“Në librin e tij monumental të kujtimeve “Përkulja dhe rënia e tiranisë shqiptare”, që padrejtësisht ka mbetur jashtë vëmendjes, Spartak Ngjela, duke portretizuar të burgosurit politikë që ishin kundër Europës, jep një ndarje të tyre në “turq” dhe në “sovjetikë”. Në dukje naive, tabloja jepte saktë tharmin e historisë dhe të fatalitetit shqiptar. “Turqit”, otomanistët e dikurshëm dhe “sovjetikët”, komunistët e shekullit XX, i bashkonte e njëjta strategji: armiqësia me Europën. Çdo gjë mund të lëvizte, ajo asnjëherë”
“Vitet 1989-1990, pikërisht atëherë kur priste me padurim kthimin në Europë, Shqipëria ishte pranë një gremine, që ende sot mbahet e fshehtë: rikthimi në kampin lindor komunist. Mbahet e fshehtë se një pjesë e autorëve që do të vinin në skenë këtë tragjedi, jo vetëm janë gjallë, por disa janë ende në politikën shqiptare: në parlament e gjithkund. Është kjo arsyeja kryesore pse Shqipëria, e vetmja në Europë, nuk i hap qilarët e saj të errët, më të frikshmit në kontinent. Që të mos zgjatem, Shqipëria vërtet u shkëput nga kampi sovjetik më 1960, por kjo ndarje jo vetëm nuk e bëri atë më europiane, siç u ëndërrua në atë kohë, por e bëri dyfish kundëreuropiane. Bashkimi Sovjetik, duke i njohur mirë shefat shqiptarë, nuk e hoqi asnjëherë shpresën se ata do të ktheheshin prapë te çerdhja e vjetër. Ai e mbikëqyrte Shqipërinë nga larg. Mesazhet ishin të qarta: bëni ç’t’ju shkrepet në kokë, veç atje mos t’ju shkojë mendja: tek Europa! Ky ishte pakti i heshtur. Zbulimi sovjetik, qysh më 1945, ishte vendosur këmbëkryq në Tiranë. Çerdhet kryesore të tij ishin Komiteti Qendror i Partisë, Instituti i Marksizëm-Leninizmit, Sigurimi. Me gjithë ulërimat e pafundme kundër Moskës, besoj se nga mijëra agjentët sovjetikë nuk është zbuluar ende asnjë”, – kështu shprehet shkrimtari Ismail Kadare në librin “Një enigmë me disa të panjohura. Rreth dosjes Bilal Xhaferi”, botuar së fundmi nga Shtëpia botuese “Onufri”, publikuar në suplementin e librit në Mapo, të javës së kaluar. Sot po botojmë një pjesë tjetër nga biseda e gjatë e shkrimtarit me autoren e librit.
…Megjithatë, rusët nuk arritën dot ta ndërprisnin rrugën e Shqipërisë drejt Europës. Ç’mendoni për shkaqet e kësaj?
Është e vërtetë se rusët nuk e arritën dot, por kjo s’është meritë e jona. Madje do të shtoja, as e jona, as e askujt. Është një kthesë, një trill i fatit historik i paparashikueshëm. Pak më lart, kur fola për mesazhet antieuropiane staliniste, që vinin nga Moska, mesazhe të tipit: mbahuni dhe pak, së shpejti punët do të rregullohen, prita që ju të më bënit pyetjen: ç’janë këto mesazhe staliniste? Në atë kohë Rusinë e drejtonte Gorbaçovi liberal, ai që nismëtoi frymën liberale kudo. Mirëpo ju në atë kohë keni qenë e vogël dhe s’mund t’i dini në hollësi gjërat.
Pra, në atë kohë, në krye të Rusisë ishte vërtet Gorbaçovi, mik i Perëndimit etj., etj., por në atë kohë pikërisht, nën këmbët e tij po ndodhte befasia më e madhe e kohës: Gorbaçovi ishte duke u rrëzuar. Këtë as e dinte, as e parashikonte askush, as ai vetë. Kundër tij po vepronte një puç i gjerë, ndoshta më i gjeri në histori, i cili përpara rrëzimit kishte shtënë në dorë kyçet e shtetit, ndër të tjera, policinë e fshehtë dhe Ministrinë e Jashtme. Pra, kishte dy Rusi sovjetike: një liberale, që po binte, dhe një staliniste, që po ngrihej. Shqipëria jonë e dashur, siç mund ta merrni me mend, ishte si gjithmonë me anën e gabuar, pra me Rusinë e keqe.
