruar mes planifikimit racional dhe surealizmit iracional. Për këtë arsye më pëlqen të shkruaj romane."
De Amicis do të dukej si një heroi juaj. Prisja një kapitull për të tek “Stambolli”, si për Nerval apo Flaubert, por përkundrazi, ju e citoni vetëm kalimthi.
"Ai po që ishte një shkrimtar i mirë, me një sy jo të zakonshëm. Libri i tij, “Konstandinopoja” është më i miri i Tetëqindës dhe qyteti që ai përshkruan është një shpikje e tij. Ka ndikuar në brezat pasardhës të shkrimtarëve, tek ata që ju kujtuat. Por këta ishin më të famshëm sesa ai, dhe jetonin në qendër të skenës letrare, ndërsa De Amicis ishte një shkrimtar margjinal i librave për fëmijë. Ndikimi i tij ka qenë indirekt dhe për këtë arsye unë kam folur pak."
Do të doja të kalonim tek muzeu juaj, por në njëfarë kuptimi, ju flisni për të tek ‘Stambolli’, në kapitullin mbi Koçunë. Enciklopeditë tuaja mbi qytetin janë edhe ato sikurse muzetë apo jo?
"Ekrem Koçu ishte i prerë për historian, por e humbi punën e tij në universitet për arsye politike. Ishte një profesor i studimeve osmane dhe kjo gjë ishte në kundërshtim me vizionin modern, që republika e re turke kërkonte të promovonte. Dhe për shkak se ai donte të vazhdonte të tregonte histori otomane dhe kishte nevojë për të fituar të holla, shpiku një mënyrë popullore të bërjes së tyre përmes një enciklopedie, që do të mblidhte fakte ekzotike, të çuditshme dhe kurioze, të cilat ai i tërhoqi prej arkivave, që i njihte mirë."
Teksa flisni për koleksionizmin e Koçusë duket sikur po flisni për veten. Jeni duke mbledhur objekte për muzeun tuaj?
"Në atë kohë, isha duke mbledhur fakte dhe libra, ende jo objekte. Por doja të thoja se, unë nuk jam një koleksionist, në kuptimin teknik të fjalës: si dikush që është i interesuar në bërjen bashkë të objekteve jo aq për vlerën e tyre apo dobishmërinë se sa thjesht prej shijes për t’i pasur apo për të zotëruar një seri të plotë. Për shembull, për një koleksionist është më e rëndësishme, që të ketë të gjitha vëllimet e enciklopedisë së Koçu-së, se sa t’i lexojë. Dhe për të është e rëndësishme t’i ruajë këto volume si relike, ndërsa unë i lexoj".
Por shpesh koleksionizmi kapërcen në kufijtë e totemizmit.
"Sigurisht. Të gjithë ne kemi tendencën për të mbetur të kapur pas objektesh të caktuara për arsye sentimentale, të lidhura me jetën, dashurinë dhe vdekjen. Por vetëm kur mendohet për një muze personal apo publik, flitet për koleksionizëm me kënaqësinë relative, që i detyrohet zotërimit të objekteve. Pra, të mbledhësh objekte nuk do të thotë domosdoshmërisht të jesh koleksionist. Shpesh ato nuk janë të lidhura me ndonjë histori, vetëm atëherë kur dikush e shpik atë. Dhe një mënyrë për ta shpikur apo sugjeruar është edhe ekspozimi, që të jetë tipar i tyre në njëfarë mënyre. Çdo muze rrëfen një histori dhe “Muzeu i pafajësisë” përbën vërtet një roman."
Ju keni shkruar, se në fillesat tuaja mendonit që romani të përkonte me katalogun e muzeut. A nuk ju kujton kjo paksa “Zjarrin e zbehtë” të Nabokov?
"Sigurisht. Në fillim kisha pikërisht atë roman ndër mend! Doja të shkruaja timin në shënimet e katalogut, në mënyrë që historia të dilte prej shënimeve tek objektet. Por pas pak mendova, që në thelb unë jam Pamuk dhe jo Nabokov dhe e bëra sipër mënyrës sime".
Muzeu, megjithatë, erdhi shumë më vonë nga romani.
"T’u them të vërtetën, do të doja të kishin ardhur bashkë: shpresoja të mund të përuroja muzeun ditën e botimit të librit, edhe pse presionet politike të atyre viteve e bënë të pamundur. Ideja e katalogut, në fakt, erdhi më pas dhe, po më kujtohet, kur kuptova vizualitetin e objekteve të ekspozuara."
Kur filluat të mblidhnit objektet?
