Gratë arbëreshe në këtë mënyrë e kanë mbajtur zinë shekullore për vdekjen e heroit të tyre legjendar. Përveç ditëve të dasmave, mbi shpinën e tyre në jetën e përditshme nuk e hiqnin nga kurrizi një xhubot (jelek) të zi përsipër si shenjë zie për vdekjen e Skënderbeut.
Ja një vizitë nga afër në muzeumet e kostumografisë arbëreshe në Vacarizzo Albanese dhe Santa Sofia D'Epiro në Kalabri.
Skënderbeu vdiq, atdheu mbeti larg dhe u la një herë e përgjithmonë. Por ata, megjithatë, në njëfarë mënyre e morën me vete. Me ç'mundën, duke e shtresëzuar fort përgjithmonë. Në shpirtin pa trajtë e me shumë të padukshme, por që disa forma dukjesh do të shfaqeshin edhe tek veshjet.
Kostumet popullore me të cilat do të visheshin arbëreshët, do të ishin një tjetër element kryesor që do t'i dallonte ata që përtej nga pjesa tjetër.
"Përbëjnë simbol të identitetit dhe trashëgimisë historike arbëreshe.", thotë drejtori i Muzeut të Vaccarizzo Albanese, ... Edhe pse, sipas tij, nuk mund të llogariten saktë lidhjet e shkëmbimet ndërsjellta mes kulturës arbëreshe dhe asaj italiane, kostumet arbëreshe kanë ruajtur origjinalitetin e zonave shqiptare me disa elementëve karakteristikë si: kurora e nuses, velloja, këmisha me lidhje, fundi i gjatë me pala të holla dhe brez të trashë në fund, rripi. Dallohen qartë për stilin dhe ngjyrat.
Në zonën e Kalabrisë Jugore të Unione Arbëria kësaj kostumografie i janë kushtuar dy muzeume. Një në Pallatin Cumano, i cili është edhe më i vjetri në këto katunde dhe ku në 1984 me nismën e Bashkisë së Vaccarizzo Albanese dhe Papas Giuseppe Faraco u shndërrua në Muze të Kostumeve dhe Orëve Arbëreshe. Dhe një në Santa Sofia D'Epiro, pikërisht në pallatin elegant me stil neoklasik, të quajtur 'Bugliari'.
Edhe ky sot është Muze i Kostumeve Arbëreshe. "Tek ne në Santa Sofia D'Epiro gjithë kostumet janë falur si dhuratë për muzeun. Në vitin 1995 kanë ndihmuar 250 familje arbëreshe për ngritjen e këtij muzeu.
Dhe janë falur plot 25 kostume tradicionale të tipologjive të ndryshme.", shpjegon administratori i muzeut, Franco Antonio Miracco. Ndërsa në Vaccarizzo Albanese, përveç dhuratave, ka edhe kostume të blera. "Dy kostume janë blerë me nga 20 mijë euro njërin, pasi janë gjithë fije ari", thotë drejtori i Muzeut në Vacarizzo Albanese, ....
Por e habitshmja është se ruhen shkëlqyer, si të jenë prej leshi, stofi apo mëndafshi të qepura vitet e fundit. Por që t'u zgjatnin jetën, gratë nikoqire arbëreshe, pasi i hiqnin nga trupi, i qepnin me fije nëpër të e më pas i mblidhnin duke i ngushtuar, i mbyllnin nëpër syndyqe, për t'i kursyer e për t'i hapur kur t'u vinte radha në ndonjë rast të veçantë. "Këto kostume në muzeume janë edhe prej 120 vjetësh, pavarësisht se nuk ta japin këtë përshtypje moshe, ngaqë janë ruajtur shumë mirë", shton Franco.
Për fat të keq, shumë kostume të bukura janë mbyllur dhe asgjesuar përgjithmonë në varre. Sipas traditës, kush vdiste, vishej me kostumin më të bukur, që ishte ai i dasmës dhe ky ishte vetëm ai popullor.
"Tani normal që nuk përdoren më. Martesa e fundit me kostum popullor arbëresh është bërë në vitin 1932", thotë Franco Antonio Miracco. Nëse do të përdoreshin, do të ishte njësoj si të kërkosh të martohen vajzat në Shqipëri me kostumet popullore të zonave dhe jo fustanin e bardhë. "Megjithatë, ka ende plaka të moçme që veshin tek-tuk kostumet e përditshme tradicionale, më të thjeshtë dhe më pak kontrastues me realitetin", thonë dy muzeologët.
