Shkrimtari i rikthehet me një “sprovë letrare” historisë dhe mitologjisë së këtij vendi të vogël – antik, i trazuar, i harruar nga Europa – që është i tiji: Shqipëria. Për të thuhet se është i errët, lunatik, i humb durimi me budallenjtë. Nuk gënjejnë.
Ismail Kadare di edhe të jetë i ngrohtë, i gëzuar, ironik e i këndshëm. Është shpifur rreth tij për një kohë të gjatë, jashtë dhe brenda vendit të tij, është akuzuar dikur (ndonjëherë nga të njëjtët!) për “modernizëm”, për “antisocializëm” dhe pastaj për “nacionalizëm”.
Ai u ka ikur gjithmonë kategorive ku e vendosnin. As shkrimtar zyrtar, as disident, sot ai u ka mbyllur gojën të gjithë përndjekësve të tij. Në krah të Philip Roth ose Haruki Murakami në listën e shkrimtarëve kandidatë për ‘Nobel’, Ismail Kadare, 77 vjeç, mbetet një autor i paklasifikueshëm dhe enigmatik. Është një bir Homeri që ka shkruar Iliadën me bojën e Orwell ose Huxley.
Vepra e tij – madhështore, paralajmëruese, muzgore, flet për të. Më tepër se 100 libra, ndër të cilët rreth 40 të botuar në frëngjisht – një Komedi Hyjnore në erën e stalinizmit. Thoni Shqipëri dhe mendja ju shkon menjëherë te “Kadare”; shohim të valëvitet shqiponja me dy koka, emblema kombëtare ndërmjet djallit (Enver Hoxha) dhe ikonës (Nënë Tereza). Kadare ka mishëruar, dhe kjo ndonjëherë kundër dëshirës së tij, ndjenjën e fajit të Shqipërisë, skllave dhe zonjë në të njëjtën kohë; Koha nuk i ndan të gjallët nga të vdekurit. Historia është populluar nga fantazma dhe nga krime që i rivizitojnë njerëzit: udhëtohet ndërmjet qiellit dhe tokës – madje dhe nën tokë, sikur Zhyl Verni të kishte njohur Plutonin. Gjithçka fillon nën shi dhe në baltë, gjithçka përfundon me erën, në një vjeshtë të përjetshme, a thua autori u mohon heronjve të tij ëmbëlsinë e një vere. Libri i tij i ri (Mosmarrëveshja, La discorde në frëngjisht, botimet Fayard), është një ese njëherazi kritike dhe satirike, ku ai na rrëfen peripecitë e një kombi të përçmuar nga Europa: Shqipëria. Me këtë rast, ai na priti në shtëpinë e tij, në Quartier Latin, ku jeton që prej vitit 1990.
Frederic Ferney: Si mund të jesh shqiptar?
Ismail Kadare: Sa për këtë, edhe unë vras mendjen! E dini se çfarë shkruante në shekullin II një autor latin, në Nuits attiques: “Në fund të botës, ndodhet një vend i quajtur Shqipëri, ku lindin burra të cilëve u zbardhen flokët që fëmijë dhe që shohin më mirë natën se ditën…”
Nuk është shumë e gëzueshme…
Çfarë t’i bësh fatit, atje u linda!
Ju vetë thoni për Shqipërinë: “Është një vend heroiko-absurd”
Dhe përsëri jam treguar modest! Shqiptarët i janë nënshtruar zgjedhës turke dhe gjuha e tyre kombëtare ka qenë e ndaluar për 5 shekuj. Gjatë shekullit XX, ata përjetuan, njëra pas tjetrës, republikën, monarkinë, pushtimin hitleromusolinian, komunizmin stalinist dhe maoist – një nga më të këqijtë që ka ekzistuar ndonjëherë. Shqipëria është një vend me histori të gjatë dhe tradita; qoftë brenda vendit, qoftë me pushtuesit tanë apo me fqinjët që kanë dashur të sillen si të tillë, përballjet për pikëpamjet janë zgjidhur, për një kohë të gjatë, me armë dhe me kufoma të dergjura anëve të ndonjë lumi!
Nga e ka origjinën urrejtja shekullore e serbëve dhe shqiptarëve?