"Ndërsa po shkruaja romanin. Ndonjëherë, duke gërmuar nëpër tregje sendesh të lira blija gjëra që më pëlqenin dhe mendoja se mund të përpiheshin te historia ime. Disa hynin natyrshëm, disa i ndërfusja me detyrim, ndërsa të tjera mbeteshin jashtë. Por, ndodhte edhe e kundërta, pasi kisha objekte në mendje që nuk i gjeja. Shumë nga ato të muzeut janë krijuar kinse dhe formojnë një lloj “objektesh imagjinare”.
A nuk ju bezdis ama, që disa prej lexuesve tuaj shkojnë si peligrinë në muze, sikurse lexuesit e Dan Brown, që ndjekin gjurmët e Robert Langdon?
"Apo si ata të Tolstoit, që shkojnë në Shën Petërburg nëpër vendet e Anna Karenina-s? Jo vetëm që nuk më krijon bezdi, por e kam ndërtuar muzeun, që të shkohet pikërisht aty! Ka një aspekt të gjallë në krijimin e konfuzionit: duke thënë haptazi, që historia është imagjinare dhe në të treguarit njëkohësisht të objekteve reale, që i përkasin asaj. "
E kuptoj përsosur argëtimin e shkrimtarit, por po shqetësohesha në lidhje me qëndrimin e lexuesit.
"Statistikat mbi vizitorët na tregojnë, se nga dy të tretat deri në tre të katërtat e vizitorëve nuk e kanë lexuar librin dhe ndoshta nuk do ta lexojnë kurrë. Dhe unë kam zbuluar, duke folur me disa nga ata që e kanë lexuar, që shpesh lexuesit nuk kujtojnë detaje të një libri apo të objekteve që gjenden aty. Ata kujtojnë më tepër një ndjesi a emocion, që ai u ka shkaktuar. Me fjalë të tjera, nuk kujtohet vetë libri, por përvoja e leximit të tij. Për këtë arsye, shumë vizitorë befasohen teksa shohin shpërfaqjet e objekteve që janë në roman, por të cilat nuk i mbajnë mend."
Duke kujtuar që, ju keni thënë se e doni Borges-in, nuk mjaftoi të shqyrtonit romanin dhe muzen, pa dashur vërtet të shkruhej njëri dhe ndërtohej tjetri?
"Borges thoshte gjithmonë se, në vend të Henry James, ai do të kishte shkruar një histori të shkurtër më mirë se sa një roman të madh. Duke thënë këtë, bënte sikur nuk kuptonte çfarë qe arti i të treguarit të një historie. Fakt është se, romanet nuk janë vetëm konstruksione metafizike apo struktura imagjinare, që përpiqen të kapërcejnë realitetin. Ka edhe mënyra për të gjeneruar dhe transmetuar kënaqësinë e të shprehurit të ndjenjave, të të përshkruarit të mjediseve, të gjetjes së fjalëve të duhura në çastin e duhur. Por natyrisht, Borges ishte tepër i zgjuar për të mos e ditur gjithë këtë dhe luante edhe ai me lexuesin, në mënyrën e tij."
Çfarë jeni duke bërë tani?
"Pasi mbarova muzeun, jam rikthyer në jetën time të shkrimtarit dhe gjendem në mes të një romani të ri. Jam gjashtëdhjetë vjeç, jeta po bëhet më e shkurtër, por Çmimi Nobel nuk më ka bërë të humb ambiciet. Pra, i ngarkuar me punë të vështirë, sepse më ka mbetur pak për të jetuar, por ende aq shumë për të shkruar."
“La Repubblica”, shkurt 2013
Do të doja ta nisja, duke ju pyetur…
"Para se të fillosh, më lër të të them diçka. Unë vij nga një familje inxhinierësh. Babai dhe xhaxhai im zbaviteshin, duke më bërë lojëra matematikore, duke më dhënë shpesh problema. Ndërsa unë kisha gjithmonë ankthin, se më duhej të përballesha me pyetje, që të zënë si në kurth dhe se nuk isha aq i shpejtë dhe i mençur për t’u përgjigjur. Por në shkollë, geni i mirë i familjes nuk më linte në baltë dhe isha i mirë në matematikë. Por përballë profesorëve bëhesha gjithmonë nervoz, madje, më falni, nëse jam nervoz edhe tani.”
Rrini i qetë, nuk do t’ju bëj pyetje problematike. Do të filloj nga babai juaj, pasi më ka befasuar të lexoj tek “Stambolli”, se në Paris ai takonte Sartrin.
