Gazeta “Illyria” e New York-ut është një ndër gazetat që ju ka intervistuar më së shpeshti sa herë ka qenë e nevojshme të dëgjohet zëri juaj në botën shqiptare. Por ka disa vite që daljet tuaja në shtyp janë rralluar në mënyrë të dukshme. Keni ndonjë shpjegim për këtë?
Është e vërtetë se qysh pas rënies së komunizmit, me gazetën tuaj kam patur një lidhje me mirëkuptim të vazhdueshëm, për të cilën ju falenderoj. Lidhur me rrallimin e daljes në shtyp në përgjithësi, nuk besoj se kam ndonjë shpjegim të veçantë. Është e kuptueshme që shkrimtarit, më shumë se për çdo gjë i pëlqen të flasë për letërsinë. Këtu nis problemi. Letërsia është një sferë e vështirë dhe krejt e papërshtatshme për t’u trajtuar në shtypin e gjerë. Ndërkaq, vetë shtypi i gjerë, me të drejtë, i shmanget pyetjeve profesionale. Shkrimtarit, pasi i kërkohet të japë mendimin për gjysmën e problemeve të globit, i bëhet më në fund pyetja: Dhe tani zoti X., për t’iu kthyer letërsisë, a mund të na thoni se a keni ndonjë vepër në duar?
Do t’i shtoja kësaj atmosferën e acaruar që sundon në Shqipëri: nervozizmi, fyerjet, urrejtja. Të gjitha këto ta heqin dëshirën për të folur.
Mendoni se shkrimtarët shqiptarë të kohës së tanishme shqetësohen nga një atmosferë e tillë? A është kjo atmosferë një pengesë? Keni thënë disa herë se letërsia dhe jeta shoqërore zhvillohen sipas proceseve të ndryshme.
Natyrisht. Dihet se si një botë paralele letërsia ka kanonet e saj. Një prej tyre është vlerësimi sipas majave. Në historikun e saj, nivelet e mesme dhe të ulëta nuk merren parasysh. Në shoqëri, për shembull, ndodh ndryshe: niveli i mesëm, në një këndvështrim politik dhe ekonomik sidomos, është vendimtar. Ky kriter i veçantë i letërsisë dhe i arteve shpesh herë krijon probleme dhe keqkuptim. Për shembull, letërsia nuk e njeh vullnetin e shumicës, as luftën, në kuptimin që jemi mësuar, midis shteteve ose propagandave. Keni dëgjuar ndonjëherë për ndonjë luftë midis letërsisë ruse dhe asaj franceze? Ose midis anglezes dhe gjermanes? Jam i sigurtë që jo. Çfarëdo që mund të ndodhë në politikë, midis Shekspirit dhe Goethes ka gjithmonë paqe.
Çoroditja e kritereve herët a vonë i dëmton brezat e shkrimtarëve. Në Shqipërinë e sotme, për shembull, ka shkrimtarë të talentuar, por mungon vënia në pah e tyre. Vënia në pah, dallimi, “fama”, në jetën shoqërore shihen si diçka jo e lakmueshme, kurse në botën e letërsisë janë pjesë e natyrshme e saj. Modestia që iu kërkohej shkrimtarëve në komunizëm ishte në të vërtetë kërkesë për të ulur kryet. Dihet urrejtja e Leninit për shkrimtarët e shquar. Mao Ce Duni, ndonëse shkruante vetë, e çoi më tej.
Një autor i njohur, Frederic Ferney, ka shkruar se “Kadare ka mishëruar, dhe kjo nganjëherë kundër dëshirës së tij, ndjenjën e fajit të Shqipërisë, skllave dhe zonjë në të njejtën kohë”. Si e komentoni këtë?
Mendoj se fjala “faj”, e aq më tepër paradigma e tij, nuk ka pse të na trembi. Ndërgjegjësimi për fajet e kryera është pjesë e emancipimit dhe e qytetërimit europian. Dhe natyrisht faktor i përparimit. Pa u zgjatur, mund të themi se falë këtij ndërgjegjësimi, Gjermania, pas dramës së saj, është aty ku ndodhet sot.