Ah, kjo… fillon që në shekullin VIII dhe IX, kur pushtuesit sllavë, të ardhur nga stepat e Uraleve, ushtruan mbi shqiptarët një trysni që tkurri territoret e tyre. Pati luftëra pa fund. Sllavët pushtuan përkohësisht Kosovën dhe një pjesë të Shqipërisë, pa arritur ta shkatërrojnë këtë vend të vogël që i ndan nga Adriatiku. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, gjermanët çuditërisht donin të bënin për vete shqiptarët dhe, akoma më e çuditshme, i klasifikuan ndër “racat superiore”. Ata donin që shqiptarët të kishin nën Rajhun e tretë, të njëjtin pozicion si nën Perandorinë Otomane. Ata bashkuan Kosovën me Shqipërinë.
Nuk është nevoja t’ua them se nuk na leverdis t’ia dimë për nder Hitlerit këtë bashkim të përkohshëm. Historia e Shqipërisë është e mbrujtur me aleanca të tradhtuara, me pashallarë me koka të prera, mekalorës mizorë, me masakra, me mesha. Çfarë thesari për një autor romanesh! Ndikimi i Perandorisë Otomane në Shqipëri është i pamatshëm, është një trashëgimi tragjike, groteske, burokratike, që at’herë totalitare, që ka rënduar mbi ndërgjegjet dhe ka ravijëzuar mentalitetet më fort se komunizmi. E dini, ka ende nostalgjikë për gjumin e thellë turk! Por, e vërtetë, është një rezervuar mitesh, heronjsh, tradhtarësh.
Një thesar për letërsinë shqiptare që kumbon nga thirrjet dhe betimet për besnikëri ndaj Nënës Shqipëri, nga premtimet e ujitjes së saj me gjak, nga këngë të pasionuara ku ëndërrohet çlodhja mbi gjirin e saj. Por të gjitha këto himne të zjarrta, thjeshtmaskojnë realitetin: robërimin, diasporën, mërgimin. Kjo është e kaluara… Posi, vetëm me fjalë! Në shqip, numërojmë nga 2 në 5 në latinisht, më pas në turqisht, më pas në sllavisht, por shifra “1” thuhet njëlloj si para tre mijë vjetësh. Është një gjuhë më e vjetër se gjuha e Homerit.
Si mund ta harrojmë të kaluarën?
Ajo që europianët kanë harruar, është se Shqipëria është një zgjatim mitologjik i Romës dhe Greqisë.
Sot Shqipëria është një republikë parlamentare demokratike dhe përfaqësuese që aspiron të pranohet në Bashkimin Europian, apo jo?
Le të themi: një republikë e ngatërruar dhe e korruptuar, që ëndërron Europën, por që, për fat të keq, komuniteti europian nuk ka pikën e dëshirës për ta pritur krahë hapur.
Përse ky rikthim i përjetshëm tek e kaluara, kur ajo është e dhimbshme, ky trazim i hirit, ky lëndim i plagëve të vjetra? Është mazokist shqiptari?
Po. Pyetje tjetër? Popujt, nëse refuzojnë të gënjejnë veten, duhet të jenë të aftë për një ekzaminim të tillë. Ju mund të më thoni: është si të zbresësh në fund të një shpelle të mbushur me skelete dhe flamuj të rreckosur, me armë të ndryshkura, me gazeta të vjetra të mbajtura nga spektrat. Po, objekte të panevojshme dhe që u përkasin legjendave, por që i duhen të vërtetës. Është pikërisht kjo që quajmë histori ose destin. Kësaj s’ke çfarë t’i bësh.
Si do t’i përgjigjeshit ju atyre që mendojnë se kombi është vetëm një mbijetesë barbare?
Ne kemi njohur shumë versione mitologjike dhe të njëpasnjëshme të kombit: feudal, republikan, perandorak, komunist.Është gjithmonë një ndërtim. Dhe një mister. Në Ballkan është thirrja e gjakut. Është Lufta e Trojës. Edhe te ju (në Francë), çështja e identitetit kombëtar ngjall akoma debate pasionante, ngjall “mosmarrëveshje”. E pamë shumë mirë gjatë presidencës së Nicolas Sarkozy, në një vend si Franca, që e mban veten demokratik, europian, universalist. Shmangia e këtyre pyetjeve është e rrezikshme, edhe nëse ato bëhen nga njerëz idhnakë dhe antipatikë, të nisur nga prapamendime kobzeza.