Ajo që të çudit më shumë është se pikërisht në veshjet e përditshme, çdo grua arbëreshe mbante mbi shpinë një xhubot (jelek) të hapur, me mëngë, vetëm në ngjyrë të zezë. Kjo nuk mund të ndërrohej kurrë. Vetëm në ditën e dasmës dhe në ndonjë festë shumë të veçantë bëhej përjashtim dhe lejoheshin ngjyrat e ndezura. Në të kundërt, zi dhe vetëm zi. "Ishte shenjë zie për vdekjen e Skënderbeut", thotë muzeologu dhe bibliotekari Franco Franco Antonio Miracco.
Dhe shumica e kostumeve mbartin ngjyrat kuq e zi, edhe të gjelbrën, simbolikë të Alpeve të Shqipërisë, apo blunë, simbol të Detit Jon. Veshjet që mbanin zinë janë tërësisht të zeza, ato të gjysmë-zisë të zeza dhe kafe, ndërsa të dasmës shkëlqejnë në ar, tantella të bardha dhe ngjyra të çelura. Tek 'sutana razi', siç e quajnë fund mbi fundin e dukshëm të një veshjeje popullore dasme, duke prekur të ashtuquajturat 'pala korenti' që dikur bëheshin me avull, gjen edhe shqiponja të qëndisura në ar. Edhe në ditën e dasmës.
Por brezi i qëndisur në ar në fund të kostumeve, te mëngët, apo te jelekët e të nusërisë të ngopur në ar, nuk bëhen më sot as në ndonjë telajo të rrallë që ka mbetur nëpër shtëpitë arbëreshe. Edhe për faktin se të gjitha këto kushtojnë. "Por edhe më parë nuk mund t'i bënte dhe vishte çdo grua arbëreshe lukse të tilla. Vetëm të pasurat. Të tjerat përdornin kostumet popullore për përditë", thotë Franco.
Dhe me veshje tradicionale arbërore kanë qenë përherë gratë dhe vetëm gratë. "Burrat arbëreshë çuditërisht kurrë nuk u veshën me kostume popullore", thotë Franco, pa ditur ta shpjegojë këtë.
Edhe në muzeumet që iu janë kushtuar petkave shekullore arbëreshe, has një maniekin të vetëm burrë, por edhe ky jo imazh arbëresh, por një kostum tradicional nga Veriu i Shqipërisë, i vënë thjesht ashtu si shoqërues në morinë e veshjeve femërore. Ndërsa këto të fundit shpërthejnë në forma, ngjyra, materiale vezulluese, por dhe funksione të përcaktuara saktë. Aty janë përzier shumë tipologji duke nisur që nga jeta e përditshme, gjysmë festa dhe dalje për vizita të zakonshme e deri tek rastet tepër të veçanta si ditëlindjet, dasmat, vdekjet etj. Pamje edhe të njohura, por gjithmonë ka dhe të panjohura apo nevojë për t'i rinjohur.
Kostumi Gala
Sot vishen vetëm nga ndonjë grua shumë e vjetër në moshë , por në të shkuarën ishte veshja e çdo vajze në çastet më të rëndësishme të jetës së saj. Veshja gala përdorej ditën e dasmës apo në ngjarjet më të shënuara familjare apo festat e vitit. Lesh dhe pambuk për fshatarët dhe mëndafsh dhe lino tantella dhe fije ari për një sërë më të lartë, i veshur sidomos në ditën e dasmës.
Nga vitet '700 e më pas, kushtet e ndryshme ekonomike dhe sociale iu lejonin Arbëreshëve të Italisë t'i pasuronin kostumet në bazë të pasurisë së atij që e kërkonte, duke përmirësuar cilësinë dhe shtuar zbukurimet. Me copëra më të shtrenjta, të lara në ar, kadife, që vinin sidomos nga Napoli, qendra kulturore për gjithë komunitetet arbëreshe.
Ditën e dasmës nusja vishej me kostum të gjatë të bardhë ose prej liri, këmisha ishte me jakë të zbukuruar me dantellë të punuar me grep ose tyl.
Këmisha ishte bust i shkurtër, e hapur përpara me pëlhurë qëndisur në ar dhe në të njëjtën ngjyrë edhe nënfundi. Edhe jeleku te supet po i zbukuruar me ar. Veçanërisht i bukur dhe i punuar me pala nëpërmjet teknikës së avullit ishte fundi i gjatë përsipër nënfundit.
Në mëndafsh apo edhe në lino të trashë. Rreth belit, nuses i vihej një rrip i hollë me argjend ose ar i mbyllur në formë drejtkëndëshi, i vendosur në bark dhe i qëndisur me të njëjtën lloj stolish të dasmës. Këto dy elemente janë simbol dallues i një gruaje të martuar.