Shqipëria s’ka asnjë arsye të druhet nga fajet e saj. As t’i fshehë ato. As të thotë se, ndryshe nga të tjerët, nuk ka bërë faje etj. Kohët e fundit është gjetur një farë ujdie (kompromisi): fajet Shqipëria ia ka bërë vetes, por jo të tjerëve. Është fjala për rendin komunist, shtypjen e brendshme. Kurse jashtë kufijve nuk i paska rënë në qafë askujt.
Kjo s’është e saktë. E para sepse faji i brendshëm është vështirë të mos kapërcejë kufijtë. E dyta, sepse historia shqiptare nuk mund të lajë duart për marshimet dhe mizoritë e feudalëve të saj, të cilët, në aleancë me perandorinë osmane, i kanë rënë kryq e tërthor gadishullit. E treta, në gjysëm shekullin e saj komunist vendi ynë ka qenë armiku më i egër i Perëndimit, thënë ndryshe, i Europës.
Ju kritikojnë nganjëherë për nacionalizëm, gjë që vjen në kundërshtim me mendimet që shprehët më lart. Si e shpjegoni këtë?
Kombi dhe kombëtarizmi janë motivet më të parapëlqyera sot për spekulantët e çdo ngjyre, për ngrehalucët provincialë, që kërkojnë të hiqen modernë, së fundi, për budallenjtë. S’është vendi këtu për trajtimin e kësaj dukurie. Ajo është e njohur edhe për përftime të tjera, të quajtura të shenjta si, për shembull, liria. Shumë herë me flamurin e saj është luftuar për të kundërtën: robërinë e tjetrit ose të vetes.
Mjegullimi i kufijve midis patriotizmit të vetëvetishëm, të shëndetshëm, që njihet qysh në kohërat antike, me nacionalizmin vulgar, madje racizmin, është bërë diçka që përsëritet, sidomos shekullin e fundit. Me dhjetëra mendje të ndritura janë përpjekur të shpjegojnë se dashuria për vendin tënd, për njerëzit e tu, nuk ka në vetvete asgjë të keqe, përkundrazi është një përkryerje e njeriut, e aftësisë së tij që ta dojë të mirën edhe përtej vetes, drejt popujve të tjerë. Për të shmangur formulat dhe keqkuptimet e vjetra, janë kërkuar të reja, si « patriotizmi kushtetues », ku fjala “kushtetutë” zëvendëson fjalën e rrezikshme “komb”. Megjithatë spekulimet nuk rreshtin.
Javët e fundit, me rastin e një provokimi antisemit, një pjesë e Francës u përfshi në një polemikë të ngjashme për kombin.
Ka qenë e besdisshme për ju kritika për nacionalizëm? A është dëmtuese për një shkrimtar një kritikë e tillë, sidomos në opinionin ndërkombëtar? Është lidhur kjo me angazhimin tuaj në çështjen e Kosovës?
Akuza për nacionalizëm është, ndoshta, më e rënda që mund t’i bëhet një shkrimtari. Ajo ngjan e besueshme në sferën e letërsisë ngaqë letërsia lidhet natyrshëm me gjuhën, me njohjen e kombit, me ato që quhen « letra të fisnikërisë » së një populli. Sidomos kur është fjala për një komb që ka probleme vlerësimi nga bota, siç është i yni.
Kam qenë pothuajse i sigurtë se çështja e Kosovës, sidomos bombardimi i Serbisë, do ta dëmtonte emrin tim si shkrimtar. Opinionit europian nuk mund t’i dukej normale që një shkrimtar i njohur ta quante të nevojshëm një bombardim. Aq më tepër që konflikti shqiptaro-serb për Kosovën krijoi një ndarje midis shkrimtarëve të shquar. Për të dhënë vetëm një shembull, Vaclav Haveli ishte pro Kosovës, kurse Solzhenicini kundra. Në rastin tim, ma morën pak për keq, por, të them të vërtetën, jo aq sa ç’e prisja. Ishte një nga çastet historike, kur qytetërimi europian, me vendimin për të ndëshkuar Serbinë, tregoi shkallën e lartë të emancipimit të tij. Kombi shqiptar në çdo rrethanë që të krijohet, s’duhet ta harrojë kurrë këtë. Ajo është tashmë pjesë e bukur dhe kuptimplote e historisë së tij.
Si e pritët shtyrjen e re të vendimit për statusin e Shqipërisë në BE? Shqipëria mbeti përsëri në trenin e fundit. A prisnit diçka tjetër?