Kush është ky Skënderbeu që e kërkojnë shumë vende si hero kombëtar dhe që ka ngjallur kaq shumë grindje?
Është pak si Karli i Madh ose Rolandi për ju. Do të më duheshin orë të tëra për të shpjeguar arsyet e qarta ose të errëta të grindjes për këtë përkatësi të lashtë ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve. Druaj se, për një francez do të jetë po aq e paqartë sa luftërat Pikrokroline te Rabelais, ose grindjet midis Gelfëve dhe Gibeli-nëve te Dante. Për shembull, në vitin 1999, gjatë luftës në Kosovë, mbajta një ditar (i botuar me titullin Ra ky mort e u pamë, botimet Fayard). Gjithçka filloi nga një shkrim në Le Courrier International, që i dha shkas një polemike të egër në faqet e periodikut nju-jorkez Illyria. Titulli i tij ishte: “Nëna e Skënderbeut ishte sllave”.
Ju vjen për të qeshur?
Kaq mjaftoi për t’i çmendur njerëzit dhe për t’u trajtuar, reciprokisht, si tradhtarë dhe fashistë. Në atë kohë, ishte kulmi i fushatës së bombardimeve të NATO-s mbi Serbi. Natyrisht, faturën e paguan shqiptarët e Kosovës. Hakmarrja serbe është e papërfytyrueshme: foshnja të shkuara në thikë, gra të përdhunuara, shtëpi të djegura, dëbime masive. Një makth!
Pse serbët treguan kaq tërbim kundër Kosovës?
Pa dyshim, ata donin të hakmerreshin ndaj dënimit të Europës dhe Aleancës Atlantike. Argumenti më i vjetër i propagandës së tyre është se Kosova qenka djepi historik i Serbisë dhe “serbizmit”.
Po si qëndron puna?
Është një përrallë që rrëfehet për të përkundur budallenjtë. Për ta, Kosova është shpirti i pavdekshëm dhe origjina e Serbisë! Për ta, është lugthi ku filloi gjithçka dhe ku do të përfundojë gjithçka; është një kauzë e shenjtë, gjë që, sipas tyre, justifikon kryqëzatat dhe spastrimin etnik. Kosova qenka serbe jo vetëm prej varrezave, manastireve, fshatrave, por për më tepër, Skënderbeu, heroi kombëtar i shqiptarëve, qenka edhe ai serb! Më kujtohet në atë kohë, shkrimtari dhe ministri i Punëve të Jashtme të Serbisë, Duk Draskoviç, më akuzoi se u isha dorëzuar mirazheve të nacionalizmit shqiptar. Sipas tij, ishte e thjeshtë, unë isha në kampin e atyre që kishin vrarë Arkimedin, kishin djegur Xhordano Brunon dhe torturuar Tommaso Campanella, gjë që, edhe ju e kuptoni, është shumë e tepruar! Kur lexon librat tuaj, historia e Shqipërisë është e mbushur me fantazma, me të rikthyer prej botës tjetër, që në të vërtetë nuk janë larguar kurrë.
Po ju, ku e vendosni veten? Cili është vendi juaj?
