Flet arkeologu, ilirologu, ballkanologu, historiani, AKADEMIK ALEKSANDËR STIPÇEVIQ
Na u desh shumë këmbngulje, për të intervistuar arkeologun, ilirologon, ballkanologun, historianin, eruditin, akademikun prof. Dr. Aleksandër Stipçeviqin, duke e shkëputur për pak kohë nga puna e tij e përditshme studimore, shkencore e krijuese (banon në Zagreb). Pa dyshim se konsiderohet një ndër shtyllat kurrizore të shkencës në arkeologji. Konsiderohet ilirologu më i madh i gjallë. Duke përfituar nga afërsia, miqësia dhe raportet, ai pranoi të deklarohet rreth shumë problemeve që trajtuam. Jam pasardhës i Mbretëreshës Teuta dhe kam së paku një pikë të vogël gjatë të Mbretëreshës Teuta-shprehet ai.
Pyetje: Prof.Stipçeviq, ju jeni arkeolog, ilirolog, ballkanolog dhe është fat që mund të lavdrohemi se kemi ilirologun më të madh të gjallë. Si e sqaroni ju këtë?
Prof.A.Stipçeviq: Unë vërtetë në rend të parë jam arkeolog, sepse kam studjuar arkeologjinë, jam diplomuar në arkeologji, kam doktoruar në arkeologji, por ja se ka ndodhë kjo që kamë qënë i detyruar të transferohem në Zagreb dhe përkohësisht jamë vendosur në Bibliotekën Kombëtare dhe Universitare.
Në atë kohë nuk e kam ditur se gjithçka që është e përkohshme, zgjatë shumë. Ashtu ka ndodhë, që ajo që ka qënë për mua e paramenduar si e përkohshme, ajo ka mbetë e përhershme. Me kohën, unë kam filluar të merrem me historinë e librit, në përgjithësi, por edhe të librit kroat, në veçanti me censurën, ndaj dhe pjesa më e madhe e asaj që kam shkruar, ka të bëjë me historinë e librit, nacional dhe në përgjithësi.
Pas kësaj, kam filluar të merrem edhe me albanologji, sepse thjesht nuk kam mund ti shmangem prejardhjes time, është dashur të merrem me disa probleme, që kanë të bëjnë me Arbëreshët afër Zarës.
Kështu, kam filluar pak nga pak të shkruaj, së pari artikuj e pastaj edhe libra mbi albanologjinë dhe më e reja tani që tashmë është dorëzuar për botim, është libri më i madh dhe më i trashë dhe ka të bëjë pikërisht me Arbëreshët afër Zarës.
Pyetje: Për librin mbi Arbëreshët do të flasim veçmas, por, kur përmendet emri Juaj, atëherë pushojnë të vlejnë disa emra të tjerë në komunikime të ndryshme e sidomos në polemika, kur bëhet fjalë për etnogjenezën e shqiptarëve?
Prof.A.Stipçeviq: Ky është një problem që ka qënë aktual në periudha të ndryshme, që ka marrë edhe konotacione politike, nebuloze, sepse ishte grumbulluar politika ditore dhe gërshetoheshin e përziheshin njerëz nga anash që nuk ishin profesionist, ekspert dhe nuk e dinin saktë se për çfar bëjnë fjalë, nuk kanë ditur saktë se çka është, por me shumë kompetencë në thonjëza kanë shkruar për këtë, ndërsa në të vërtetë është ky një process shumë i ndërlikuar, problematikë shumë e ndërlikuar, që nuk është lehtë të zgjidhet.
Unë kohëve të fundit flas që çëahtja e etnogjenezës jo vetëm të shqiptarëve, por edhe të gjithë popujve që jetojnë në Ballkan, është një proces aq i ndërlikuar, problematikë aq e ndërklikuar, sa që vetëm shkencat natyrore, në rend të parë biologjia-do ti zgjidhë këto probleme. Në shikim të parë, kjo duket e çuditshme, por, duke studjuar e analizuar burimet e gjertanishme që kemi, pra burimet historike, arkeologjike, etnografike etj, ne kemi ardhur deri në fund të mundësive tona.
Ne tani duhet të reciklojmë faktet dhe provat pro dhe kundër, por tani paraqitet një shkencë e re, e kjo është një shkencë natyrore-gjenetika, e cila sipas të gjitha gjasave, por jo menjëherë, ndoshta pas 20 ose 30 vjetëve, ndoshta edhe më shumë, do të zgjidhë shumë probleme që tani qëndrojnë pezull në ajër.
Bëhet fjalë se për këto burime, burimet historike, por edhe burimet arkeologjike, thjesht nuk mund të japin përgjigje në disa pyetje. Ne kemi shembuj nga shekulli i mesëm, kur hasim në një varr me ndonjë mjet-gjësend gotik.
Zakonisht atëhere flitet se është varr i gotëve, ose ai që është varrosur aty është got. Mirëpo kjo nuk do të thotë se është e saktë. Ndoshta ndonjë got edhe vërtetë ka qënë aty, por ndoshta ndonjë kroat e ka sulmuar dhe e ka varrosur ndërsa ai e ka marrë karficën e tij, ose shpatën e tij ose diçka tjetër.
Kur ai ka vdekur, ate e kanë varrosur me ate që ai ka pasë me vete, që e ka plaçkitur nga goti dhe kështu edhe ai paraqitet si got, ndërsa në të vertetë ai nuk është got, por ka marrë gjësendet që ia ka marrë ushtarit got.
Këto probleme sot vërtetë mundemi ti zgjidhim vetëm shkencërisht, sepse ekzistojnë metoda, për këtë. Ne në Zagreb kemi atë fat që e kemi Institutin antroplogjik, në krye me prof. Rudanin, që është ekspert i përsosur për probleme të tilla. Ky është një Institur shmë më rëndësi sepse merret me studimin e këtyre problemeve. Unë shpresoj, edhe pse është tepër heret të konstatojmë se cilat do të jenë rezultatet, por jamë krejtësisht i sigurtë se studimi i materialeve osteologjike, pra eshtrave që gjënden nëpër varreza, do të japin rezultate dhe zgjidhje për problemet që na tangojnë neve. Sipas të gjitha gjasave, ne do të mund të rekonstruojmë me saktësi, se kush është varrosur në atë varr, kush ka jetuar aty e kush nuk ka jetuar.
Me fjalë tjera, do ti zgjidhim këto probleme me të cilat ne po mundohemi dhe për të cilët të gjithë dinë gjithçka dhe më e keqja në tërë këtë tregim është politizimi që ka futur aq amulli dhe tollovi në këto probleme që është shumë vështirë tani bëhet njeriu i mençëm dhe i kuptueshëm, që ti tërheq vërejtjen njerzve që të mos ngatërrohen me problemet që nuk i njofin.
Mirëpo, fakt është se situata e sotme është e tillë se të gjithë ata që mendojnë, që paraprakisht i kanë edhe konkluzat, ata flasin dhe shkruajnë për ate sikut të jenë ekspertët më të mëdhenj.
Pyetje: Profesor, libri mbi ilirët është botuar e ribotuar disa herë jo vetëm në Kroaci, Itali, Shqipëri, Kosovë… A ju flet diçka kjo dhe cila është domethënja e sajë?
Prof.A.Stipçeviq: Mua shpesh më kanë pyetur nëse ka të bëjë diçka të përbashkët me prejardhjen time ilire, respektivisht shqiptare, që unë merrem me ilirët.
Unë gjithnjë me të qeshur, kamë thënë se po, gjithsesi ka lidhje, sepse unë jam i sigurtë se jam pasardhës i drejtëpërdrejtë i Mbretëreshës Teuta. Këtë e kam thënë me të tallur e qeshur e edhe tani e them me të tallur e qeshur, sepse mbretërit dhe mbretëreshat kanë pasë gjithnjë shumë fëmijë, e ata fëmijë kanë pasë shumë fëmijë të tjerë… Ndërsa unë jam me prejardhje pikërisht nga ato vise, ku ka jetuar dhe sunduar Mbretëresha Teuta. Pra, sipas të gjitha gjasave, e kam një pikë të vogël gjaku të Mbretëreshës Teuta.
Kam qënë tek prof Rudani ( në Institutin antropologjik) dhe poashtu duke u qeshur kam pyetur se a është e mundur që unë të dëshmoj këtë hajgare-tallje timen? Ai më ka thënë po, shumë lehtë, por vetëm me një kusht: të gjinden eshtrat, skeleti i Mbretëreshës Teuta. Unë këtë mundësi nuk e kam.Është fakt se mua më kanë intriguer ilirët në përgjithësi si popull dhe shumë kam punuar në këtë drejtim, kam shkruar shumë artikuj, por kjo sinteza mbi ilirët, që është botuar më 1966, - që edhe sot e kësaj dite nuk kemi ndonjë libër të ngjashëm, dhe përfshinë të gjitha aspektet historike, etnografike antropologjike etj.