"Ah, jo se e takonte, thjesht e shihte rrugës. Babai im ndiqte traditat e familjes, të babait dhe gjyshit të tij. Studionte në Politeknik, për t’u bërë një inxhinier civil. Gjyshi im pati punuar mjaft rëndë, duke ndërtuar hekurudha dhe pati bërë shumë para. Edhe babai dhe xhaxhai im patën punuar shumë, por…për të prishur çfarë gjyshi kishte fituar. Kështu që, unë dhe vëllai im ia nisëm nga pika zero.
Por as vëllai juaj nuk u bë inxhinier.
"Të dy jemi edukuar me konceptin e njëjtë të botës së tretë: në të cilin duhet të studiosh inxhinieri, për t’i shërbyer vendit, duke bërë punë të dobishme. Kësisoj, vëllai im ka nisur si inxhinier kimik në Yale dhe më pas ka kaluar tek ekonomia. Tashmë gjendet në London School of Economics, edhe pse sapo ka dalë në pension dhe dëshiron të kthehet në Turqi.
Nëse nuk ofendoheni, meqë aluduam për Sartrin, do t’ju pyesja, nëse jeni ndjerë ndonjëherë në krahasim me vëllanë tuaj si “idioti i familjes".
"Oh, sigurisht! Edhe më keq. Unë jam një shembull tipik i të qenit “i dytë”. Në kuptimin që, familja turke është patriarkale dhe përqendrohet në edukimin e djalit të madh, pasi është ai që duhet të mvishet me përgjegjësi, t’i dëgjohet fjala se çfarë të bësh, se si duhet të trajtojë vëllezërit më të vegjël, e kështu me radhë. Një shembull tipik i asaj që ndodhte është se, kur shkonim diku, ai shqetësohej për të parë emrat e rrugëve apo të gjente adresën, ndërsa unë mund të ëndërroja dhe të vështroja në hapësirë apo vitrina. Ka përparësi dhe mangësi në të qenit “fëmija i dytë”. Në veçanti ata kanë një rritje dhe pjekuri të vonuar".
Bëhesh si Piter Pan?
"Miqtë e mi vazhdojnë të thonë, se jam pak fëmijë edhe tani. Kjo stimulon imagjinatën, por nuk ndihmon të bëhesh qenie shoqërore dhe as t’ia dalësh në jetën e përditshme. Disa gjëra mësohen që 6 vjeç dhe tani që jam 60 duhet të them se, ky është karakteri im. Është vëllai im ai që di të ecë në shoqëri, ndërsa unë mbeta josocial, i paangazhuar, i privuar nga autokontrolli... ".
Një artist domethënë.
"Po. Por të jesh artist mund të jetë një justifikim. Jam bërë i tillë, sepse jam një artist apo jam bërë artist, sepse jam i tillë? Unë mendoj se është më tepër e dyta. Pranova, u pajtova me të qenit një vetmitar dhe ëndërrimtar, gjë që edhe familjes sime iu desh ta pranojë. Ata më propozuan fatin e familjes: të shkoja në Politeknik e të bëhesha më mirë një arkitekt se sa një inxhinier. Por, pas tre viteve universitet e braktisa atë dhe nisa të shkruaj."
Është ai moment vendimtar, që ju bëri të përfundoni “Stambolli”-n. Por ka një pasazh në atë libër, dedikuar krejtësisht trishtimit, në të cilin ju e lidhni këtë ndjenjë me "turmën e meshkujve pozitivistë, adhurues të matematikës dhe fjalëkryqeve të familjes suaj”.
"Për mua matematika ishte zbavitëse, kur ia dilja të zgjidhja problemet, por trysnuese, kur nuk ia dilja. Të shkruash nuk kërkon zgjidhjen e nevojshme dhe korrekte të një problemi dhe lejon shprehjen e diçkaje, që nuk të lë me faqen bosh. Shkrimtari shprehet lirshëm dhe shpreson se, kjo që bën është përgjigjja e ndonjë pyetjeje, që lexuesi i bën vetvetes dhe jo atij!".
Me që ra fjala te trishtimi i Stambollit, a nuk mendoni se ky mund të gjendet në të njëjtën mënyrë në qytete, që e kanë humbur kuptimin e të shkuarës së tyre?
Mendoj për Kajron, Bagdadin, Damaskun apo edhe Romën në njëfarë kuptimi. "Unë e lidh “hüzün”-në e Stambollit, që do të thotë saktë "trishtim" apo "melankoni" me faktin se e kam jetuar fëmijërinë në vitet '50, i rrethuar nga monumente madhështore otomane, që shembeshin përtokë copë-copë. Ishte pak a shumë si sot në Indi, ku për t’u zhbërë nuk janë ndërtesat e të shkuarës, por ato bashkëkohore. Dhe është e vërtetë, që edhe në Kajro ndodh po e njëjta gjë."