Për një kohë të gjatë, për perëndimorët, fakti që kisha jetuar në Lindje, në epokën komuniste, më jepte menjëherë rolin e shkrimtarit zyrtar ose disident. Unë vendosem gjetkë. Do t’ju rrëfej një të fshehtë: unë jetoj në një planet tjetër… Kam njohur “shpirtrat e vdekur” para se të lexoja Gogolin. Nuk më është dashur të shpik në romanet e mi një konte imagjinare, Yoknapatawpha, si ka bërë Faulkner. Në një farë mënyre, unë nuk jam larguar kurrë nga Gjirokastra, qyteti im i lindjes. Në një farë mënyre dhe cilidoqoftë emri i saj, është gjithmonë “kryeqyteti i Perandorisë”, ka vetëm një lumë, Ullana, dhe vetëm një urë: ajo me tri harqe, e kuptoni besoj. Edhe kur jam në Kinë! Pikërisht, ju e keni lexuar Makbethin kur ishit ende fëmijë, tiranët, kështjellat, mjegullat, vrasjet, fanfantazmat. A thua gjithçka filloi prej këtej, dhe me këto tema dhe me këto klima shekspiriane, ju keni shkruar njëqind libra! Madje e kopjova fjalë për fjalë në një fletore, pa e kuptuar se çfarë bëja. Isha 11 vjeç. Nuk e kisha idenë e Shekspirit, as të tragjedisë. Madje, as nuk dija se ç’ishte leximi ose shkrimi i një libri. E kisha gjetur atë gjë në bibliotekën e gjyshes sime – në shtëpinë e prindërve nuk kishim libra. Ne banonim në një shtëpi të madhe, me gjithë të ardhurat modeste të prindërve. Kishte gjithë ato dhoma bosh, të braktisura, dhe që unë i mbushja me imagjinatën time. Nuk janë shtëpitë të pushtuara nga të përtejmit, por njerëzit.
Në veprën tuaj, gjithçka është fabul dhe alegori. Ju jeni një rrëfenjatregues…
Po, kështu thonë. Është deri diku një komoditet gazetarësh, një klishe. Gjithashtu, më pyesin shpesh për ndikimin e traditës gojore në romanet e mi. Por meqë jam nga Ballkani, duhet të jem medoemos një farë rapsodi, apo jo? Ajo çka shkruaj është shumë larg realitetit, por, sigurisht gjithçka varet nga ajo se çfarë quajmë realitet. Krijimi letrar është një proces kompleks për të cilin thuhen broçkulla që unë nuk i pranoj. Ajo që ke përjetuar vetë është njëkohësisht një rrugë dhe një pengesë, elementet autobiografike i japin shtysë frymëzimit dhe në të njëjtën kohë e frenojnë. Mekanizmat e fiksionit janë të çuditshëm. Dhe të pabesa. Kështu që nuk është për t’u çuditur që të duket gjurma e peizazheve të fëmijërisë sime, aty-këtu shpate të shkreta dhe malore, por kush e di nëse, në të vërtetë, nuk jam frymëzuar nga leximi i Servantesit? Më kanë vënë në dukje praninë e shpeshtë të disa motiveve në romanet e mi, shiu, i ftohti, bryma. E keni vënë re që nuk përkon plotësisht me klimën e Shqipërisë.
Metaforë e stalinizmit?
Jo, vetëm një kundërshti meteorologjike. Në kohën e komunizmit, shkrimtarët flisnin vetëm për diellin dhe qiellin blu, at’herë…
Nuk keni dyshuar kurrë që jeni shkrimtar?
Kur isha student në Institutin ‘Gorki’, në Moskë, aty nga mesi i viteve ’50, më vinte pak turp t’u thosha vajzave që u vija rrotull se isha shkrimtar. Shkrimtarët e njohur sovjetikë kishin pamje burokrati, me bark të dalë. Nuk ishte as erotike, as romantike!
Je keni njohur suksesin shumë herët me romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur botuar në vitin 1963. Jeni prej një kohe të gjatë në listën e shkrimtarëve të mëdhenj kandidatë për çmimin ‘Nobel’. Fama është e rëndë apo e lehtë par t’u mbajtur?
Kjo më sjell ndërmend kalcunias të stërgjyshit… Më falni? Kalcunias ishin si punë çorape që vishnin burrat dikur. Kur botova vargjet e para, mikesha të gjyshes sime, thoshin: do të bëhet i famshëm, ky vocërrak, si Ismail Kadare – stërgjyshi të cilit i kam trashëguar emrin. Ky kishte fituar famë një Gjirokastër për elegancën e tij, aq sa një këngë e kohës i lavdëronte kalcunias të Ismailit, ndër gjërat që mund të bëjnë një njeri të lumtur, si sarajet e vezirit, kopshti i Cela Kaili, gratë e Dank Bakir, ose kënga e Bilbilit.
Pasi pësuat censurën dhe terrorin komunist, a mendoni ju se demokracia, barazia e kushteve, reale ose imagjinare, është një kërcënim për letërsinë, siç besonin Alexis de Tocqueville ose Henry James ?