Libër i tillë tjetër akoma nuk ekziston. Prandaj edhe nuk është habi dhe çudi që ajo ka përjetuar nëntë (9) botime, që është rekord me sa dij unë për ndonjë libër arkeologjik. Librat arkeologjike botohen një herë ose dy, mirëpo, ky libër është botuar në italisht, anglisht, shqip dhe në kroatisht.
Në shqip ka përjetuar 4 botime, në kroatisht 3, por ekzistojnë botimet edhe italiane dhe amerikane. A do të ketë edhe ndonjë ribotim nuk e dij por, sidoqoftë, unë e kam të vështirë të përcjell të gjitha këto, sepse sot shuëm punohet në antologji dhe unë duhet të përcjell gjithçka që ndodhë në fushën e ilirologjisë, e kjo nuk është edhe e thjeshtë dhe e lehtë.
Pyetje: E keni përmendur edhe librin mbi Arbëreshët, që do të thotë se në kontinuitet me zhvillimet me ilirët, me arbëreshët jeni duke punuar një vepër të madhe për jetën e përgjithshme të arbëreshëve?
Prof.A.Stipçeviq: Libri mban titullin “Kultura tradicionale e Arbëreshëve të Zarës. Që para 40 vjetëve kur e kam blerë manjetofonin e parë, kam inçizuar disa tregime të vjetra arbëreshe, këngë, zakone, doke, tradita, duke mos pandehur se ato mua do të më duhen. Unë kam menduar se ndoshta ato do ti duhen ndokujt tjetër e jo mua.
Por, kur kam filluar të merrem me këtë, dhe kur e kam grumbulluar tërë këtë material si dhe kur kam përfunduar me disa punë të tjera për historinë e librit, atëhere kam menduar se ka ardhur koha që këtë material ta shfrytëzoj. Aq më tepër për shkak se për këto zakone, doke e tradita, besimin dhe letërsinë popullore të arbëreshëve, askush më para nuk ka shkruar. Kam mbledhur gjithçka që mund të mblidhet e grumbullohet dhe ka dalë një libër që do të ketë rreth 450 faqe, libër të cilin para tre muajve ia kam dorëzuar botuesit në Zagreb dhe tani punohet në botimin e këtij libri.
Libri i ka kaluar të gjitha recenzimet. Recenzent janë prof Mirdita (Zef) dhe prof Katiçiq. Ata kanë dhënë vlerësimin më të mirë që kanë mundur për recenzimin dhe tani punohet ky libër e unë shpresoj- duke u shprehur optimist- se libri do të dale kah vera ose në vjeshtën e hershme. Këtu kam trajtuar në rend të parë një kapitull që ka të bëjë me jetën dhe zakonet, pra e gjithë ajo se si kanë jetuar arbëreshët dhe si jetojnë sot.
Sot ata jetojnë njëlloj sikurse që jetojnë të gjithë të tjerët nëpër qytete të Europës, pa kurrfar dallimesh. Mirëpo, unë kam kontaktuar dhe tërë kohën kam folur me persona të moshuar të cilët për fat të keq edhe vdesin, por megjithate ka mjaft, sa për ti rekonstruuar shumë zakone, doke, të cilët tashmë janë zhdukur nga Arbëreshët.
Kam mbledhur-grumbulluar besimet popullore që janë shumë të rëndësishme sepse ata janë të gjitha të lidhura me Shqipërinë, jo vetëm me zakonet shqiptare, por, edhe me ato parahistorike, pra me elementet ilire.
Ka disa detaje të pabesueshme që më kanë habitur edhe mua, por kanë habitur edhe recenzentët, sepse për herë të parë në hasim-gjejmë në besimin e arbëreshëve të Zarës, disa elemente paleo-ballkanike për të cilët askush nuk ka mundur të paramendojë që ato kanë mundur të ruhen në një vend që ka qënë nga njëra anë nën ndikimin e kulturës italiane që ka qënë në qytet, në Zarë dhe nga ana tjetër kulturës kroate, me të cilën arbëreshët janë përzier.
Megjithate, është ruajtur mjaft nga ajo, sa që një kapitull i tërë i është kushtuar zakoneve popullore. Kapitulli i tretë është lëtërsia popullore, ku janë të gjitha këngët, tregimet dhe fjalët e urta. Është me interes që në vitin 1909, kur ka qënë në Arbëresh një linguist gjerman, albanolog, Gustav Vargan, ai ka konstatuar se në Arbëresh ruhet vetëm një këngë e vetme popullore.
Mirëpo, unë kam mbledhur 18. Pra ai është mashtruar pak, e sipas të gjitha gjasave ai nuk ka pyetur ata njerëz që është dashtë të pyetën, por ato këngë megithate janë ruajtur. Në veçanti ajnë ruajtur tregimet dhe ato tregime shumë interesante që flasin për disa zakone, për disa besime që janë të çuditshme si p. sh. besimi për për gjarpërin, për kalin, për botën e zjarrtë, dhe të ngjashme, që në fakt prekin në kohën parahistorike.
Unë në të vërtetë, kam doktoruar në temën mbi simbolet tek ilirët, pra simbolet religjioze tek ilirët, ndaj dhe shumë lehtë e kam vërejtur tek Arbëreshët se çka është moderne dhe çka është parahistorike.
Kështu pra, besoj se ky libër- që askush më nuk do të përpiqet të grumbullojë atë material që e kam mbledhur unë, për vetë faktin e thjeshtë se ata njerëz të moshuar që mi kanë treguar këto tregime kanë vdekur. E çka të bëhet me personin e moshuar, e sidomos me një grua, se gratë më së shumti i kanë ruajtur zakonet dhe besimet e vjetra sepse me vdekjen e tyre, vdes edhe diçka nga këto zakone, këto besime dhe culture popullore.
Ky libër shumë shpejt do të dalë dhe unë i gëzohem, sepse besoj se do të jetë libri i fundit ashtu i trashë që e kam shkruar unë. Unë studentëve në fakultet gjithnjë u kam folur që të mos shkruajnë libra të trashë, sepse Kalimahu plak, para 2.300 vjetëve, që ka qënë drejtor i bibliotekës së Aleksandrisë, ka thënë: “Libri i madh është fatkeqësi e madhe”. Në të vërtetë, ai këtë nuk e ka thënë rastësisht, sepse për ta shkruar librin e madh dhe të trashë, do të thotë se duhet shumë gjatë me ndejtë ulur. Njerzit sot nuk rrinë gjatë ulur. Prandaj edhe librat janë gjithnjë e më të holla.
Pyetje: Profesor, ju keni qënë disa herë në Kosovë, keni qënë edhe në Maqedoni. Cilat janë mbresat tuaja konkrete për në Maqedoni, në Shkup…Strugë, por edhe për Prishtinën, me një vërejtje: në Kalanë e Shkupit, ku janë bërë gërmime arkeologjike, tani momentalisht ndërtohet një objekt me dimensione të mëdha, që në një mënyrë mbulon këtë lokalitet arkeologjik, që gjoja bëhet fjalë për muze, ndërsa bëhet fjalë për objekt kishtar. Si ndodhë në praktikën shkencore, si mbrohen këto lokalitete dhe nga aspekti shkencor e profesional, a mund të lejohen projekte të tilla?
Prof.A.Stipçeviq: Kjo është një storie e ngatërruar dhe sicili rast është i veçantë. Nëse gjatë ndërtimit të diçkaje, haste në lokalitet arkeologjik, së paku ten e, e ashtu është në tërë Europën dhe mbarë botën, ai që drejton punimet, menjëhërë ndërpret punimet dhe fton arkeologët dhe në llogari të vet, me mjetet e veta duhet ti paguajë arkeologët që të hulumtojnë atë lokalitet.
Mirëpo, ka të bëjë se për çfar lokaliteti bëhet fjalë dhe për çfar gjetje. Unë kam parë në Bolonja, një rast shumë interesant. Në sheshin kryesor në Bolonja, kanë rrëmuar për të ndërtuar një pasazhë (kalim) nëntokësor dhe kanë hasë në mure të vjetra. Atëherë janë gjëtur në gjëndje të palakmueshme, se a duhet ta shkatërrojnë ate apo jo.
Mirëpo, ekzistojnë ligje që ndalojnë shkatërrimin e murit mjaft mirë të ruajtur. Mirëpo, sit ë ruhet kur duhet kaluar pasazhi? Mirëpo ata kanë gjetur zgjidhjen, që është e zakonshme në raste të tilla- që ai lokalitet, ai murë, mbulohet me një xham të trashë, nëpër të cilin edhe mund të ecet dhe atë lokalitet, ata aq mirë e kanë ruajtur, sa që të gjithë ata që kalojnë atypari, ata ecnin nëpër këtë monument- ata e shofin ate por nuk mund ta dëmtojnë.