Kam përshtypjen se, te shkrimtarët ju preferoni autokritikë dhe vetanalizë.
"Ka dy aspekte të të qenit shkrimtar. Është mendja analitike, matematika, që përpiqet të ndjekë udhën e mendimeve për të arritur një qëllim dhe madje mund të përpiqet të kryejë konstruksione mendore: arkitekti i vdekur dhe i varrosur brenda meje më kushtëzon në atë drejtim. Por ka edhe mendje poetike, të ndjeshme, që pezullon arsyen, për t’u lidhur në një muzikë të brendshme, ose të përfitojë nga një moment i papritur frymëzimi. Që të mund të jesh shkrimtar, duhet të bashkosh mendjen analitike me ndjeshmërinë poetike në një kompromis të vazhdueshëm dhe të ekuilibruar mes planifikimit racional dhe surealizmit iracional. Për këtë arsye më pëlqen të shkruaj romane."
De Amicis do të dukej si një heroi juaj. Prisja një kapitull për të tek “Stambolli”, si për Nerval apo Flaubert, por përkundrazi, ju e citoni vetëm kalimthi.
"Ai po që ishte një shkrimtar i mirë, me një sy jo të zakonshëm. Libri i tij, “Konstandinopoja” është më i miri i Tetëqindës dhe qyteti që ai përshkruan është një shpikje e tij. Ka ndikuar në brezat pasardhës të shkrimtarëve, tek ata që ju kujtuat. Por këta ishin më të famshëm sesa ai, dhe jetonin në qendër të skenës letrare, ndërsa De Amicis ishte një shkrimtar margjinal i librave për fëmijë. Ndikimi i tij ka qenë indirekt dhe për këtë arsye unë kam folur pak."
Do të doja të kalonim tek muzeu juaj, por në njëfarë kuptimi, ju flisni për të tek ‘Stambolli’, në kapitullin mbi Koçunë. Enciklopeditë tuaja mbi qytetin janë edhe ato sikurse muzetë apo jo?
"Ekrem Koçu ishte i prerë për historian, por e humbi punën e tij në universitet për arsye politike. Ishte një profesor i studimeve osmane dhe kjo gjë ishte në kundërshtim me vizionin modern, që republika e re turke kërkonte të promovonte. Dhe për shkak se ai donte të vazhdonte të tregonte histori otomane dhe kishte nevojë për të fituar të holla, shpiku një mënyrë popullore të bërjes së tyre përmes një enciklopedie, që do të mblidhte fakte ekzotike, të çuditshme dhe kurioze, të cilat ai i tërhoqi prej arkivave, që i njihte mirë."
Teksa flisni për koleksionizmin e Koçusë duket sikur po flisni për veten. Jeni duke mbledhur objekte për muzeun tuaj?
"Në atë kohë, isha duke mbledhur fakte dhe libra, ende jo objekte. Por doja të thoja se, unë nuk jam një koleksionist, në kuptimin teknik të fjalës: si dikush që është i interesuar në bërjen bashkë të objekteve jo aq për vlerën e tyre apo dobishmërinë se sa thjesht prej shijes për t’i pasur apo për të zotëruar një seri të plotë. Për shembull, për një koleksionist është më e rëndësishme, që të ketë të gjitha vëllimet e enciklopedisë së Koçu-së, se sa t’i lexojë. Dhe për të është e rëndësishme t’i ruajë këto volume si relike, ndërsa unë i lexoj".
Por shpesh koleksionizmi kapërcen në kufijtë e totemizmit.
"Sigurisht. Të gjithë ne kemi tendencën për të mbetur të kapur pas objektesh të caktuara për arsye sentimentale, të lidhura me jetën, dashurinë dhe vdekjen. Por vetëm kur mendohet për një muze personal apo publik, flitet për koleksionizëm me kënaqësinë relative, që i detyrohet zotërimit të objekteve. Pra, të mbledhësh objekte nuk do të thotë domosdoshmërisht të jesh koleksionist. Shpesh ato nuk janë të lidhura me ndonjë histori, vetëm atëherë kur dikush e shpik atë. Dhe një mënyrë për ta shpikur apo sugjeruar është edhe ekspozimi, që të jetë tipar i tyre në njëfarë mënyre. Çdo muze rrëfen një histori dhe “Muzeu i pafajësisë” përbën vërtet një roman."