Është përmendur edhe herë të tjera se ditën kur puçistët kujtuan se fituan, në Tiranë janë bërë shumë darka festive. Për fat, ngazëllimi ishte i shkurtër, sepse vërtet puçistët arritën të përmbysnin Gorby-n, por, ndërkaq, në rrethana të errëta u përmbysën edhe vetë. Se ç’ndodhi atë natë gushti në Moskë nuk ishte fort e qartë. Ajo që dihej ishte se, si pasojë e kacafytjes së shurdhër moskovite, bashkë me stalinistët, u shemb dhe ëndrra e vjetër e filosovjetikëve
shqiptarë, kthimi te Moska. Stalinistët e Tiranës e humbën toruan plotësisht. Kështu shpjegohet çoroditja e paparë, paniku, kaosi, veprimet kundërthënëse, dyfytyrësia proverbiale, hapja dhe mbyllja e portave të ambasadave. Çoroditja si një mallkim i trashëguar vazhdoi edhe pas ikjes së tyre nga pushteti. Po ai kaos e ai mendim i errët bëri që, mu në mes të zjarrmisë proeuropiane, Shqipëria, pa dijeni të Parlamentit, gjysmë fshehtazi hyri në Ligën Islamike! Si një mjegull spikatte turbull ankthi i vjetër: çështja e Europës. Pavarësisht nga maskat që mund të vinin partitë, ajo kishte qenë dhe mbetej thelbi i gjithçkaje. Me Europën ose kundër Europës. Në librin e tij monumental të kujtimeve “Përkulja dhe rënia e tiranisë shqiptare”, që padrejtësisht ka mbetur jashtë vëmendjes, Spartak Ngjela, duke portretizuar të burgosurit politikë, që ishin kundër Europës, jep një ndarje të tyre në “turq” dhe në “sovjetikë”. Në dukje naive, tabloja jepte saktë tharmin e historisë dhe të fatalitetit shqiptar. “Turqit”, otomanistët e dikurshëm dhe “sovjetikët”, komunistët e shekullit XX, i bashkonte e njëjta strategji: armiqësia me Europën. Çdo gjë mund të lëvizte, ajo asnjëherë.
Lidhur me raportet shkrimtar-diktator ju përmendni disa shembuj të huaj. A mund të themi se te ne ka qenë i njëjti fenomen?
Pa asnjë dyshim që ka qenë ashtu. Më 1944, kur komunistët morën pushtetin në Shqipëri, poeti më i madh i vendit dhe një nga më të mëdhenjtë e kësaj pjese të Europës, Lasgush Poradeci, ishte 48 vjeç. Përveç veprës poetike, që ngjante edhe më luksoze në sfondin disi të ashpër të letrave shqipe, kishte gjithçka tjetër për përhiroren (aureolën) e poetit: Studimet shumëvjeçare në Austri, një lloj prarimi elitar, dy-tri histori dashurie, fejesën me një nxënëse të Institutit “Nëna Mbretëreshë” dhe, kryesorja, një fantaksje, që me pak mirëdashje mund të quhej krisje prej poeti e me pak keqdashje, çmenduri. Ishte kjo e fundit që, me sa dukej, e shpëtoi. Sunduesit shqiptar do t’i jetë dukur jo fort i rrezikshëm, sidomos në krahasim me shkrimtarët me hije kërcënuese, që e kishin lënë ndërkaq Shqipërinë, si Ernest Koliqi e Mithat Frashëri. Me kalimin e kohës, terrori forcohej. E bashkë me të etja për pushtet. E pas saj sëmundja e lavdisë. E me të, smira që s’mungon kurrë. Nga shkrimtarët e mbetur prej mbretërisë, dy prej tyre, Dh.Paskon dhe P. Markon, i futi shpejt e shpejt në burg. Më pas, pas