Këtë e keni edhe në kishën e Shën Pjetrit në Romë, ku, kur e kanë ndërtuar këtë kishë të madhe katedrale të Shën Pjetrit, ata kanë hasë në monumente më të vjetra, sepse në Romë, kudo që të rrëmoni, do të hasni në monumente të vjetra romake bile edhe etologjike, që janë edhe më të vjetra. Ata, për ta ruajtur këtë, e kanë bërë një ambijent përpara kishës dhe nëse dëshironi me e pa ate, duhet të hyni në nëntokë, që të shifni gjetjet e tilla arkeologjike.
Me fjalë të tjera, nëse ajo është me vlerë, që duhet ruajtur, atëhere duhet vepruar në atë mënyrë që ato fonde arkeologjike të mbulohet me xham, që të ruhen ato elemente arkeologjike dhe të mbulohen me një xham të trashë e mbi të, mund të ndërtohet nëse duan edhe palate prej 100 kate.
Por kjo duhet ruajtur, sepse ajo që shkatërrohet njëherë, kurrë më nuk mund të riparohet dhe asnjë fotografi nuk mund të paraqesë ate që është me vlerë. Në rend të parë ne nuk dijmë se çfar do të mundësojë teknologjia e re, në hulumtimet që do të bëhen në objekte të tilla, prandaj duhet ruajtur dhe duhet lënë ardhmërisë që të hulumtohen ashtu si mund të hulumtohen. Ne sot dijmë se një sërë të dhënash mirren nga shtresat dhe shtresimet nëse janë të ruajtura, si ato parahistorike, historike etj.
Para së gjithash, duhet lokalitetin me e ruajtur dhe me i mundësuar hulumtuesve të ardhshëm që ta hulumtojnë për ate që ata shfaqin interesim. Ashtu pra, kurrë nuk guxon të shkatërrohet ajo, pos nëse bëhet fjalë për diçka të parëndësishme, për ndonjë murë ose për ndonjë varr, që mund të nxirret dhe të deponohet në muze.
Por, nëse nuk mund të deponohet në muze, ashtu siç është, atëhere duhet së pari ruajtur e mbrojtur, e pastaj të bëhet çfar të duan.
Pyetje: Kemi dy raste të bazilikave paleokristijane në Strugë, në fshatin Ladorishtë, të cilën Ju e keni vizituar dhe në rajonin e Podmolit, në rrugën drejt Ohrit, që janë objekte që kanë mbetur të pambrojtur, të pakonservuar, e bëhet fjalë për një kulturë me vlerë paleokristijane?
Prof.A.Stipçeviq: Ky është problem i sotëm në tërë botën. Nëse një objekt i tillë ndodhet në kuadër të teritorit ku më vonë do të zhvillohet e ndërtohet një qytet, zakonisht objekte të tilla pësojnë, jo sot po ata kanë pësuar që më parë, kush e din se kurë.
Por, nëse objektet e tilla janë në fushë, me kilometra jashtë qytetit, atëhere është problem tjetër. Atëhere atë objekt duhet konservuar në atë mënyrë, ngjashëm me konservimin e Ostias ( në Itali), ku nuk është zhvilluar Ostija e re mbi të vjetrën, por pak më larg, por Ostija e vjetër është konservuar aq mirë, sa që keni ndjenjën se jeni duke ecur nëpër Ostinë e vjetër të periudhës romake.
Askush nuk guxon të prekë ate që është ruajtur. Ky pra është problem i kishave paleokristijane, bazilikave të tilla. Ato duhet ruajtur në atë mënyrë në formën që janë gjetur.
Nuk mund të rekonstruohet asgjë, nuk guxon të rekonstruohet sepse ne nuk kemi njohuri dhe nuk dijmë se gjatë rikonstruimit mund diçka të gabojmë edhe pa dashje dhe nuk mundet përmendësh të rekonstruohet, sepse ne nuk dijmë se nëse kemi gjysëm metër murë, ai murë duhet ruajtur, e lartë nuk e dijmë se si ka qënë.
Pyetje: Profesor, keni familje të madhe, jeni familje shkencëtarësh dhe ju nuk jeni i vetmi që merreni me shkencë. Djali Juaj është nënkryetar i Akademisë së Shkëncave dhe Arteve të Kroacisë, një muzikolog i mirënjohur. Ju sigurisht do të flitni edhe për veprën e tij të gjurmimit dhe grumbullimit të fragmeneteve të operës së Vivaldit për Skenderbeun, e keni djalin tjetër fizikant, të cilët i janë mirrënjohës shikuesit e Kampionatit Botëror në futboll për shpikjen e tij kundër vuvuzeleve…?
Prof.A.Stipçeviq: Po , kam tre djem: muzikologun Ennio, shumë i suksesshëm. Ka shkruar nja 15 libra dhe tani është duke shkruar një sintezë të madhe mbi muzikën e renesansës në Kroaci dhe është kah fundi. Do të jetë ky një libër i madh dhe i trashë, në të cilin punon me vite.
Djali i dytë, është momentalisht në Universitetin Santa Barbara të Kalifornisë në SHBA, ku do të jetë një vjet.
Ndërkaq, djali i tretë është këtu bibliotekist në Bibliotekën e qytetit. Në familje kur takohem, duke u tallur themi se kemi prej akademikëve dhe 5 doktorave të shkencave dhe kemi shkruar nja një metër e gjysëm libra…
Jam tepër i kënaqur sepse kam 6 nipër e mbesa, të gjithë janë mirë dhe të suksesshëm dhe nuk mund të ankohem nga ata.
Pyetje: Para dy viteve ishit në një simpozium shkencor në Prishtinë. Për fat të keq, vitin e kaluar ai simpozium nuk u mbajt dhe planifikohet që sivjet të mbahet. Sipas fjalëve të Rektorit Mixhait Reçi, Ju keni pranuar të merrni pjesë, që është nderë i veçantë për të gjithë pjesëmarrësit dhe shkencëtarët shqiptar, ku Ju jeni i pranishëm.
Prof.A.Stipçeviq: Mua më vjen shumë mirë që Universiteti “Iliria” ka ndërmarrë këtë iniciativë të kësaj serie të ligjeratave mbi ilirët. Unë këtë vit, do të paraqitem me “gjarpërin, si totem tek ilirët dhe shqiptarët” por edhe tek arbëreshët, sepse ne kemi të ruajtur totemizmin në Arbëresh ndaj gjithë këtë së bashku, do ta përmbledh në një referat. Mendoj, se është rast i mirë që përsëri ta shof Prishtinën dhe të them të drejtën unë habitem se si Prishtina ndryshon.
Për herë të parë kam qënë në vitin 1971, kur kam ligjëruar atje historinë- pardon historinë e arkeologjisë, ku tre vjet kam shkuar çdo muaj nga dy a tre ditë, derisa nuk është krijuar kuadri shqiptar dhe mandej ia kam dorëzuar të tjerëve që të mbajnë këtë kolegium.
Pas kësaj, kam qënë shumë herë dhe kam shumë miq në Prishtinë, me të cilët komunikojmë dhe takohemi. Secilën herë kur vij në Prishtinë për mua është një freskim, sepse takoj njerëz, të cilët nuk kam mundësi ti takoj në çdo çast.
Pra duhet shkuar atje për ti takuar. Përcjell gjithçka që ndodhë dhe çka ka ndodhur atje në Kosovë dhe ate me shqetësim të madh. Edhe këtu në Zagreb , kemi manifestime të ndryshme…
Prof.A.Stipçeviq: Mua zakonisht më luten që të marr ojesë në këto manifestime. Dhe ja tani, kemi një komemoracion me rastin e 80 vjetorit të vrasjes së Milan Shuflaj, për të cilin siç dihet ka qënë albanologu më i madh kroat, por jo vetëm albanolog kroat por edhe më gjërë, sepse ate që ka bërë ai, asnjë albanolog nuk ka ardhur në idenë për ta bërë. Një vepër e madhe për historinë e Shqipërisë, në 6 libra, nuk është realizuar tërësisht, por diçka po, mandej ato burimet mesjetare për Shqipërinë mesjetare, prej të cilëve dy libra janë botuar dhe i treti është bërë gati për botim, ndërsa ka qënë i planifikuar që të botohet në 6 libra.
Me fjalë të tjera, ai ka qënë mjaft i merituar, ndaj çdo vjet mbajmë komemoracionë në vendin ku ai është vrarë, në rrugën “Dalmatinska” ku zakonisht vendosim lule, aty ku është vendosur edhe pllaka përkujtimore në vendin ku ai është vrarë. Ndësra sivjet kjo do të shënohet në mënyrë të veçantë, me një simpozium të vogël, një tubim shkencor mbi Shuflajin, ku do të flitet pikërisht për dimensionin e tij, për dimensionin albanologjik. Duke pasë parasysh se unë edhe më parë kam shkruar për këtë dhe është logjike që të jem i pranishëm në këtë simpozium.
Pos kësaj, më 17 shkurt, do të jetë manifestimi me rastin e përvjetorit të tretë të pavarësisë së Kosovës, që është datë me rëndësi, të cilën të gjithë gjatë kohë e kemi pritur, dhe në simpoziume të ndryshme dhe artikuj nëpër gazeta e kemi dëshiruara këtë dhe ja tani është realizuar.