Flokët me dy gërsheta të vegjël mbaheshin të lidhur nga pas si një kulaç i vetëm në të cilën ishte vendosur kurora e martesës.
Kostumi plotësohej nga velloja në ngjyrë të artë, qëndisur me fije ari, e cila mbulonte fytyrën dhe binte deri tek shpatullat, nga çorapet e pambukut dhe këpucët në të njëjtin material si edhe fundi. Me motive të njëjta përdoreshin edhe bizhutërite e arta.
Kostumet e gjysmë-festave
Kostumet e gjysmë-festave, që visheshin nga nusja për të shkuar në kishë të dielave pas dasmave, për vizita kortezie apo raste festash, përfshinte këmishën e gjatë prej linoje apo pambuku të bardhë me qafë të zbukuruar nga varëset, fundin me pala zbukuruar në fund me brez ari apo nëse bëhej fjalë për raste jo shumë të rëndësishme brezi në fund qepej me copë në ngjyrë të gjelbër.
Busti mbështillej me copë të zezë apo kadife, stolisur te supet dhe kyçet e duarve nga shirita të gjerë, qëndisur në ar, me gurë të çmuar dhe me motive floreale. Plotësohej edhe me një pjesë cope prej mëndafshi blu, qëndisur me fije ari, një shami mëndafshi të verdhë ose portokalli dhe në fund një shall të gjelbër ose ngjyrë kafe e leshi, zbukuruar te cepat.
Kostumi i përditshëm
Në të rrallë e gjen edhe sot mes plakave të moçme arbëreshe. Në dukje i thjeshtë, pa ekzagjerime stonuese me përditshmërinë. Prej pambuku, mëndafshi, kadife, i gjatë, me tonalitete të së bardhës, me këmishë prej liri, vishet me një lloj jeleku prej pambuku në ngjyra të ndryshme me funksion mbështetjen e gjirit. Jeleku mund të jetë gjithashtu mëndafsh, lesh apo kadife e zezë dhe i qëndisur me fije mëndafshi të zi. Gjithmonë në ngjyrë të zezë për të mbajtur zinë e Skënderbeut. Mbifundi zakonisht edhe në ngjyrë kuq e zi si flamuri shqiptar dhe me pak të gjelbër si Alpet e Shqipërisë apo blu si deti Jon. Koka është e mbuluar me një shami pambuku ose leshi e lidhur pas kokës. Barku me një platformë pambuku.
Ja një vizitë nga afër në muzeumet e kostumografisë arbëreshe në Vacarizzo Albanese dhe Santa Sofia D'Epiro në Kalabri.
Skënderbeu vdiq, atdheu mbeti larg dhe u la një herë e përgjithmonë. Por ata, megjithatë, në njëfarë mënyre e morën me vete. Me ç'mundën, duke e shtresëzuar fort përgjithmonë. Në shpirtin pa trajtë e me shumë të padukshme, por që disa forma dukjesh do të shfaqeshin edhe tek veshjet.
Kostumet popullore me të cilat do të visheshin arbëreshët, do të ishin një tjetër element kryesor që do t'i dallonte ata që përtej nga pjesa tjetër.
"Përbëjnë simbol të identitetit dhe trashëgimisë historike arbëreshe.", thotë drejtori i Muzeut të Vaccarizzo Albanese, ... Edhe pse, sipas tij, nuk mund të llogariten saktë lidhjet e shkëmbimet ndërsjellta mes kulturës arbëreshe dhe asaj italiane, kostumet arbëreshe kanë ruajtur origjinalitetin e zonave shqiptare me disa elementëve karakteristikë si: kurora e nuses, velloja, këmisha me lidhje, fundi i gjatë me pala të holla dhe brez të trashë në fund, rripi. Dallohen qartë për stilin dhe ngjyrat.
Në zonën e Kalabrisë Jugore të Unione Arbëria kësaj kostumografie i janë kushtuar dy muzeume. Një në Pallatin Cumano, i cili është edhe më i vjetri në këto katunde dhe ku në 1984 me nismën e Bashkisë së Vaccarizzo Albanese dhe Papas Giuseppe Faraco u shndërrua në Muze të Kostumeve dhe Orëve Arbëreshe. Dhe një në Santa Sofia D'Epiro, pikërisht në pallatin elegant me stil neoklasik, të quajtur 'Bugliari'.
Edhe ky sot është Muze i Kostumeve Arbëreshe. "Tek ne në Santa Sofia D'Epiro gjithë kostumet janë falur si dhuratë për muzeun. Në vitin 1995 kanë ndihmuar 250 familje arbëreshe për ngritjen e këtij muzeu.