prishjes me jugosllavët, me të njëjtin ngut do t’i nxirrte, me shpjegimin se ai s’kishte dashur, por ç’t’i bënte jugosllavëve që kishin ngulmuar! (Stalini s’donte për Mandelshtamin, por ç’t’i bënte Pasternakut!) Dy të tjerë, Spasse dhe Xoxa, pas një kërcënimi paralajmërues me shkas biografi k, u lanë të qetë. Më ngatërrestari i të gjithëve, peshkopi Fan Noli; që e kishte bërë lëmsh Shqipërinë me komplote, kundërkomplote e drama të Shekspirit, për fatin e mirë të tiranit ndodhej në mërgim dhe, i lodhur nga gjithçka, po bëhej gati në moshën shtatëdhjetëvjeçare të hynte si student për muzikë! Mbetej vetëm Lasgush Poradeci, poeti me hije princi, që e kishte shpallur veten “zog i qiejve”, aq i mënjanuar nga jeta, saqë dukej se do të mjaftonte vetëm një shkelm për ta kthyer prapë atje, midis yjsh, që në të vërtetë ishin dhe titujt e dy veprave kryesore të tij, “Vallja e yjeve” dhe “Ylli i zemrës”. Ndodhja e një poeti të tillë në një diktaturë komuniste, ngjante si një gabim i stinës. Vendet aleate, Rusia, Hungaria e të tjerë, nuk jepnin shembull kaq të spikatur. Në Rusi për shembull, kishin qenë një grup i përzier, tokësorësh e qiellorësh, Blloku, Majakovski, Ahmatova, Cvjetajeva, Bulgakovi, Pasternaku, që ishin gjendur pak a shumë bashkë. Kurse ky paskësh qenë më i vetmuar se vetmia vetë. I papërsëritshëm në asgjë, u duk se edhe zgjidhjen e çështjes së tij e gjeti vetë. E përjashtoi veten nga gjithçka, duke ia bërë të qartë paktin tiranit të ri. Ai pakt përmblidhej në dy fjalë: “zëre se s’jam!”. Kështu ai shestoi atë që u quajt vdekja e tij për së gjalli. Për dyzet
vjet nuk do të ndihej askund. Ai e dinte këtë mjeshtëri, ndoshta të vetmen, pas artit. Në kohën e mbretërisë kishte lidhur një pakt të ngjashëm me mbretin Zog. Thelbi ishte i thjeshtë: ti je zog në tokë, unë në qiej. Secili në punë të vet. Pakti me sunduesin e ri, për çudi, po ecte. Gjëmonin mitingjet nga brohoritjet “Rroftë”! për sunduesin, po aq sa ç’ishte e kundërta: heshtja për poetin. Në vend të rroftë! ishte mos rroftë! për të mos thënë mos qoftë! E në qoftë se këto do të dukeshin disi të tepruara, puna do të përfundonte te një gjetje disi e mesme: udhëheqësi rroftë! poeti mungoftë! Ai mungonte aq shumë dhe aq gjatë, saqë një pjesë e njerëzve, për të mos thënë gjysma e Shqipërisë, e dinin të vdekur. Pakti për një çudi të madhe vijonte. Poeti më i madh i vendit, vazhdonte të rronte me kostumin e vdekjes. Fjala “vdekëronte” u përdor, me sa dukej, për herë të parë për të. Frika nga shkrimtarët e përjetshëm, më i madhi tmerr i çdo tirani, qetësohej prej kurtizanëve të tij. Si mund të ishte i përjetshëm, pa qenë i jetshëm? Dyshimet megjithatë nuk mungonin. Ishte vërtet i mënjanuar,
apo hiqej ashtu? Për çdo rast do të merreshin masat kundër tij. Dhe ato u morën: të egra si askund, çnjerëzore. Si ai që i jep plumbin e fundit viktimës së rrëzuar, për t’u bindur për vdekjen e tij, regjimi shqiptar sajoi një kinse devizë, një maksimë, një klishe: poet i mirë, por njeri i keq!
Kjo është bërë në modë tani. Sidomos në rrjetet sociale. A mund të tregoni si funksiononte në atë kohë për Lasgush Poradecin?