Tani me vemendje përcjellim se çfar ndodhë në Kosovë, sepse kam bindjen se është më e rëndësishmja në Ballkan nga ato që ndodhin, sepse është krijuar shteti i ri që disa e njohin e disa nuk e njohin, e ata që nuk e njohin ate e bëjnë në dëm të vetin, të vetëdijshëm se nuk ka kthim prapa. Askush nuk mund ta kthen historinë mbrapa. Është krijuar shteti shqiptar në Kosovë dhe s i tillë do të prosperojë.
Unë para dy viteve kur kam qënë, më ka ftuar president i atëhershëm Fatmir Sejdiu, dhe kam biseduar me të gati nnjë orë të tërë, kur ai më ka shtyrë mua të flas arbërisht, dhe pasi ka përfunduar biseda, ma ka zbuluar se ai shumë bukur flet kroatisht. Mirëpo, ai ka dashur të dëgjojë se si unë flas arbërisht.
Më kujtohet se i kam folur për ate se shqiptarët tani nuk kanë arsye që të shpejtojnë, duhet tia lënë kohës, që koha ta bëjë të veten. Dhe vërtetë koha e bën të veten. Disa nuk do të pajtohen as për dhjetë apo njëzet vjet për ate që ka ndodhur, por ajo ka ndodhur. Kjo kërkon vetëm durim, jo përshpejtim apo rrëmbim, e sidomos jo me shpejtua që mund të bëhen edhe gabime.
Duhet me shumë kujdes e ngadalë të hapërohet hap pas hapi të përforëcohet shteti, të prosperojë ekonomikisht dhe do të vijë kohë kur kjo do të bëhet realitet dhe askush nuk do të mund tat a mohojë.
Çka do të ndodhë në të ardhmen, kjo është pyetje e madhe, ne nuk mundemi të parashikojmë se çfat do të ndodhë. Por ama, ajo që ka ndodhur deri më tani, krijimi i shtetit të dytë shqiptar në Kosovë, kjo është ngjarje aq e madhe në këto hapsira, sepse kjo është mënyra e vetme e qetësimit të situatës në këto hapsira.
Të gjithë ata që mëndojnë se mund të kthehet mbrapa, ata dëshirojnë kthimin e ushtrive, vrasjeve, gjakderdhjes etj, por ato kurrë më nuk do të ndoshin, ajo periudhë ka përfunduar.
Pikërisht Kosova është garanci se gjëra të tilla më nuk do të ndodhin dhe nuk do të përsëriten.
Pyetje: Në tetorin e vitit të kaluar keni mbushur 80 vjet, ose, nëse i shëndërrojmë në euoro janë 40. Çka mund të presim prej prof. Stipçeviqit?
Prof.A.Stipçeviq: Po . Duke pasë parasysh se e kam përfunduar veprën “Historia sociale e librit në Kroaci”, që është një libër shumë voluminoz, që janë tre libra të trasha, me 1.700 faqe, botim i “Shkollska knjiga”, një botim i shkëlqyer, është vepër që më ka marrë më së shumti kohë, shumë vite mi ka marrë, mandej “Historia e librit” që ka dalë botimi i dytë në kroatisht, botim i zgjëruar, sepse ky libër më parë është botuar pesë herë, e kjo është hera e gjashtë që botohet, pra gjashtë botime në katër gjuhë: dy në shqip, dy në kroatisht, një arabisht dhe një botim persisht.
Pra ky është libri, “Historia e librit”. Mirëpo, në kohët e fundit, duke u marrë me arbëreshët, hasi në një sërë detaje interesante, që më herët nuk u kam kushtuar vëmendje dhe rëndësi, sepse jamë marrë me gjëra tjera, me historinë e librit.
Por tani, kur kamë kaluar në këto probleme, besoj se pjesën e mbetur të aktivitetit tim shkencor do të orjentoj në studimin e këtyre gjërave të mbetura, që janë shumë të rëndësishme jo për arbëreshët, dhe jo vetëm për shqiptarët, por ato kanë ndërlidhje të drejtëpërdrejtë me parahistorinë paleoballkanike, me besimet e vjetra ballkanike dhe zakonet, që kanë një rëndësi më të gjërë se sa vetëm për arbëreshët e Zarës.
Kjo është ajo për të cilën jamë përkushtuar tani dhe jam duke punuar. Jam duke mbledhur material e çfar do të dek nga kjo do të shofim, e se sa do të kem vullnet dhe energji për ta përfunduar këtë, kjo është çështje tjetër, por, libri që sapo kam përfunduar mbulon pjesën më të madhe të asaj që kam dashur ta punoj, e më tutje se si do të vejnë punët, energjia, shëndeti etj se gjithçka mundet me ndodhë,..do të shofim.
Pyetje: Profesor, përmendët se presidenti Sejdiu ka dashur të bindet se ju flisni arbërisht e unë kurrë nuk kam dyshuar për këtë sepse jam dëshmitar i komunikimeve të shpeshta të tilla. Është me interes të shikuesve dhe lexuesve , ku do të transmetohet kjo intervistë, që të dëgjojnë mesazhin tuaj në gjuhën arbëreshe.
Prof.A.Stipçeviq: Un fol arbënisht se e para gjy jemja është arbënisht. Në ship un fol veç arbënisht. E sot unë di me fol arbënisht. Masta, ku kam shkua në skol, kam mësua letisht-italisht, se n’at kohë Zara ko ken nën Itali. Ashtu kam bo gji skulat elementare si thon popullore në letisht. Mua në at kohë më kan san, se ne në Arbënesh jemi taljonca. Ka kenë fashizmi dhe na kanë bo taljonca. Kur kan ardhë partizant, na kan san ju nuk mund me ken taljonca se nuk dini mir letisht. Mirë, kaloi kjo kur kan ardhë partizant, ne s’kemi dit me fol asni fjalë kroatisht, sit hemi ne shkenisht. E na kan san me fol se na jemi hrvata….jemi hrvata ama nuk po dim me fol as kurrni fjal shkenisht. E pak ko pak e kemi sua ket gjy, e ma sua në mend e kam pat një gramatikë…në mend e kam sua e tash muj me san se di mire me fol shkenisht, me fol e me shkrua. Por kur pak po gjya, degjo, une e sot mendoj në arbënisht, me kontua, njo, dy, tre…gji i bëj arbënisht, nuk muj kursesi as letisht e as shkenisht.
Ashtu se kur vi në Shipni, ose mbrapa tri vejt kam ken në Ulqin, më kan san mua me fol arbënisht. E mirë, unë kam fol arbënisht atje. Për çish… se e kam dit se ata kanë me mar vesh gji… Këta shqiptar që janë afër Ulqinit, ata katunda prej të cilët kanë arllë arbëneshët në Zarë, ata marin vesht kët gjye e un i mar vesht ata, ashti si kemi fol vet arbënisht. Atyne ju ka ken shum kanda me ndie kët gjy, se kjo gjye është e plaka ka 300 vjet, e ata janë zhvilluar, gjya e tyne është zhvilluar e jo në Arbënesh, se në Arbënesh e kemi ruajt ashtu si e kemi pru gjyen, ashtu e kemi rua der tash. Mua më kanda me fol arbënisht, por kur duhet me fol dini ta puna të komplikuara shkencore, nuk muj me fol arbënisht, e parë ta kam fol tash shkenisht, për me ken më praktik-ashtu është.
Pyetje: Mesazhi juaj për leuesit?
Prof.A.Stipçeviq: Për çish…?
Pyetje: Mesazhi juaj për lexuesit…
Prof.A.Stipçeviq : A për ata që shikojnë, leojnë…Kur kam kenë në Prishtinë ni mot, ni erë, kom fol ship…kur kam ken në Tetovë, pak kam fol shkenisht, pak kam fol arbënisht. Gji për er kur vi në Prishtinë, mua më kanda me ndie si folni ju. Ne e kemi kështu, ne folmi arbënisht, ne arbënisht e ju ship, nji gjy, po ky dialect arbënisht është më i bukur se është më i plak e nuk është …e kemi rua original, ashtu se ne folmi arbënisht si duet, e ata çish folin në Shipni, e kanë bo nifar gjye (modifikua-ndërhyrja ime)…e ashtu është puna. Kmei fol pak arbënisht pak shkenisht, un kur muj foli arbënisht, në Arbënesh un kur vij foli veç arbënisht me motrën, me gji këta arbënesh që din me fol, po nuk din gji me fol arbënisht. Por në Arbënesh tash e kemi ni skol, në bibliotekë, so son, kursin për me sua arbënisht. Gjipër er janë katërletë a pesletë që vinë me dnie që dojnë me sua arbënisht. Ashtu se une mendoj se nuk ko mu arua fërk kjo gjy, se këta të ri dojnë me sua arbënisht. E dizhdo ka me sua e ko me mbet, jo vetëm për tash por edhe për 100 -200 vjet, ka mu fol ele pak arbënisht.