Shoqëritë tona kanë prirjen të përçmojnë enigmën, misterin, të mohojnë kompleksitetin e gjërave. Mendohet se ka një shpjegim për gjithçka, ka një shkak, për shembull ekonomik ose sociologjik. Unë nuk besoj asgjë nga këto. Nuk është liria ajo që bën të mundur letërsinë, por letërsia që mundëson lirinë. Në të gjitha rastet, shkrimtari është atje për të marrë goditjet, si boksier. Ai është i dobët dhe në të njëjtën kohë, i paprekshëm. Ndonjëherë, ai arrin pavdekësinë me anë të vdekjeve të njëpasnjëshme. A duhet besuar në veçantësinë e totalitarzimit, ashtu si e njohëm gjatë shekullit XX?
Format e terrorit mund të ndryshojnë nga njëra epokë në tjetrën, por seç ka një diçka të pandryshueshme. Komplotet, proceset e sajuara, krimet politike, madhështia e Shtetit, nuk kanë qenë shpikje komuniste. Për aq sa di unë. Agamemnoni që flijoi të bijën nuk ishte komunist. As ideja e sakrifikimit në emër të Partisë, ose Atdheut ose të Perëndive nuk më duket shumë e re. Në të gjitha kohërat, shkrimtarët janë persekutuar. Egjipti i faraonëve ose Kina kanë njohur gjithashtu pushtete që shkatërronin trupat dhe sfilitnin shpirtrat me punë të detyruar. Ajo çka unë besoj ose dua të besoj, është se frika që ndien tirani është gjithmonë më e fortë se ajo që ngjall
Ismail Kadare di edhe të jetë i ngrohtë, i gëzuar, ironik e i këndshëm. Është shpifur rreth tij për një kohë të gjatë, jashtë dhe brenda vendit të tij, është akuzuar dikur (ndonjëherë nga të njëjtët!) për “modernizëm”, për “antisocializëm” dhe pastaj për “nacionalizëm”.
Ai u ka ikur gjithmonë kategorive ku e vendosnin. As shkrimtar zyrtar, as disident, sot ai u ka mbyllur gojën të gjithë përndjekësve të tij. Në krah të Philip Roth ose Haruki Murakami në listën e shkrimtarëve kandidatë për ‘Nobel’, Ismail Kadare, 77 vjeç, mbetet një autor i paklasifikueshëm dhe enigmatik. Është një bir Homeri që ka shkruar Iliadën me bojën e Orwell ose Huxley.
Vepra e tij – madhështore, paralajmëruese, muzgore, flet për të. Më tepër se 100 libra, ndër të cilët rreth 40 të botuar në frëngjisht – një Komedi Hyjnore në erën e stalinizmit. Thoni Shqipëri dhe mendja ju shkon menjëherë te “Kadare”; shohim të valëvitet shqiponja me dy koka, emblema kombëtare ndërmjet djallit (Enver Hoxha) dhe ikonës (Nënë Tereza). Kadare ka mishëruar, dhe kjo ndonjëherë kundër dëshirës së tij, ndjenjën e fajit të Shqipërisë, skllave dhe zonjë në të njëjtën kohë; Koha nuk i ndan të gjallët nga të vdekurit. Historia është populluar nga fantazma dhe nga krime që i rivizitojnë njerëzit: udhëtohet ndërmjet qiellit dhe tokës – madje dhe nën tokë, sikur Zhyl Verni të kishte njohur Plutonin. Gjithçka fillon nën shi dhe në baltë, gjithçka përfundon me erën, në një vjeshtë të përjetshme, a thua autori u mohon heronjve të tij ëmbëlsinë e një vere. Libri i tij i ri (Mosmarrëveshja, La discorde në frëngjisht, botimet Fayard), është një ese njëherazi kritike dhe satirike, ku ai na rrëfen peripecitë e një kombi të përçmuar nga Europa: Shqipëria. Me këtë rast, ai na priti në shtëpinë e tij, në Quartier Latin, ku jeton që prej vitit 1990.
Frederic Ferney: Si mund të jesh shqiptar?