Së pari desha të them se është diçka e mirë, diçka normale që në Shqipëri të gjithë e kanë mendjen tek ky problem. Nuk është një ngulmim (obsesion) i modës. Është çështja numër një, është thelb prej të cilit varen shumë gjëra.
Është vështirë të gjendet ndonjë pjesë e globit që nuk ka një raport, një histori me Europën. Ngjarjet e këtyre ditëve në Ukrainë s’janë veç një ripohim i asaj që u tha më sipër. Ndonëse Ukraina duket se është larg, ajo që po ndodh këto ditë atje ka nevojë për një interpretim të thellë tek ne në Shqipëri. Ka gjasë që krahët e politikës të kërkojnë të nxjerrin përfitime, secili në favor të vet. Do të ishte më i këshillueshëm një lexim i ngjarjeve nisur nga një vizion i gjerë i interesit kombëtar. Ukraina na kujton se sa serioze, sa të rëndësishme, së fundi sa dramatike mund të jenë raportet me Europën, afrimi ose largimi prej saj.
Ne jemi brenda Europës. Ashtu siç nuk mund të ketë gjeografi vetëm shqiptare, po ashtu nuk ka histori thjesht shqiptare. Ato janë të dyja shqiptaro-europiane, dhe kjo jo se na pëlqen ne, por se s’mund të jetë ndryshe.
Ndërkaq ne ndodhemi në epilogun e një keqkuptimi 600 vjeçar me Europën. Ndaj dhe me të drejtë jemi kaq të shqetësuar. Në këtë rast gjëja më e lehtë, por më e keqe për ne është të ngrihesh e të mallkosh Europën që s’na pranoi. Ose veten tonë që s’e merituam. Gjëja më e mirë është të përpiqesh të kuptosh arsyet përse keqkuptimi vazhdon. Dhe mbi të gjitha të kuptosh se orientimi i një vendi, i një populli, i një historie nuk mund të ndryshojë sipas trilleve të çastit.
Është një opinion i përhapur se Europa Atlantike, pasi e ka ndëshkuar Serbinë, ka një farë pendimi për këtë. Nga ana tjetër, një zhgënjim që punët në Kosovë e në Shqipëri nuk shkojnë mirë. Mendoni se kjo ka ndihmuar që u preferua Serbia përpara shqiptarëve?
Për pendimin, e besoj. Kontinentet nuk e kanë të lehtë pendimin, por Europa mëton të jetë kontinenti i parë i shndërruar në “familje kombesh”.
A ishte e drejtë të preferohej Serbia përpara nesh? Nuk do ta pranoja këtë formulim alla ballkanas, ku ndjenja e smirës ndihet qartë. Kam qenë gjithmonë kundër përçmimit të ballkanasve e ballkanizmit në përgjithësi. Nga një ide e mirë për ballkanasit, fitojmë të gjithë. Ashtu si nga e keqja humbim të gjithë.
Unë jam një europianist i pakthyeshëm. E pranoj Europën me gjithçka, të mira e të këqija bashkë, me butësinë dhe ashpërsinë e saj. Është thënë kaq herë se ky është trualli ynë i madh i përbashkët dhe në këtë planet s’kemi tjetër vend. Ndërkaq në qoftë se do të duhej t’i përgjigjesha pyetjes lidhur me qartësinë e Europës mbi konfliktin shqiptaro-serb në Ballkan, do të thoshja se kjo qartësi, për fat të keq, disa herë mungon.
A mund të shtjelloni pak më tepër se ç’kuptoni konkretisht me këtë?
Natyrisht. S’është fjala aspak për atë që u quajt “parapëlqim” i Serbisë për hyrjen në BE. As për ato kritere që Serbia mund t’i ketë më të arrira se Shqipëria. Ka diçka në thelbin e çështjes që kërkon rishikim. Po përpiqem ta trajtoj shkurt: janë dy kombe me një armiqësi të gjatë në mes. Ka patur acarime, urrejtje, përleshje me armë. Ndërkohë njeri nga kombet ka një doktrinë, që për nga tmerri i saj, është tepër e rrallë në botë: zhdukjen e kombit tjetër. Kjo doktrinë më shumë se njëshekullore, e quajtur në versionin e fundit të vitit 1938 të saj: drafti Cubrilloviç ende mbahet në këmbë. Thelbi i saj ishte i qartë: për kombin serb nuk mund të ketë zhvillim dhe jetë normale përderi sa përbri tij ndodhet kombi pengues shqiptar. Ndaj strategjia serbe duhet të kërkojë zhdukjen e kombit fqinj, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës: me shpërngulje, terror dhe luftë.