Na u desh shumë këmbngulje, për të intervistuar arkeologun, ilirologon, ballkanologun, historianin, eruditin, akademikun prof. Dr. Aleksandër Stipçeviqin, duke e shkëputur për pak kohë nga puna e tij e përditshme studimore, shkencore e krijuese (banon në Zagreb). Pa dyshim se konsiderohet një ndër shtyllat kurrizore të shkencës në arkeologji. Konsiderohet ilirologu më i madh i gjallë. Duke përfituar nga afërsia, miqësia dhe raportet, ai pranoi të deklarohet rreth shumë problemeve që trajtuam. Jam pasardhës i Mbretëreshës Teuta dhe kam së paku një pikë të vogël gjatë të Mbretëreshës Teuta-shprehet ai.
Pyetje: Prof.Stipçeviq, ju jeni arkeolog, ilirolog, ballkanolog dhe është fat që mund të lavdrohemi se kemi ilirologun më të madh të gjallë. Si e sqaroni ju këtë?
Prof.A.Stipçeviq: Unë vërtetë në rend të parë jam arkeolog, sepse kam studjuar arkeologjinë, jam diplomuar në arkeologji, kam doktoruar në arkeologji, por ja se ka ndodhë kjo që kamë qënë i detyruar të transferohem në Zagreb dhe përkohësisht jamë vendosur në Bibliotekën Kombëtare dhe Universitare.
Në atë kohë nuk e kam ditur se gjithçka që është e përkohshme, zgjatë shumë. Ashtu ka ndodhë, që ajo që ka qënë për mua e paramenduar si e përkohshme, ajo ka mbetë e përhershme. Me kohën, unë kam filluar të merrem me historinë e librit, në përgjithësi, por edhe të librit kroat, në veçanti me censurën, ndaj dhe pjesa më e madhe e asaj që kam shkruar, ka të bëjë me historinë e librit, nacional dhe në përgjithësi.
Pas kësaj, kam filluar të merrem edhe me albanologji, sepse thjesht nuk kam mund ti shmangem prejardhjes time, është dashur të merrem me disa probleme, që kanë të bëjnë me Arbëreshët afër Zarës.
Kështu, kam filluar pak nga pak të shkruaj, së pari artikuj e pastaj edhe libra mbi albanologjinë dhe më e reja tani që tashmë është dorëzuar për botim, është libri më i madh dhe më i trashë dhe ka të bëjë pikërisht me Arbëreshët afër Zarës.
Pyetje: Për librin mbi Arbëreshët do të flasim veçmas, por, kur përmendet emri Juaj, atëherë pushojnë të vlejnë disa emra të tjerë në komunikime të ndryshme e sidomos në polemika, kur bëhet fjalë për etnogjenezën e shqiptarëve?
Prof.A.Stipçeviq: Ky është një problem që ka qënë aktual në periudha të ndryshme, që ka marrë edhe konotacione politike, nebuloze, sepse ishte grumbulluar politika ditore dhe gërshetoheshin e përziheshin njerëz nga anash që nuk ishin profesionist, ekspert dhe nuk e dinin saktë se për çfar bëjnë fjalë, nuk kanë ditur saktë se çka është, por me shumë kompetencë në thonjëza kanë shkruar për këtë, ndërsa në të vërtetë është ky një process shumë i ndërlikuar, problematikë shumë e ndërlikuar, që nuk është lehtë të zgjidhet.
Unë kohëve të fundit flas që çëahtja e etnogjenezës jo vetëm të shqiptarëve, por edhe të gjithë popujve që jetojnë në Ballkan, është një proces aq i ndërlikuar, problematikë aq e ndërklikuar, sa që vetëm shkencat natyrore, në rend të parë biologjia-do ti zgjidhë këto probleme. Në shikim të parë, kjo duket e çuditshme, por, duke studjuar e analizuar burimet e gjertanishme që kemi, pra burimet historike, arkeologjike, etnografike etj, ne kemi ardhur deri në fund të mundësive tona.
Ne tani duhet të reciklojmë faktet dhe provat pro dhe kundër, por tani paraqitet një shkencë e re, e kjo është një shkencë natyrore-gjenetika, e cila sipas të gjitha gjasave, por jo menjëherë, ndoshta pas 20 ose 30 vjetëve, ndoshta edhe më shumë, do të zgjidhë shumë probleme që tani qëndrojnë pezull në ajër.
Bëhet fjalë se për këto burime, burimet historike, por edhe burimet arkeologjike, thjesht nuk mund të japin përgjigje në disa pyetje. Ne kemi shembuj nga shekulli i mesëm, kur hasim në një varr me ndonjë mjet-gjësend gotik.
Zakonisht atëhere flitet se është varr i gotëve, ose ai që është varrosur aty është got. Mirëpo kjo nuk do të thotë se është e saktë. Ndoshta ndonjë got edhe vërtetë ka qënë aty, por ndoshta ndonjë kroat e ka sulmuar dhe e ka varrosur ndërsa ai e ka marrë karficën e tij, ose shpatën e tij ose diçka tjetër.
Kur ai ka vdekur, ate e kanë varrosur me ate që ai ka pasë me vete, që e ka plaçkitur nga goti dhe kështu edhe ai paraqitet si got, ndërsa në të vertetë ai nuk është got, por ka marrë gjësendet që ia ka marrë ushtarit got.
Këto probleme sot vërtetë mundemi ti zgjidhim vetëm shkencërisht, sepse ekzistojnë metoda, për këtë. Ne në Zagreb kemi atë fat që e kemi Institutin antroplogjik, në krye me prof. Rudanin, që është ekspert i përsosur për probleme të tilla. Ky është një Institur shmë më rëndësi sepse merret me studimin e këtyre problemeve. Unë shpresoj, edhe pse është tepër heret të konstatojmë se cilat do të jenë rezultatet, por jamë krejtësisht i sigurtë se studimi i materialeve osteologjike, pra eshtrave që gjënden nëpër varreza, do të japin rezultate dhe zgjidhje për problemet që na tangojnë neve. Sipas të gjitha gjasave, ne do të mund të rekonstruojmë me saktësi, se kush është varrosur në atë varr, kush ka jetuar aty e kush nuk ka jetuar.
Me fjalë tjera, do ti zgjidhim këto probleme me të cilat ne po mundohemi dhe për të cilët të gjithë dinë gjithçka dhe më e keqja në tërë këtë tregim është politizimi që ka futur aq amulli dhe tollovi në këto probleme që është shumë vështirë tani bëhet njeriu i mençëm dhe i kuptueshëm, që ti tërheq vërejtjen njerzve që të mos ngatërrohen me problemet që nuk i njofin.
Mirëpo, fakt është se situata e sotme është e tillë se të gjithë ata që mendojnë, që paraprakisht i kanë edhe konkluzat, ata flasin dhe shkruajnë për ate sikut të jenë ekspertët më të mëdhenj.
Pyetje: Profesor, libri mbi ilirët është botuar e ribotuar disa herë jo vetëm në Kroaci, Itali, Shqipëri, Kosovë… A ju flet diçka kjo dhe cila është domethënja e sajë?
Prof.A.Stipçeviq: Mua shpesh më kanë pyetur nëse ka të bëjë diçka të përbashkët me prejardhjen time ilire, respektivisht shqiptare, që unë merrem me ilirët.
Unë gjithnjë me të qeshur, kamë thënë se po, gjithsesi ka lidhje, sepse unë jam i sigurtë se jam pasardhës i drejtëpërdrejtë i Mbretëreshës Teuta. Këtë e kam thënë me të tallur e qeshur e edhe tani e them me të tallur e qeshur, sepse mbretërit dhe mbretëreshat kanë pasë gjithnjë shumë fëmijë, e ata fëmijë kanë pasë shumë fëmijë të tjerë… Ndërsa unë jam me prejardhje pikërisht nga ato vise, ku ka jetuar dhe sunduar Mbretëresha Teuta. Pra, sipas të gjitha gjasave, e kam një pikë të vogël gjaku të Mbretëreshës Teuta.
Kam qënë tek prof Rudani ( në Institutin antropologjik) dhe poashtu duke u qeshur kam pyetur se a është e mundur që unë të dëshmoj këtë hajgare-tallje timen? Ai më ka thënë po, shumë lehtë, por vetëm me një kusht: të gjinden eshtrat, skeleti i Mbretëreshës Teuta. Unë këtë mundësi nuk e kam.Është fakt se mua më kanë intriguer ilirët në përgjithësi si popull dhe shumë kam punuar në këtë drejtim, kam shkruar shumë artikuj, por kjo sinteza mbi ilirët, që është botuar më 1966, - që edhe sot e kësaj dite nuk kemi ndonjë libër të ngjashëm, dhe përfshinë të gjitha aspektet historike, etnografike antropologjike etj.