Ismail Kadare: Sa për këtë, edhe unë vras mendjen! E dini se çfarë shkruante në shekullin II një autor latin, në Nuits attiques: “Në fund të botës, ndodhet një vend i quajtur Shqipëri, ku lindin burra të cilëve u zbardhen flokët që fëmijë dhe që shohin më mirë natën se ditën…”
Nuk është shumë e gëzueshme…
Çfarë t’i bësh fatit, atje u linda!
Ju vetë thoni për Shqipërinë: “Është një vend heroiko-absurd”
Dhe përsëri jam treguar modest! Shqiptarët i janë nënshtruar zgjedhës turke dhe gjuha e tyre kombëtare ka qenë e ndaluar për 5 shekuj. Gjatë shekullit XX, ata përjetuan, njëra pas tjetrës, republikën, monarkinë, pushtimin hitleromusolinian, komunizmin stalinist dhe maoist – një nga më të këqijtë që ka ekzistuar ndonjëherë. Shqipëria është një vend me histori të gjatë dhe tradita; qoftë brenda vendit, qoftë me pushtuesit tanë apo me fqinjët që kanë dashur të sillen si të tillë, përballjet për pikëpamjet janë zgjidhur, për një kohë të gjatë, me armë dhe me kufoma të dergjura anëve të ndonjë lumi!
Nga e ka origjinën urrejtja shekullore e serbëve dhe shqiptarëve?
Ah, kjo… fillon që në shekullin VIII dhe IX, kur pushtuesit sllavë, të ardhur nga stepat e Uraleve, ushtruan mbi shqiptarët një trysni që tkurri territoret e tyre. Pati luftëra pa fund. Sllavët pushtuan përkohësisht Kosovën dhe një pjesë të Shqipërisë, pa arritur ta shkatërrojnë këtë vend të vogël që i ndan nga Adriatiku. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, gjermanët çuditërisht donin të bënin për vete shqiptarët dhe, akoma më e çuditshme, i klasifikuan ndër “racat superiore”. Ata donin që shqiptarët të kishin nën Rajhun e tretë, të njëjtin pozicion si nën Perandorinë Otomane. Ata bashkuan Kosovën me Shqipërinë.
Nuk është nevoja t’ua them se nuk na leverdis t’ia dimë për nder Hitlerit këtë bashkim të përkohshëm. Historia e Shqipërisë është e mbrujtur me aleanca të tradhtuara, me pashallarë me koka të prera, mekalorës mizorë, me masakra, me mesha. Çfarë thesari për një autor romanesh! Ndikimi i Perandorisë Otomane në Shqipëri është i pamatshëm, është një trashëgimi tragjike, groteske, burokratike, që at’herë totalitare, që ka rënduar mbi ndërgjegjet dhe ka ravijëzuar mentalitetet më fort se komunizmi. E dini, ka ende nostalgjikë për gjumin e thellë turk! Por, e vërtetë, është një rezervuar mitesh, heronjsh, tradhtarësh.
Një thesar për letërsinë shqiptare që kumbon nga thirrjet dhe betimet për besnikëri ndaj Nënës Shqipëri, nga premtimet e ujitjes së saj me gjak, nga këngë të pasionuara ku ëndërrohet çlodhja mbi gjirin e saj. Por të gjitha këto himne të zjarrta, thjeshtmaskojnë realitetin: robërimin, diasporën, mërgimin. Kjo është e kaluara… Posi, vetëm me fjalë! Në shqip, numërojmë nga 2 në 5 në latinisht, më pas në turqisht, më pas në sllavisht, por shifra “1” thuhet njëlloj si para tre mijë vjetësh. Është një gjuhë më e vjetër se gjuha e Homerit.
Si mund ta harrojmë të kaluarën?
Ajo që europianët kanë harruar, është se Shqipëria është një zgjatim mitologjik i Romës dhe Greqisë.
Sot Shqipëria është një republikë parlamentare demokratike dhe përfaqësuese që aspiron të pranohet në Bashkimin Europian, apo jo?
Le të themi: një republikë e ngatërruar dhe e korruptuar, që ëndërron Europën, por që, për fat të keq, komuniteti europian nuk ka pikën e dëshirës për ta pritur krahë hapur.