Janë ca gjëra që ecin në çdo kohë. Çdo vend komunist kishte zyra të veçanta që merreshin me poshtërimin e njerëzve të shquar të kulturës. Shquhej për këtë Gjermania Lindore. Dhe Rusia natyrisht, nëna e të gjithave. Për Lasgushin, pëshpërima më e përhapur ishte kinse çmenduria
e tij. Kjo ishte edhe më e lehtë për t’u besuar, për shkak të sjelljeve të tij tepër të çuditshme. Por s’ishte kjo që e dëmtonte, madje bënte të kundërtën. Kurse shpifjet ishin të shëmtuara si për rrallëkënd. Përveç egocentrik, e bënin mosmirënjohës, shpirtkazmë me gruan, shpërfillës e cinik të pashoq. Sunduesi shqiptar nuk e ka takuar asnjëherë poetin më të madh të Shqipërisë. Pas vdekjes së të dyve, kur u kujtuan se sa turpëruese ishte kjo për tiranin kinse artdashës e frankofil shqiptar, u sajuan me shpejtësi ca shënime ditari të tij, ku të dëshmohej e kundërta: adhurimi për poetin. Për fatin e keq të tij dhe për fatin e mirë të poetit, ishte një skenë ku të dy personazhet u gjendën përbri njëri-tjetrit si në teatër: bregu i liqenit të Ohrit.
Dihej botërisht se sa i pandarë ishte ky liqen prej poetit. Lidhej me gjithçka të tij, me poezinë, me metaforat e rralla, së fundi me vetë emrin Poradeci, që poeti, duke e marrë prej tij, e kishte shpallur, si të thuash veten, si bir për shpirt i liqenit. Pikërisht në breg të ujanës së famshme, sunduesi i Shqipërisë e kishte bërë zakon të kalonte çdo vit pjesën më të madhe të verës. Ishin, pra, përbri njëri-tjetrit, disa qindra hapa larg, dhe këtë s’kishte njeri që s’e dinte.
Poeti e kalonte verën pothuajse i vetmuar në “kullën” e tij, siç e quante shtëpizën e vogël jo larg bregut. Dyqind hapa më larg, sunduesi ftonte herë pas here miq, kryesisht anëtarë të Byrosë Politike, gjysma e të cilëve ishin budallenj, por edhe njerëz të kulturës, aktorë nga Korça, për shembull, zyrtarë të rrethit, apo gazetarë a filozofë të huaj majtistë. (Të njëjtën gjë, por me më tepër luks, bënte disa kilometra më tej, në vilën e tij të pushimit, në pjesën jugosllave të liqenit, shemri i tij i përjetshëm, Titoja.) Pikërisht në këtë skenë idilike, vit pas viti, sunduesi i Shqipërisë deshi t’i tregonte shpërfilljen e tij poetit më të madh të shqiptarëve. Mbreti Zog, ishte si ishte, më dërgoi dy herë mjekun e tij, kurse ky i tanishmi, as që ka pyetur ndonjëherë jam apo s’jam gjallë. Këto qenë fjalët që më besoi një pasdite vere në breg të liqenit që mbante emrin e tij. S’të shoh. Pra s’je. Ky ishte urdhri i diktatorit. Ky ishte vërtet urdhri, por sunduesi ishte i rremë në sytë e poetit. Ndaj dhe urdhri i tillë do të ishte: i rremë. Përgjigjja e Lasgush Poradecit ishte ndoshta më e pashembullta në hyllësinë e komunizmit. Në pamje të parë dukej sikur poeti e kishte ulur kryet, duke pranuar mosqenien e vet. Ai kishte veshur kostumin e vdekjes dhe ashtu, si hije, u hoq mënjanë. Ndërsa vetëvrasja e Senekës kishte vazhduar një natë të tërë, vetëshuarja e Lasgush Poradecit do të zgjaste dyzet vjet. Dyshimet herë pas here rizgjoheshin: është shuar vërtet? Mos po e fsheh kurorën, e bashkë me të skeptrin? Përgjuesit, që nuk i ndaheshin, kumtonin të kundërtën: ishte i
shuar vërtet. S’jepte asnjë shenjë jete, as vjershe, as mendime kundër shtetit. Tirani shqiptar duhej të ndiente dehjen e ngadhënjimit; e kishte mposhtur poetin mu në truallin e vet pogradecar e kjo ishte njëlloj si ta kishte mposhtur midis yjsh, banor i të cilit qe shpallur.
Kështu vazhdonte kjo histori, gjersa një ditë, poeti, që prej kohësh pritej të ikte më në fund nga kjo botë, me fjalë të tjera, të vdiste, brenda vdekjes, siç thuhej, dha një shenjë. S’ishte as vjershë kundër shtetit, as mahi a testament, por tjetër gjë: kishte rënë në dashuri. Ishte mbi 80 vjeç kur ndodhi kjo. Tirani ndërkaq nuk kishte mbushur as 70, dhe dihej se prej kohësh u kishte lënë lamtumirën grave. E kishte marrë vesh vallë? Dhe si e kishte kuptuar? Si sfidë të
poetit, si humbje të bastit me të?