Dhe janë falur plot 25 kostume tradicionale të tipologjive të ndryshme.", shpjegon administratori i muzeut, Franco Antonio Miracco. Ndërsa në Vaccarizzo Albanese, përveç dhuratave, ka edhe kostume të blera. "Dy kostume janë blerë me nga 20 mijë euro njërin, pasi janë gjithë fije ari", thotë drejtori i Muzeut në Vacarizzo Albanese, ....
Por e habitshmja është se ruhen shkëlqyer, si të jenë prej leshi, stofi apo mëndafshi të qepura vitet e fundit. Por që t'u zgjatnin jetën, gratë nikoqire arbëreshe, pasi i hiqnin nga trupi, i qepnin me fije nëpër të e më pas i mblidhnin duke i ngushtuar, i mbyllnin nëpër syndyqe, për t'i kursyer e për t'i hapur kur t'u vinte radha në ndonjë rast të veçantë. "Këto kostume në muzeume janë edhe prej 120 vjetësh, pavarësisht se nuk ta japin këtë përshtypje moshe, ngaqë janë ruajtur shumë mirë", shton Franco.
Për fat të keq, shumë kostume të bukura janë mbyllur dhe asgjesuar përgjithmonë në varre. Sipas traditës, kush vdiste, vishej me kostumin më të bukur, që ishte ai i dasmës dhe ky ishte vetëm ai popullor.
"Tani normal që nuk përdoren më. Martesa e fundit me kostum popullor arbëresh është bërë në vitin 1932", thotë Franco Antonio Miracco. Nëse do të përdoreshin, do të ishte njësoj si të kërkosh të martohen vajzat në Shqipëri me kostumet popullore të zonave dhe jo fustanin e bardhë. "Megjithatë, ka ende plaka të moçme që veshin tek-tuk kostumet e përditshme tradicionale, më të thjeshtë dhe më pak kontrastues me realitetin", thonë dy muzeologët.
Ajo që të çudit më shumë është se pikërisht në veshjet e përditshme, çdo grua arbëreshe mbante mbi shpinë një xhubot (jelek) të hapur, me mëngë, vetëm në ngjyrë të zezë. Kjo nuk mund të ndërrohej kurrë. Vetëm në ditën e dasmës dhe në ndonjë festë shumë të veçantë bëhej përjashtim dhe lejoheshin ngjyrat e ndezura. Në të kundërt, zi dhe vetëm zi. "Ishte shenjë zie për vdekjen e Skënderbeut", thotë muzeologu dhe bibliotekari Franco Franco Antonio Miracco.
Dhe shumica e kostumeve mbartin ngjyrat kuq e zi, edhe të gjelbrën, simbolikë të Alpeve të Shqipërisë, apo blunë, simbol të Detit Jon. Veshjet që mbanin zinë janë tërësisht të zeza, ato të gjysmë-zisë të zeza dhe kafe, ndërsa të dasmës shkëlqejnë në ar, tantella të bardha dhe ngjyra të çelura. Tek 'sutana razi', siç e quajnë fund mbi fundin e dukshëm të një veshjeje popullore dasme, duke prekur të ashtuquajturat 'pala korenti' që dikur bëheshin me avull, gjen edhe shqiponja të qëndisura në ar. Edhe në ditën e dasmës.
Por brezi i qëndisur në ar në fund të kostumeve, te mëngët, apo te jelekët e të nusërisë të ngopur në ar, nuk bëhen më sot as në ndonjë telajo të rrallë që ka mbetur nëpër shtëpitë arbëreshe. Edhe për faktin se të gjitha këto kushtojnë. "Por edhe më parë nuk mund t'i bënte dhe vishte çdo grua arbëreshe lukse të tilla. Vetëm të pasurat. Të tjerat përdornin kostumet popullore për përditë", thotë Franco.
Dhe me veshje tradicionale arbërore kanë qenë përherë gratë dhe vetëm gratë. "Burrat arbëreshë çuditërisht kurrë nuk u veshën me kostume popullore", thotë Franco, pa ditur ta shpjegojë këtë.
Edhe në muzeumet që iu janë kushtuar petkave shekullore arbëreshe, has një maniekin të vetëm burrë, por edhe ky jo imazh arbëresh, por një kostum tradicional nga Veriu i Shqipërisë, i vënë thjesht ashtu si shoqërues në morinë e veshjeve femërore. Ndërsa këto të fundit shpërthejnë në forma, ngjyra, materiale vezulluese, por dhe funksione të përcaktuara saktë. Aty janë përzier shumë tipologji duke nisur që nga jeta e përditshme, gjysmë festa dhe dalje për vizita të zakonshme e deri tek rastet tepër të veçanta si ditëlindjet, dasmat, vdekjet etj. Pamje edhe të njohura, por gjithmonë ka dhe të panjohura apo nevojë për t'i rinjohur.