Dikush mund të shtrojë pyetjen: a është e nevojshme të përmenden gjëra kaq të pikëllueshme pikërisht tani, në kohën e dialogut shqiptaro-serb aq shumë të përshëndetur? Mendoj se afrimi shqiptaro-serb është një lajm i mirë për të gjithë. Ndërkaq do të vazhdoja, se pikërisht tani, për hir të këtij afrimi, është koha të përmendet kjo doktrinë. Ajo duhet përmendur sepse ka një arsye të madhe, themelore, të pakapërcyeshme: doktrina ka mbetur gjer më sot e padënuar. As në Serbi, as në Europë. Një tmerr i tillë nuk mund të mbulohet nga asnjë ritual festiv. I padënueshëm, ai kthehet në kërcënim të dyfishtë për çdo të ardhme të kësaj pjese të Europës, të vetë Serbisë. Mjafton të kujtojmë një nga gjëmat që ka frymëzuar kjo doktrinë: përdhunimin masiv të vajzave dhe grave shqiptare prej ushtrisë serbe gjatë konfliktit të fundit në Kosovë. Ky përdhunim, i kthyer si rrallë herë në histori, në një mjet lufte, i shoqëruar nga një duf psikotik, nga talljet, fyerjet dhe maksimat e llojit: “femra shqiptare s’është veç një kondom që përdoret vetëm një herë”, do të kërkonte një tribunal të veçantë në Europën e sotme, asaj që me të drejtë ka marrë flamurin për mbrojtjen e grave.
I përmend këto aspak për të përjetësuar mërinë, por për të kundërtën: për të prerë burimet e saj. Do t’i përmendja, pa më të voglën mëdyshje, në rast se kjo dhunë e ky përdhunim do t’u bëhej vajzave dhe grave serbe nga kushdo qoftë, e sidomos nga shqiptarët, popullit që i përkas.
Ka një debat sot në Shqipëri e në Kosovë për rishikimin e historisë, sidomos gjatë pushtimit osman. Në librin tuaj “Mosmarrëveshja” e keni prekur këtë çështje. A mund të dimë diçka më tepër?
Kjo është një temë tepër e gjerë që vetvetiu përkitet me letërsinë, megjithatë në radhë të parë mbetet çështje historianësh. Mendoj se në parim termi “rishkrim i histories”, pa qenë i gabuar, ngjan i pasaktë. Historia është përherë në gjendje plotësimi, vërtetimi, qartësimi, shkurt, në gjendje “rishkrimi”. Gjë që nuk ndodh, për shembull, me letërsinë. Vlerat e saj ose bien gjatë kohës ose rrotull kohës që krijohen, ose qëndrojnë përgjithmonë. Më lejoni të përsëris se nga kjo pikëpamje letërsia është më e qëndrueshme se qytetërimi që e krijoi, se populli që i përket, madje edhe se vetë gjuha që e lindi. (Kujtoni greqishten e vjetër dhe latinishten, shuarja e të cilave nuk e preku Homerin apo Virgjilin).
Për t’u kthyer tek pyetja juaj, dihet se kur një diktaturë bie, e para që gjykohet pas krimeve, është historia që ajo i ka shkruar vetes. Debati për rishkrimin e historisë në Shqipëri filloi krejtësisht mbrapsht: jo me historinë e gabuar të rendit që sapo ra, por me Kastriotin, pushtimin turk dhe Rilindjen. E sikur të mos mjaftonte kjo, në debat u hodhën ide monstruoze se ishte komunizmi shqiptar që na paska hymnizuar Skënderbeun dhe Rilindjen! Me një fjalë, gjithçka u trajtua kokëposhtë, duke përfunduar në një lavdërim djallëzor të tiranisë së përmbysur!