Për dashurinë
Që shemb një burrë…
Vargjet e ndoshta poezisë më të bukur të tjetrit, të shkruara, me sa dukej, për këtë rast, tingëllonin vërtet enigmatike. Poeti pranonte një rrëzim të tij, një shembje. Dukej sikur i thoshte tiranit: u ktheva në jetë për t’u shembur, por jo prej teje, prej një gruaje. Në kohën e errët të urrejtjes, ai i qe përkulur dashurisë. Pyetjes që aq shumë i tmerroheshin të gjithë: ku ishe ti, Adam?, ai mund t’i përgjigjej: sa ishte ai, unë s’isha. Dukej se s’kishte vend për të dy.
Pyetjes tjetër, se ç’bëri aq sa të kujtohej kaq mallëngjyeshëm, do t’i përgjigjeshim ne të tjerët. Ashtu, i pajetshëm, siç ishte, na mbrojti ne të tjerëve prej dufi t të herëpashershëm psiko-tiranik, alla Neron. Shkrimtarëve të mëdhenj të vetmuar, iu binte disa herë ky fat i rrallë: ai i rrufepritësit. Etja e tiranit për rrënim, furia e tij, përzier me dehjen që i jepte mposhtja e një princi të artit, përplaseshin e shkriheshin në radhë të parë te ky, pa i arritur të tjerët. Por të tjerët, të shushatur, siç ishin nga tmerri, në vend që t’i ishin mirënjohës, e braktisën në vetminë e tij. Lasgush Poradeci ishte shkrimtari më i vetmuar i galaktikës komuniste, e ndoshta i krejt planetit. Ne që e donim ishim fare të paktë, jo më tepër se një grimcë rëre në ranishten e pafund të harrimit. Diktatori vdiq më 1985. Ia kishte lënë, më në fund, vendin,
por poetit ende s’po i dilte e ftohta e vdekjes. Më 1986, botuesit tim francez, Claude Durand, që ndodhej në Shqipëri, ia tregova historinë e të parës sfidë të tij, që ishte njëherësh, e fundmja: dashurinë e tij. Atë për një grua. Atë që shembte një burrë. Novelën “Ikja e shtërgut”, që isha duke shkruar ndërkaq për të, e mbarova me ngut, në mënyrë që Durand-i ta merrte me vete, bashkë me dorëshkrimin e “Hijes” e të “Vajzës së Agamemnonit”. Lasgushi, ndonëse ishte ende gjallë, s’dinte asgjë, dhe s’do ta merrte vesh kurrë. Vdiq në vitin 1988, në kohën që në mes të Tiranës po ngrihej shtatorja e diktatorit. Në dimrin e vitit 1991, shtatorja do të rrëzohej e do të hiqej zvarrë përmes Tiranës. Pak kohë më pas, në breg të liqenit të Ohrit, si një shenjë hyjnore do të ngrihej befas shtatorja e atij që dukej sikur kishte qenë pa jetë tokësore, për ta pasur atë në bronz: Lasgush Poradecit. Ngrihej si një mrekulli te bregu i liqenit, të cilin ai po e merrte përsëri, pikërisht tek ai breg ku rronte e nuk rronte, ku vdiste e nuk vdiste dot… E kishte marrë pra, prapë liqenin, dhe pas tij, gjithçka tjetër që kishte humbur. Sepse poetët kanë, veç të tjerash, veçantinë që edhe po të duan të humbin, nuk humbin dot…
Ju folët kaq hollësisht dhe kaq bukur për poetin e madh. Do të më lejoni t’ju bëj një pyetje delikate, që ndoshta është bërë dhe e bezdisshme për ju: raportet tuaja me sunduesin e Shqipërisë, siç e quajtët. Në qindra studimet, brenda dhe jashtë Shqipërisë, nuk mungon asnjëherë ky motiv.