Libër i tillë tjetër akoma nuk ekziston. Prandaj edhe nuk është habi dhe çudi që ajo ka përjetuar nëntë (9) botime, që është rekord me sa dij unë për ndonjë libër arkeologjik. Librat arkeologjike botohen një herë ose dy, mirëpo, ky libër është botuar në italisht, anglisht, shqip dhe në kroatisht.
Në shqip ka përjetuar 4 botime, në kroatisht 3, por ekzistojnë botimet edhe italiane dhe amerikane. A do të ketë edhe ndonjë ribotim nuk e dij por, sidoqoftë, unë e kam të vështirë të përcjell të gjitha këto, sepse sot shuëm punohet në antologji dhe unë duhet të përcjell gjithçka që ndodhë në fushën e ilirologjisë, e kjo nuk është edhe e thjeshtë dhe e lehtë.
Pyetje: E keni përmendur edhe librin mbi Arbëreshët, që do të thotë se në kontinuitet me zhvillimet me ilirët, me arbëreshët jeni duke punuar një vepër të madhe për jetën e përgjithshme të arbëreshëve?
Prof.A.Stipçeviq: Libri mban titullin “Kultura tradicionale e Arbëreshëve të Zarës. Që para 40 vjetëve kur e kam blerë manjetofonin e parë, kam inçizuar disa tregime të vjetra arbëreshe, këngë, zakone, doke, tradita, duke mos pandehur se ato mua do të më duhen. Unë kam menduar se ndoshta ato do ti duhen ndokujt tjetër e jo mua.
Por, kur kam filluar të merrem me këtë, dhe kur e kam grumbulluar tërë këtë material si dhe kur kam përfunduar me disa punë të tjera për historinë e librit, atëhere kam menduar se ka ardhur koha që këtë material ta shfrytëzoj. Aq më tepër për shkak se për këto zakone, doke e tradita, besimin dhe letërsinë popullore të arbëreshëve, askush më para nuk ka shkruar. Kam mbledhur gjithçka që mund të mblidhet e grumbullohet dhe ka dalë një libër që do të ketë rreth 450 faqe, libër të cilin para tre muajve ia kam dorëzuar botuesit në Zagreb dhe tani punohet në botimin e këtij libri.
Libri i ka kaluar të gjitha recenzimet. Recenzent janë prof Mirdita (Zef) dhe prof Katiçiq. Ata kanë dhënë vlerësimin më të mirë që kanë mundur për recenzimin dhe tani punohet ky libër e unë shpresoj- duke u shprehur optimist- se libri do të dale kah vera ose në vjeshtën e hershme. Këtu kam trajtuar në rend të parë një kapitull që ka të bëjë me jetën dhe zakonet, pra e gjithë ajo se si kanë jetuar arbëreshët dhe si jetojnë sot.
Sot ata jetojnë njëlloj sikurse që jetojnë të gjithë të tjerët nëpër qytete të Europës, pa kurrfar dallimesh. Mirëpo, unë kam kontaktuar dhe tërë kohën kam folur me persona të moshuar të cilët për fat të keq edhe vdesin, por megjithate ka mjaft, sa për ti rekonstruuar shumë zakone, doke, të cilët tashmë janë zhdukur nga Arbëreshët.
Kam mbledhur-grumbulluar besimet popullore që janë shumë të rëndësishme sepse ata janë të gjitha të lidhura me Shqipërinë, jo vetëm me zakonet shqiptare, por, edhe me ato parahistorike, pra me elementet ilire.
Ka disa detaje të pabesueshme që më kanë habitur edhe mua, por kanë habitur edhe recenzentët, sepse për herë të parë në hasim-gjejmë në besimin e arbëreshëve të Zarës, disa elemente paleo-ballkanike për të cilët askush nuk ka mundur të paramendojë që ato kanë mundur të ruhen në një vend që ka qënë nga njëra anë nën ndikimin e kulturës italiane që ka qënë në qytet, në Zarë dhe nga ana tjetër kulturës kroate, me të cilën arbëreshët janë përzier.
Megjithate, është ruajtur mjaft nga ajo, sa që një kapitull i tërë i është kushtuar zakoneve popullore. Kapitulli i tretë është lëtërsia popullore, ku janë të gjitha këngët, tregimet dhe fjalët e urta. Është me interes që në vitin 1909, kur ka qënë në Arbëresh një linguist gjerman, albanolog, Gustav Vargan, ai ka konstatuar se në Arbëresh ruhet vetëm një këngë e vetme popullore.
Mirëpo, unë kam mbledhur 18. Pra ai është mashtruar pak, e sipas të gjitha gjasave ai nuk ka pyetur ata njerëz që është dashtë të pyetën, por ato këngë megithate janë ruajtur. Në veçanti ajnë ruajtur tregimet dhe ato tregime shumë interesante që flasin për disa zakone, për disa besime që janë të çuditshme si p. sh. besimi për për gjarpërin, për kalin, për botën e zjarrtë, dhe të ngjashme, që në fakt prekin në kohën parahistorike.
Unë në të vërtetë, kam doktoruar në temën mbi simbolet tek ilirët, pra simbolet religjioze tek ilirët, ndaj dhe shumë lehtë e kam vërejtur tek Arbëreshët se çka është moderne dhe çka është parahistorike.
Kështu pra, besoj se ky libër- që askush më nuk do të përpiqet të grumbullojë atë material që e kam mbledhur unë, për vetë faktin e thjeshtë se ata njerëz të moshuar që mi kanë treguar këto tregime kanë vdekur. E çka të bëhet me personin e moshuar, e sidomos me një grua, se gratë më së shumti i kanë ruajtur zakonet dhe besimet e vjetra sepse me vdekjen e tyre, vdes edhe diçka nga këto zakone, këto besime dhe culture popullore.
Ky libër shumë shpejt do të dalë dhe unë i gëzohem, sepse besoj se do të jetë libri i fundit ashtu i trashë që e kam shkruar unë. Unë studentëve në fakultet gjithnjë u kam folur që të mos shkruajnë libra të trashë, sepse Kalimahu plak, para 2.300 vjetëve, që ka qënë drejtor i bibliotekës së Aleksandrisë, ka thënë: “Libri i madh është fatkeqësi e madhe”. Në të vërtetë, ai këtë nuk e ka thënë rastësisht, sepse për ta shkruar librin e madh dhe të trashë, do të thotë se duhet shumë gjatë me ndejtë ulur. Njerzit sot nuk rrinë gjatë ulur. Prandaj edhe librat janë gjithnjë e më të holla.
Pyetje: Profesor, ju keni qënë disa herë në Kosovë, keni qënë edhe në Maqedoni. Cilat janë mbresat tuaja konkrete për në Maqedoni, në Shkup…Strugë, por edhe për Prishtinën, me një vërejtje: në Kalanë e Shkupit, ku janë bërë gërmime arkeologjike, tani momentalisht ndërtohet një objekt me dimensione të mëdha, që në një mënyrë mbulon këtë lokalitet arkeologjik, që gjoja bëhet fjalë për muze, ndërsa bëhet fjalë për objekt kishtar. Si ndodhë në praktikën shkencore, si mbrohen këto lokalitete dhe nga aspekti shkencor e profesional, a mund të lejohen projekte të tilla?
Prof.A.Stipçeviq: Kjo është një storie e ngatërruar dhe sicili rast është i veçantë. Nëse gjatë ndërtimit të diçkaje, haste në lokalitet arkeologjik, së paku ten e, e ashtu është në tërë Europën dhe mbarë botën, ai që drejton punimet, menjëhërë ndërpret punimet dhe fton arkeologët dhe në llogari të vet, me mjetet e veta duhet ti paguajë arkeologët që të hulumtojnë atë lokalitet.
Mirëpo, ka të bëjë se për çfar lokaliteti bëhet fjalë dhe për çfar gjetje. Unë kam parë në Bolonja, një rast shumë interesant. Në sheshin kryesor në Bolonja, kanë rrëmuar për të ndërtuar një pasazhë (kalim) nëntokësor dhe kanë hasë në mure të vjetra. Atëherë janë gjëtur në gjëndje të palakmueshme, se a duhet ta shkatërrojnë ate apo jo.
Mirëpo, ekzistojnë ligje që ndalojnë shkatërrimin e murit mjaft mirë të ruajtur. Mirëpo, sit ë ruhet kur duhet kaluar pasazhi? Mirëpo ata kanë gjetur zgjidhjen, që është e zakonshme në raste të tilla- që ai lokalitet, ai murë, mbulohet me një xham të trashë, nëpër të cilin edhe mund të ecet dhe atë lokalitet, ata aq mirë e kanë ruajtur, sa që të gjithë ata që kalojnë atypari, ata ecnin nëpër këtë monument- ata e shofin ate por nuk mund ta dëmtojnë.