S’po zgjatem me ndërhyrjen për ta quajtur robërinë osmane liri, që ka qenë poshtërimi publik më i madh ndaj kombit. Përpara kemi 70 vjetorin e çlirimit dhe me ç’po duket, kjo do të jetë një tjetër vjegë për përçarje dhe grindje të lodhshme. Shkrimi, ose më saktë, rishkrimi i historisë së shekullit XX, është një proces në zhvillim për shumicën e vendeve të Europës. Ndarja në “fitimtarë dhe të mundur” është më e ndërlikuar se ç’paraqitet. Pas ballinës së jashtme nuk mund të mbulohen krimet e mëvonshme, as tiranë të llojit të Stalinit, që u shpall ca kohë si njeriu që mposhti Hitlerin. Le të shpresojmë që të ketë një shqyrtim gjakftohtë, përtej interesave të krahëve të sotme të politikës, si për ngjarjet kryesore, si për tragjeditë, qoftë asaj të 4 shkurtit, qoftë asaj të Tivarit (Këtij Katyni të Shqipërisë) e kështu me radhë.
Kriteri i së vërtetës është jashtë çdo dyshimi, kriteri numër një. Ndërkaq brenda tij përfshihet një thelb po aq i padiskutueshëm: arsyeja e të qënit të një populli. Kjo arsye vetvetiu na shtyn drejt prirjes pozitive bashkuese. Do të më lejoni të përsëris një shembull, për të cilin e di se ka mospajtim të theksuar. Është fjala për treshen e njohur Noli, Konica, Zogu. Vështirë se mund të përfytyrohet diçka më e pabashkueshme se kjo treshe. Një peshkop gjeni, një polemist brilant, një mbret si çdo mbret. Të tre kundër secilit në gjithçka. E megjithatë e pabesueshmja ka ndodhur: peshkopi gjeni, princi i letrave dhe mbreti e lanë këtë jetë të pajtuar.
Në një letërkëmbim me autorin e kësaj interviste keni shkruar se në Shqipëri sot po ndihet një frymë antieuropiane e tërthortë, një përpjekje për diskretitimin e vlerave perendimore. Pse ndodh kjo dhe a ka faktorë që i nxitin?
Vazhdoj ta kem një mendim të tillë. Është problem i përbashkët i Shqipërisë dhe i Kosovës. Ai lidhet me problemin numër një të kombit shqiptar: të drejtën e ekzistencës së tij. Ndryshe nga përfytyrimet poetike, populli i pavdekshëm, atdheu i përjetshëm, etj, kombi, që është njëherësh edhe atdhe, edhe popull, edhe parim shpirtëror dhe vullnet kushtetues, është tepër i brishtë. Me qindra janë kombet e tretur. Mund të thuhet pa frikë, shumica. Kombet pasi formohen, nuk janë si bimët që mund t’i zhvendosësh si në vazo andej-këndej. Kombi shqiptar të vetmen jetë të tij e ka patur dhe e ka në kontinentin e vet. Jashtë Europës ai mund të jetë thjesht popullsi, por jo komb shqiptar. Këtu e ka zanafillën idea mizore e shpërnguljes.
Kjo e fundit nuk është hamendje, por një tragjedi që Shqipëria e ka pësuar. Nuk ka tjetër rast në Europë që më shumë se gjysma e kombit të jetë shpërngulur në kontinentin aziatik. Dhe të mendosh që pjesa më e madhe e tragjedisë ka ndodhur në shekullin e XX, si rrjedhojë e marrëveshjeve të hapta apo të fshehta jugosllavo-turke. Shkurt, të doktrinës famëkeqe që u përmend më lart.
Vite më parë keni qenë në SHBA, keni dhënë ligjërata në Columbia University dhe Bard College të New-York-ut. Ndër të tjera keni folur për raportet me Europën dhe botën. Ka një mendim se problemet e jashtme me ato të brendshme, duke u interferuar, mund të tërhiqnin vëmendjen, duke dëmtuar kështu njera-tjetrën.
Është e vërtetë që kjo mund të ndodhë dhe disa herë ka ndodhur: theksohet një palë në dëmtim të tjetrës. Në të vërtetë, në gjendjen e çështjeve, sado të ndërlikuara të jenë, ka një harmoni që i bashkon. Në fund të fundit, përparimi i një vendi, i një populli është zgjidhja e çështjeve të mëdha në kohën e duhur. Anarkia e mendimit sjell pas vetes anarkinë e mirëfilltë.