Ju keni shkruar, se në fillesat tuaja mendonit që romani të përkonte me katalogun e muzeut. A nuk ju kujton kjo paksa “Zjarrin e zbehtë” të Nabokov?
"Sigurisht. Në fillim kisha pikërisht atë roman ndër mend! Doja të shkruaja timin në shënimet e katalogut, në mënyrë që historia të dilte prej shënimeve tek objektet. Por pas pak mendova, që në thelb unë jam Pamuk dhe jo Nabokov dhe e bëra sipër mënyrës sime".
Muzeu, megjithatë, erdhi shumë më vonë nga romani.
"T’u them të vërtetën, do të doja të kishin ardhur bashkë: shpresoja të mund të përuroja muzeun ditën e botimit të librit, edhe pse presionet politike të atyre viteve e bënë të pamundur. Ideja e katalogut, në fakt, erdhi më pas dhe, po më kujtohet, kur kuptova vizualitetin e objekteve të ekspozuara."
Kur filluat të mblidhnit objektet?
"Ndërsa po shkruaja romanin. Ndonjëherë, duke gërmuar nëpër tregje sendesh të lira blija gjëra që më pëlqenin dhe mendoja se mund të përpiheshin te historia ime. Disa hynin natyrshëm, disa i ndërfusja me detyrim, ndërsa të tjera mbeteshin jashtë. Por, ndodhte edhe e kundërta, pasi kisha objekte në mendje që nuk i gjeja. Shumë nga ato të muzeut janë krijuar kinse dhe formojnë një lloj “objektesh imagjinare”.
A nuk ju bezdis ama, që disa prej lexuesve tuaj shkojnë si peligrinë në muze, sikurse lexuesit e Dan Brown, që ndjekin gjurmët e Robert Langdon?
"Apo si ata të Tolstoit, që shkojnë në Shën Petërburg nëpër vendet e Anna Karenina-s? Jo vetëm që nuk më krijon bezdi, por e kam ndërtuar muzeun, që të shkohet pikërisht aty! Ka një aspekt të gjallë në krijimin e konfuzionit: duke thënë haptazi, që historia është imagjinare dhe në të treguarit njëkohësisht të objekteve reale, që i përkasin asaj. "
E kuptoj përsosur argëtimin e shkrimtarit, por po shqetësohesha në lidhje me qëndrimin e lexuesit.
"Statistikat mbi vizitorët na tregojnë, se nga dy të tretat deri në tre të katërtat e vizitorëve nuk e kanë lexuar librin dhe ndoshta nuk do ta lexojnë kurrë. Dhe unë kam zbuluar, duke folur me disa nga ata që e kanë lexuar, që shpesh lexuesit nuk kujtojnë detaje të një libri apo të objekteve që gjenden aty. Ata kujtojnë më tepër një ndjesi a emocion, që ai u ka shkaktuar. Me fjalë të tjera, nuk kujtohet vetë libri, por përvoja e leximit të tij. Për këtë arsye, shumë vizitorë befasohen teksa shohin shpërfaqjet e objekteve që janë në roman, por të cilat nuk i mbajnë mend."
Duke kujtuar që, ju keni thënë se e doni Borges-in, nuk mjaftoi të shqyrtonit romanin dhe muzen, pa dashur vërtet të shkruhej njëri dhe ndërtohej tjetri?
"Borges thoshte gjithmonë se, në vend të Henry James, ai do të kishte shkruar një histori të shkurtër më mirë se sa një roman të madh. Duke thënë këtë, bënte sikur nuk kuptonte çfarë qe arti i të treguarit të një historie. Fakt është se, romanet nuk janë vetëm konstruksione metafizike apo struktura imagjinare, që përpiqen të kapërcejnë realitetin. Ka edhe mënyra për të gjeneruar dhe transmetuar kënaqësinë e të shprehurit të ndjenjave, të të përshkruarit të mjediseve, të gjetjes së fjalëve të duhura në çastin e duhur. Por natyrisht, Borges ishte tepër i zgjuar për të mos e ditur gjithë këtë dhe luante edhe ai me lexuesin, në mënyrën e tij."
Çfarë jeni duke bërë tani?
"Pasi mbarova muzeun, jam rikthyer në jetën time të shkrimtarit dhe gjendem në mes të një romani të ri. Jam gjashtëdhjetë vjeç, jeta po bëhet më e shkurtër, por Çmimi Nobel nuk më ka bërë të humb ambiciet. Pra, i ngarkuar me punë të vështirë, sepse më ka mbetur pak për të jetuar, por ende aq shumë për të shkruar."
“La Repubblica”, shkurt 2013