Këtë e keni edhe në kishën e Shën Pjetrit në Romë, ku, kur e kanë ndërtuar këtë kishë të madhe katedrale të Shën Pjetrit, ata kanë hasë në monumente më të vjetra, sepse në Romë, kudo që të rrëmoni, do të hasni në monumente të vjetra romake bile edhe etologjike, që janë edhe më të vjetra. Ata, për ta ruajtur këtë, e kanë bërë një ambijent përpara kishës dhe nëse dëshironi me e pa ate, duhet të hyni në nëntokë, që të shifni gjetjet e tilla arkeologjike.
Me fjalë të tjera, nëse ajo është me vlerë, që duhet ruajtur, atëhere duhet vepruar në atë mënyrë që ato fonde arkeologjike të mbulohet me xham, që të ruhen ato elemente arkeologjike dhe të mbulohen me një xham të trashë e mbi të, mund të ndërtohet nëse duan edhe palate prej 100 kate.
Por kjo duhet ruajtur, sepse ajo që shkatërrohet njëherë, kurrë më nuk mund të riparohet dhe asnjë fotografi nuk mund të paraqesë ate që është me vlerë. Në rend të parë ne nuk dijmë se çfar do të mundësojë teknologjia e re, në hulumtimet që do të bëhen në objekte të tilla, prandaj duhet ruajtur dhe duhet lënë ardhmërisë që të hulumtohen ashtu si mund të hulumtohen. Ne sot dijmë se një sërë të dhënash mirren nga shtresat dhe shtresimet nëse janë të ruajtura, si ato parahistorike, historike etj.
Para së gjithash, duhet lokalitetin me e ruajtur dhe me i mundësuar hulumtuesve të ardhshëm që ta hulumtojnë për ate që ata shfaqin interesim. Ashtu pra, kurrë nuk guxon të shkatërrohet ajo, pos nëse bëhet fjalë për diçka të parëndësishme, për ndonjë murë ose për ndonjë varr, që mund të nxirret dhe të deponohet në muze.
Por, nëse nuk mund të deponohet në muze, ashtu siç është, atëhere duhet së pari ruajtur e mbrojtur, e pastaj të bëhet çfar të duan.
Pyetje: Kemi dy raste të bazilikave paleokristijane në Strugë, në fshatin Ladorishtë, të cilën Ju e keni vizituar dhe në rajonin e Podmolit, në rrugën drejt Ohrit, që janë objekte që kanë mbetur të pambrojtur, të pakonservuar, e bëhet fjalë për një kulturë me vlerë paleokristijane?
Prof.A.Stipçeviq: Ky është problem i sotëm në tërë botën. Nëse një objekt i tillë ndodhet në kuadër të teritorit ku më vonë do të zhvillohet e ndërtohet një qytet, zakonisht objekte të tilla pësojnë, jo sot po ata kanë pësuar që më parë, kush e din se kurë.
Por, nëse objektet e tilla janë në fushë, me kilometra jashtë qytetit, atëhere është problem tjetër. Atëhere atë objekt duhet konservuar në atë mënyrë, ngjashëm me konservimin e Ostias ( në Itali), ku nuk është zhvilluar Ostija e re mbi të vjetrën, por pak më larg, por Ostija e vjetër është konservuar aq mirë, sa që keni ndjenjën se jeni duke ecur nëpër Ostinë e vjetër të periudhës romake.
Askush nuk guxon të prekë ate që është ruajtur. Ky pra është problem i kishave paleokristijane, bazilikave të tilla. Ato duhet ruajtur në atë mënyrë në formën që janë gjetur.
Nuk mund të rekonstruohet asgjë, nuk guxon të rekonstruohet sepse ne nuk kemi njohuri dhe nuk dijmë se gjatë rikonstruimit mund diçka të gabojmë edhe pa dashje dhe nuk mundet përmendësh të rekonstruohet, sepse ne nuk dijmë se nëse kemi gjysëm metër murë, ai murë duhet ruajtur, e lartë nuk e dijmë se si ka qënë.
Pyetje: Profesor, keni familje të madhe, jeni familje shkencëtarësh dhe ju nuk jeni i vetmi që merreni me shkencë. Djali Juaj është nënkryetar i Akademisë së Shkëncave dhe Arteve të Kroacisë, një muzikolog i mirënjohur. Ju sigurisht do të flitni edhe për veprën e tij të gjurmimit dhe grumbullimit të fragmeneteve të operës së Vivaldit për Skenderbeun, e keni djalin tjetër fizikant, të cilët i janë mirrënjohës shikuesit e Kampionatit Botëror në futboll për shpikjen e tij kundër vuvuzeleve…?
Prof.A.Stipçeviq: Po , kam tre djem: muzikologun Ennio, shumë i suksesshëm. Ka shkruar nja 15 libra dhe tani është duke shkruar një sintezë të madhe mbi muzikën e renesansës në Kroaci dhe është kah fundi. Do të jetë ky një libër i madh dhe i trashë, në të cilin punon me vite.
Djali i dytë, është momentalisht në Universitetin Santa Barbara të Kalifornisë në SHBA, ku do të jetë një vjet.
Ndërkaq, djali i tretë është këtu bibliotekist në Bibliotekën e qytetit. Në familje kur takohem, duke u tallur themi se kemi prej akademikëve dhe 5 doktorave të shkencave dhe kemi shkruar nja një metër e gjysëm libra…
Jam tepër i kënaqur sepse kam 6 nipër e mbesa, të gjithë janë mirë dhe të suksesshëm dhe nuk mund të ankohem nga ata.
Pyetje: Para dy viteve ishit në një simpozium shkencor në Prishtinë. Për fat të keq, vitin e kaluar ai simpozium nuk u mbajt dhe planifikohet që sivjet të mbahet. Sipas fjalëve të Rektorit Mixhait Reçi, Ju keni pranuar të merrni pjesë, që është nderë i veçantë për të gjithë pjesëmarrësit dhe shkencëtarët shqiptar, ku Ju jeni i pranishëm.
Prof.A.Stipçeviq: Mua më vjen shumë mirë që Universiteti “Iliria” ka ndërmarrë këtë iniciativë të kësaj serie të ligjeratave mbi ilirët. Unë këtë vit, do të paraqitem me “gjarpërin, si totem tek ilirët dhe shqiptarët” por edhe tek arbëreshët, sepse ne kemi të ruajtur totemizmin në Arbëresh ndaj gjithë këtë së bashku, do ta përmbledh në një referat. Mendoj, se është rast i mirë që përsëri ta shof Prishtinën dhe të them të drejtën unë habitem se si Prishtina ndryshon.
Për herë të parë kam qënë në vitin 1971, kur kam ligjëruar atje historinë- pardon historinë e arkeologjisë, ku tre vjet kam shkuar çdo muaj nga dy a tre ditë, derisa nuk është krijuar kuadri shqiptar dhe mandej ia kam dorëzuar të tjerëve që të mbajnë këtë kolegium.
Pas kësaj, kam qënë shumë herë dhe kam shumë miq në Prishtinë, me të cilët komunikojmë dhe takohemi. Secilën herë kur vij në Prishtinë për mua është një freskim, sepse takoj njerëz, të cilët nuk kam mundësi ti takoj në çdo çast.
Pra duhet shkuar atje për ti takuar. Përcjell gjithçka që ndodhë dhe çka ka ndodhur atje në Kosovë dhe ate me shqetësim të madh. Edhe këtu në Zagreb , kemi manifestime të ndryshme…
Prof.A.Stipçeviq: Mua zakonisht më luten që të marr ojesë në këto manifestime. Dhe ja tani, kemi një komemoracion me rastin e 80 vjetorit të vrasjes së Milan Shuflaj, për të cilin siç dihet ka qënë albanologu më i madh kroat, por jo vetëm albanolog kroat por edhe më gjërë, sepse ate që ka bërë ai, asnjë albanolog nuk ka ardhur në idenë për ta bërë. Një vepër e madhe për historinë e Shqipërisë, në 6 libra, nuk është realizuar tërësisht, por diçka po, mandej ato burimet mesjetare për Shqipërinë mesjetare, prej të cilëve dy libra janë botuar dhe i treti është bërë gati për botim, ndërsa ka qënë i planifikuar që të botohet në 6 libra.
Me fjalë të tjera, ai ka qënë mjaft i merituar, ndaj çdo vjet mbajmë komemoracionë në vendin ku ai është vrarë, në rrugën “Dalmatinska” ku zakonisht vendosim lule, aty ku është vendosur edhe pllaka përkujtimore në vendin ku ai është vrarë. Ndësra sivjet kjo do të shënohet në mënyrë të veçantë, me një simpozium të vogël, një tubim shkencor mbi Shuflajin, ku do të flitet pikërisht për dimensionin e tij, për dimensionin albanologjik. Duke pasë parasysh se unë edhe më parë kam shkruar për këtë dhe është logjike që të jem i pranishëm në këtë simpozium.
Pos kësaj, më 17 shkurt, do të jetë manifestimi me rastin e përvjetorit të tretë të pavarësisë së Kosovës, që është datë me rëndësi, të cilën të gjithë gjatë kohë e kemi pritur, dhe në simpoziume të ndryshme dhe artikuj nëpër gazeta e kemi dëshiruara këtë dhe ja tani është realizuar.