Kostumi Gala
Sot vishen vetëm nga ndonjë grua shumë e vjetër në moshë , por në të shkuarën ishte veshja e çdo vajze në çastet më të rëndësishme të jetës së saj. Veshja gala përdorej ditën e dasmës apo në ngjarjet më të shënuara familjare apo festat e vitit. Lesh dhe pambuk për fshatarët dhe mëndafsh dhe lino tantella dhe fije ari për një sërë më të lartë, i veshur sidomos në ditën e dasmës.
Nga vitet '700 e më pas, kushtet e ndryshme ekonomike dhe sociale iu lejonin Arbëreshëve të Italisë t'i pasuronin kostumet në bazë të pasurisë së atij që e kërkonte, duke përmirësuar cilësinë dhe shtuar zbukurimet. Me copëra më të shtrenjta, të lara në ar, kadife, që vinin sidomos nga Napoli, qendra kulturore për gjithë komunitetet arbëreshe.
Ditën e dasmës nusja vishej me kostum të gjatë të bardhë ose prej liri, këmisha ishte me jakë të zbukuruar me dantellë të punuar me grep ose tyl.
Këmisha ishte bust i shkurtër, e hapur përpara me pëlhurë qëndisur në ar dhe në të njëjtën ngjyrë edhe nënfundi. Edhe jeleku te supet po i zbukuruar me ar. Veçanërisht i bukur dhe i punuar me pala nëpërmjet teknikës së avullit ishte fundi i gjatë përsipër nënfundit.
Në mëndafsh apo edhe në lino të trashë. Rreth belit, nuses i vihej një rrip i hollë me argjend ose ar i mbyllur në formë drejtkëndëshi, i vendosur në bark dhe i qëndisur me të njëjtën lloj stolish të dasmës. Këto dy elemente janë simbol dallues i një gruaje të martuar.
Flokët me dy gërsheta të vegjël mbaheshin të lidhur nga pas si një kulaç i vetëm në të cilën ishte vendosur kurora e martesës.
Kostumi plotësohej nga velloja në ngjyrë të artë, qëndisur me fije ari, e cila mbulonte fytyrën dhe binte deri tek shpatullat, nga çorapet e pambukut dhe këpucët në të njëjtin material si edhe fundi. Me motive të njëjta përdoreshin edhe bizhutërite e arta.
Kostumet e gjysmë-festave
Kostumet e gjysmë-festave, që visheshin nga nusja për të shkuar në kishë të dielave pas dasmave, për vizita kortezie apo raste festash, përfshinte këmishën e gjatë prej linoje apo pambuku të bardhë me qafë të zbukuruar nga varëset, fundin me pala zbukuruar në fund me brez ari apo nëse bëhej fjalë për raste jo shumë të rëndësishme brezi në fund qepej me copë në ngjyrë të gjelbër.
Busti mbështillej me copë të zezë apo kadife, stolisur te supet dhe kyçet e duarve nga shirita të gjerë, qëndisur në ar, me gurë të çmuar dhe me motive floreale. Plotësohej edhe me një pjesë cope prej mëndafshi blu, qëndisur me fije ari, një shami mëndafshi të verdhë ose portokalli dhe në fund një shall të gjelbër ose ngjyrë kafe e leshi, zbukuruar te cepat.
Kostumi i përditshëm
Në të rrallë e gjen edhe sot mes plakave të moçme arbëreshe. Në dukje i thjeshtë, pa ekzagjerime stonuese me përditshmërinë. Prej pambuku, mëndafshi, kadife, i gjatë, me tonalitete të së bardhës, me këmishë prej liri, vishet me një lloj jeleku prej pambuku në ngjyra të ndryshme me funksion mbështetjen e gjirit. Jeleku mund të jetë gjithashtu mëndafsh, lesh apo kadife e zezë dhe i qëndisur me fije mëndafshi të zi. Gjithmonë në ngjyrë të zezë për të mbajtur zinë e Skënderbeut. Mbifundi zakonisht edhe në ngjyrë kuq e zi si flamuri shqiptar dhe me pak të gjelbër si Alpet e Shqipërisë apo blu si deti Jon. Koka është e mbuluar me një shami pambuku ose leshi e lidhur pas kokës. Barku me një platformë pambuku.