Ju kuptoj fare mirë. Motivi është pothuajse i pashmangshëm në shumicën e rasteve, kur shkrimtarët kanë jetuar në regjime të tilla. Siç është thënë dhe përsëritur shumë herë, në
rastin tim ka një arsye më tepër: qenia jo vetëm nga i njëjti qytet, por nga e njëjta lagje, madje pranë të njëjtës rrugicë me një emër të krijuar enkas për metafora, ose gjykime paradigmatike: “Sokaku i të marrëve”. Ndonëse nuk e kam vështirë të bëj metafora, nuk do të abuzoj me to. Në vend të tyre, do t’ju tregoj një ngjarje pak kohë pas rënies së komunizmit, që lidhet pikërisht me këtë sokak. Ndodhesha midis një gazetari dhe një kineasti që po më merrte në intervistë, kur një banor i sokakut, që njihej si skulptor, thirri që larg: O I. Kadare, kjo është rrugica jote, që e ka emrin “Sokaku i të marrëve”, por duhet ta dish, bashkë me atë kineastin që të merr në film, se dy të marrët e vërtetë të këtij sokaku nuk jeni ju të dy, domethënë ti me Enver Hoxhën, por jam unë, X.Y. i marri i vërtetë, sepse ju të dy ikët, kurse
unë mbeta këtu, i treti, i vërteti… Fjalë më pa logjikë, sido që t’i ktheje, vështirë se mund të gjeje në këtë botë. Asnjë zbërthim metafizik a psikotik, frojdian a fromian, s’hynte në punë. Megjithatë, për një habi të madhe, sa herë që ka rënë fjala për raportet sundues-artist, ndodhia te “Sokaku i të marrëve” më është dukur se i afrohej disi, qoftë dhe për një grimë kohe, një të vërtete, që mundësitë njerëzore s’e kapnin dot. Shkurt, mund të thuhej se raportet aq shumë të përfolura kalonin nëpërmjet një kushtëzimi që veç marrëzia mund ta zbërthente. Ndërsa në rastin e Lasgush Poradecit, si ndërmjetës midis tij dhe tiranit, kishte qenë një liqen, ndër më të bukurit e Europës, mua, në vend të liqenit, më kishte rënë në pjesë rrugica më e çartur e kontinentit. Rrallëkush i shmangej tundimit që, kur binte fjala për raportet me sunduesin, të mos niste nga Sokaku i famshëm. Fill pas tij, si ta kishin bërë me fjalë, kapërcenin te “Dimri i vetmisë së madhe”. Gati-gati u bë zakon që ky roman të quhej si i “Enver Hoxhës”. Madje, në këtë pagëzim, nganjëherë merrte me vete edhe pjesën e dytë të diptikut, “Koncert në fund të dimrit”, aq sa aty-këtu mund të dëgjohej mendimi se I.K. s’ishte shkrimtar i keq, por ç’e do, i prishnin punë ato 1200 faqet për Enver Hoxhën! Të sqarohej se s’ishin aspak 1200 faqe, por rreth 50, madje edhe ato, të ndara bashkërisht me shefi n e komunistëve sovjetikë, Hrushovin, madje përveç tij, me një portret në grup të 80 shefave të komunizmit botëror, që jepeshin kalimthi që nga Dolores Ibaruri te Moris Thorezi, gjer te shefi i komunistëve kinezë, që përshkruhej i mbyllur si i çmendur në shpellë, kjo nuk ishte punë e autorit.
Ashtu siç nuk ishte punë e tij të shpjegonte se kjo mbledhje e Olimpit komunist botëror në Moskë, më 1960, nuk ishte aspak një himn për komunizmin, por përkundrazi, një elegji, një requiem për të. Olimpi i komunizmit në këtë roman, është një Olimp i shpërbërë, në ditët më të këqija të tij, sipas francezit Eric Faye. Pra, një Olimp në zi. E bashkë me të, gjithë tabloja e botës komuniste jepet në këtë diptik në një zymti e dramaticitet të thellë. Tmerret, ankthet, trishtimi, vrasjet alla Shekspir, fantazmat e gjer te mikrofonat e përgjimit, që të varrosura bashkë me viktimat vazhdojnë të punojnë ende nën tokë, kanë bërë që kritika botërore ta krahasojë tablonë me ferrin e Dantes. Bota e kuptoi drejt këtë vepër ndaj dhe ajo u përkthye e vazhdon të botohet gjithkund. Sipas dokeve të letërsisë, vepra e shkrimtarit shqiptar, duke qenë e atij, është njëherësh e letërsisë shqipe dhe asaj europiane e botërore. Ajo nuk mund të gjykohet ndryshe veçse si e tillë.