Tani me vemendje përcjellim se çfar ndodhë në Kosovë, sepse kam bindjen se është më e rëndësishmja në Ballkan nga ato që ndodhin, sepse është krijuar shteti i ri që disa e njohin e disa nuk e njohin, e ata që nuk e njohin ate e bëjnë në dëm të vetin, të vetëdijshëm se nuk ka kthim prapa. Askush nuk mund ta kthen historinë mbrapa. Është krijuar shteti shqiptar në Kosovë dhe s i tillë do të prosperojë.
Unë para dy viteve kur kam qënë, më ka ftuar president i atëhershëm Fatmir Sejdiu, dhe kam biseduar me të gati nnjë orë të tërë, kur ai më ka shtyrë mua të flas arbërisht, dhe pasi ka përfunduar biseda, ma ka zbuluar se ai shumë bukur flet kroatisht. Mirëpo, ai ka dashur të dëgjojë se si unë flas arbërisht.
Më kujtohet se i kam folur për ate se shqiptarët tani nuk kanë arsye që të shpejtojnë, duhet tia lënë kohës, që koha ta bëjë të veten. Dhe vërtetë koha e bën të veten. Disa nuk do të pajtohen as për dhjetë apo njëzet vjet për ate që ka ndodhur, por ajo ka ndodhur. Kjo kërkon vetëm durim, jo përshpejtim apo rrëmbim, e sidomos jo me shpejtua që mund të bëhen edhe gabime.
Duhet me shumë kujdes e ngadalë të hapërohet hap pas hapi të përforëcohet shteti, të prosperojë ekonomikisht dhe do të vijë kohë kur kjo do të bëhet realitet dhe askush nuk do të mund tat a mohojë.
Çka do të ndodhë në të ardhmen, kjo është pyetje e madhe, ne nuk mundemi të parashikojmë se çfat do të ndodhë. Por ama, ajo që ka ndodhur deri më tani, krijimi i shtetit të dytë shqiptar në Kosovë, kjo është ngjarje aq e madhe në këto hapsira, sepse kjo është mënyra e vetme e qetësimit të situatës në këto hapsira.
Të gjithë ata që mëndojnë se mund të kthehet mbrapa, ata dëshirojnë kthimin e ushtrive, vrasjeve, gjakderdhjes etj, por ato kurrë më nuk do të ndoshin, ajo periudhë ka përfunduar.
Pikërisht Kosova është garanci se gjëra të tilla më nuk do të ndodhin dhe nuk do të përsëriten.
Pyetje: Në tetorin e vitit të kaluar keni mbushur 80 vjet, ose, nëse i shëndërrojmë në euoro janë 40. Çka mund të presim prej prof. Stipçeviqit?
Prof.A.Stipçeviq: Po . Duke pasë parasysh se e kam përfunduar veprën “Historia sociale e librit në Kroaci”, që është një libër shumë voluminoz, që janë tre libra të trasha, me 1.700 faqe, botim i “Shkollska knjiga”, një botim i shkëlqyer, është vepër që më ka marrë më së shumti kohë, shumë vite mi ka marrë, mandej “Historia e librit” që ka dalë botimi i dytë në kroatisht, botim i zgjëruar, sepse ky libër më parë është botuar pesë herë, e kjo është hera e gjashtë që botohet, pra gjashtë botime në katër gjuhë: dy në shqip, dy në kroatisht, një arabisht dhe një botim persisht.
Pra ky është libri, “Historia e librit”. Mirëpo, në kohët e fundit, duke u marrë me arbëreshët, hasi në një sërë detaje interesante, që më herët nuk u kam kushtuar vëmendje dhe rëndësi, sepse jamë marrë me gjëra tjera, me historinë e librit.
Por tani, kur kamë kaluar në këto probleme, besoj se pjesën e mbetur të aktivitetit tim shkencor do të orjentoj në studimin e këtyre gjërave të mbetura, që janë shumë të rëndësishme jo për arbëreshët, dhe jo vetëm për shqiptarët, por ato kanë ndërlidhje të drejtëpërdrejtë me parahistorinë paleoballkanike, me besimet e vjetra ballkanike dhe zakonet, që kanë një rëndësi më të gjërë se sa vetëm për arbëreshët e Zarës.
Kjo është ajo për të cilën jamë përkushtuar tani dhe jam duke punuar. Jam duke mbledhur material e çfar do të dek nga kjo do të shofim, e se sa do të kem vullnet dhe energji për ta përfunduar këtë, kjo është çështje tjetër, por, libri që sapo kam përfunduar mbulon pjesën më të madhe të asaj që kam dashur ta punoj, e më tutje se si do të vejnë punët, energjia, shëndeti etj se gjithçka mundet me ndodhë,..do të shofim.
Pyetje: Profesor, përmendët se presidenti Sejdiu ka dashur të bindet se ju flisni arbërisht e unë kurrë nuk kam dyshuar për këtë sepse jam dëshmitar i komunikimeve të shpeshta të tilla. Është me interes të shikuesve dhe lexuesve , ku do të transmetohet kjo intervistë, që të dëgjojnë mesazhin tuaj në gjuhën arbëreshe.
Prof.A.Stipçeviq: Un fol arbënisht se e para gjy jemja është arbënisht. Në ship un fol veç arbënisht. E sot unë di me fol arbënisht. Masta, ku kam shkua në skol, kam mësua letisht-italisht, se n’at kohë Zara ko ken nën Itali. Ashtu kam bo gji skulat elementare si thon popullore në letisht. Mua në at kohë më kan san, se ne në Arbënesh jemi taljonca. Ka kenë fashizmi dhe na kanë bo taljonca. Kur kan ardhë partizant, na kan san ju nuk mund me ken taljonca se nuk dini mir letisht. Mirë, kaloi kjo kur kan ardhë partizant, ne s’kemi dit me fol asni fjalë kroatisht, sit hemi ne shkenisht. E na kan san me fol se na jemi hrvata….jemi hrvata ama nuk po dim me fol as kurrni fjal shkenisht. E pak ko pak e kemi sua ket gjy, e ma sua në mend e kam pat një gramatikë…në mend e kam sua e tash muj me san se di mire me fol shkenisht, me fol e me shkrua. Por kur pak po gjya, degjo, une e sot mendoj në arbënisht, me kontua, njo, dy, tre…gji i bëj arbënisht, nuk muj kursesi as letisht e as shkenisht.
Ashtu se kur vi në Shipni, ose mbrapa tri vejt kam ken në Ulqin, më kan san mua me fol arbënisht. E mirë, unë kam fol arbënisht atje. Për çish… se e kam dit se ata kanë me mar vesh gji… Këta shqiptar që janë afër Ulqinit, ata katunda prej të cilët kanë arllë arbëneshët në Zarë, ata marin vesht kët gjye e un i mar vesht ata, ashti si kemi fol vet arbënisht. Atyne ju ka ken shum kanda me ndie kët gjy, se kjo gjye është e plaka ka 300 vjet, e ata janë zhvilluar, gjya e tyne është zhvilluar e jo në Arbënesh, se në Arbënesh e kemi ruajt ashtu si e kemi pru gjyen, ashtu e kemi rua der tash. Mua më kanda me fol arbënisht, por kur duhet me fol dini ta puna të komplikuara shkencore, nuk muj me fol arbënisht, e parë ta kam fol tash shkenisht, për me ken më praktik-ashtu është.
Pyetje: Mesazhi juaj për leuesit?
Prof.A.Stipçeviq: Për çish…?
Pyetje: Mesazhi juaj për lexuesit…
Prof.A.Stipçeviq : A për ata që shikojnë, leojnë…Kur kam kenë në Prishtinë ni mot, ni erë, kom fol ship…kur kam ken në Tetovë, pak kam fol shkenisht, pak kam fol arbënisht. Gji për er kur vi në Prishtinë, mua më kanda me ndie si folni ju. Ne e kemi kështu, ne folmi arbënisht, ne arbënisht e ju ship, nji gjy, po ky dialect arbënisht është më i bukur se është më i plak e nuk është …e kemi rua original, ashtu se ne folmi arbënisht si duet, e ata çish folin në Shipni, e kanë bo nifar gjye (modifikua-ndërhyrja ime)…e ashtu është puna. Kmei fol pak arbënisht pak shkenisht, un kur muj foli arbënisht, në Arbënesh un kur vij foli veç arbënisht me motrën, me gji këta arbënesh që din me fol, po nuk din gji me fol arbënisht. Por në Arbënesh tash e kemi ni skol, në bibliotekë, so son, kursin për me sua arbënisht. Gjipër er janë katërletë a pesletë që vinë me dnie që dojnë me sua arbënisht. Ashtu se une mendoj se nuk ko mu arua fërk kjo gjy, se këta të ri dojnë me sua arbënisht. E dizhdo ka me sua e ko me mbet, jo vetëm për tash por edhe për 100 -200 vjet, ka mu fol ele pak arbënisht.