Ka probleme që janë gjitheuropiane, si korrupsioni. Por ka të tjera që janë veçanërisht shqiptare: si hapja e arkivave të fshehta, e famshmja çështja e spiunëve. Zgjidhja e njerës nuk ka pse të përjashtojë tjetrën. Përkundrazi, e ndihmon. Ashtu siç i ndihmon të dyja lufta kundër tribalizmit, një nga plagët tona, për të cilën flitet aq pak, por që dëmton aq shumë. E keqja ka një aleancë të brendshme, ndaj kudo që e godet, e ndjen goditjen.
Korrupsioni, për shembull, është i pandarë nga shthurrja e drejtësisë. S’them ndonjë gjë të re po të përsëris se kjo e fundit po bëhet një nga turpet tona. Për t’u nisur nga shembuj të thjeshtë: një drejtësi që tregohet kaq zemërgjerë me një kriminel, që pasi ka vrarë pesë njerëz brenda ditës dhe thotë « boll vramë sot », jo vetëm merr dënimin minimal, por i jepet leje e shpështë shpërblyese për vizitë në shtëpi. Ndërkaq është e njejta drejtësi që tregohet krejt zemërgur me vajzat adoleshente ose gratë që bien në faj, duke treguar kështu një mendësi talibanësh.
Megjithë kritikat ndaj klasës politike ose shoqërisë shqiptare, në librin e fundit “Mosmarrëveshja” vihet re se ju theksoni besimin tuaj për të ardhmen shqiptare në Ballkan dhe në Europë. A mund të na thoni diçka më tepër?
Jam kundër ligështimit moral. Për fat të keq, ai shfaqet përherë e më shpesh. Kjo ndodh me popujt që porsa dalin nga tiranitë, ku optimizmi dhe entuziazmi bënin pjesë në ritualet e diktaturës. Megjithatë ligështimi moral, qoftë edhe i veshur me kostum antikomunist, mendoj se është dëmtues.
Përmendëm dy nga lëngatat më të rënda të kohës: korrupsionin dhe shthurjen e drejtësisë. Kam bindjen se një dramë e tretë, ajo e mjedisit, do të mbetej në hije në qoftë se nuk do të kishte fituar një peshë botërore. Një mënyrë të menduari tipike e kohës, nga ato që mund të quhen “krahasuese-përjashtuese”, ne kemi halle të tjera, na vriten njerëzit me tritol, e ju na flisni për mbrojtjen e pemëve, kishte rrezik ta mbyste dosjen e mjedisit. Ndërkaq shkatërrimi i pyjeve në Shqipëri, prishja e bregdeteve, e ekoklimës s’është më pak dramatik se një sulm barbar, me të vetmin ndryshim se s’vjen nga barbarët por nga vetë ne.
E kështu mund të vazhdohet, ta zëmë, me një problem të kulturës. Shqipëria është i vetmi vend në Europë që nuk ka një ndërtesë teatri kombëtar. A duhet të them se qytetërimi europian ka nisur në shkallët e teatrit? Ka gjasë që të kem përgjigjen: ne s’kemi strehë ku të futim kokën, ky flet për teatër. E kështu me radhë, për të përfunduar te shprehja: “ky vend s’bëhet!”
Unë mendoj të kundërtën. Ky vend do të bëhet.
Të kthehemi te letërsia, siç thatë ju, jo pa një farë qortimi ndaj gazetarëve. Keni mbi 20 vjet që e ndani kohës midis Shqipërisë dhe Francës. Ku ndjeheni më mirë?
Unë jam shkrimtar dhe si i tillë mendoj se e ndiej veten mirë kur jam mirë me letërsinë. Të jesh mirë me të, kjo s’ka lidhje vetëm me procesin e të shkruarit. Është më e gjerë dhe më e ndërlikuar. Është shkrimi, pa dyshim, por është gjithë marrëdhënia jote me të: mendimi, besimi, dashuria për të. Mbi të gjitha kjo e fundit. Kodi i dashurisë është i pari që të lidh me letërsinë. Rrjedhimisht, i vetmi që, kur mungon, të ndan.
(Ndalohet rreptësisht ribotimi pa shënimin: “Intervista është dhënë ekskluzivisht për gazetën shqiptaro-amerikane “Illyria” në New York: www.illyriapress.com”)