Përse ky rikthim i përjetshëm tek e kaluara, kur ajo është e dhimbshme, ky trazim i hirit, ky lëndim i plagëve të vjetra? Është mazokist shqiptari?
Po. Pyetje tjetër? Popujt, nëse refuzojnë të gënjejnë veten, duhet të jenë të aftë për një ekzaminim të tillë. Ju mund të më thoni: është si të zbresësh në fund të një shpelle të mbushur me skelete dhe flamuj të rreckosur, me armë të ndryshkura, me gazeta të vjetra të mbajtura nga spektrat. Po, objekte të panevojshme dhe që u përkasin legjendave, por që i duhen të vërtetës. Është pikërisht kjo që quajmë histori ose destin. Kësaj s’ke çfarë t’i bësh.
Si do t’i përgjigjeshit ju atyre që mendojnë se kombi është vetëm një mbijetesë barbare?
Ne kemi njohur shumë versione mitologjike dhe të njëpasnjëshme të kombit: feudal, republikan, perandorak, komunist.Është gjithmonë një ndërtim. Dhe një mister. Në Ballkan është thirrja e gjakut. Është Lufta e Trojës. Edhe te ju (në Francë), çështja e identitetit kombëtar ngjall akoma debate pasionante, ngjall “mosmarrëveshje”. E pamë shumë mirë gjatë presidencës së Nicolas Sarkozy, në një vend si Franca, që e mban veten demokratik, europian, universalist. Shmangia e këtyre pyetjeve është e rrezikshme, edhe nëse ato bëhen nga njerëz idhnakë dhe antipatikë, të nisur nga prapamendime kobzeza.
Kush është ky Skënderbeu që e kërkojnë shumë vende si hero kombëtar dhe që ka ngjallur kaq shumë grindje?
Është pak si Karli i Madh ose Rolandi për ju. Do të më duheshin orë të tëra për të shpjeguar arsyet e qarta ose të errëta të grindjes për këtë përkatësi të lashtë ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve. Druaj se, për një francez do të jetë po aq e paqartë sa luftërat Pikrokroline te Rabelais, ose grindjet midis Gelfëve dhe Gibeli-nëve te Dante. Për shembull, në vitin 1999, gjatë luftës në Kosovë, mbajta një ditar (i botuar me titullin Ra ky mort e u pamë, botimet Fayard). Gjithçka filloi nga një shkrim në Le Courrier International, që i dha shkas një polemike të egër në faqet e periodikut nju-jorkez Illyria. Titulli i tij ishte: “Nëna e Skënderbeut ishte sllave”.
Ju vjen për të qeshur?
Kaq mjaftoi për t’i çmendur njerëzit dhe për t’u trajtuar, reciprokisht, si tradhtarë dhe fashistë. Në atë kohë, ishte kulmi i fushatës së bombardimeve të NATO-s mbi Serbi. Natyrisht, faturën e paguan shqiptarët e Kosovës. Hakmarrja serbe është e papërfytyrueshme: foshnja të shkuara në thikë, gra të përdhunuara, shtëpi të djegura, dëbime masive. Një makth!
Pse serbët treguan kaq tërbim kundër Kosovës?
Pa dyshim, ata donin të hakmerreshin ndaj dënimit të Europës dhe Aleancës Atlantike. Argumenti më i vjetër i propagandës së tyre është se Kosova qenka djepi historik i Serbisë dhe “serbizmit”.
Po si qëndron puna?
Është një përrallë që rrëfehet për të përkundur budallenjtë. Për ta, Kosova është shpirti i pavdekshëm dhe origjina e Serbisë! Për ta, është lugthi ku filloi gjithçka dhe ku do të përfundojë gjithçka; është një kauzë e shenjtë, gjë që, sipas tyre, justifikon kryqëzatat dhe spastrimin etnik. Kosova qenka serbe jo vetëm prej varrezave, manastireve, fshatrave, por për më tepër, Skënderbeu, heroi kombëtar i shqiptarëve, qenka edhe ai serb! Më kujtohet në atë kohë, shkrimtari dhe ministri i Punëve të Jashtme të Serbisë, Duk Draskoviç, më akuzoi se u isha dorëzuar mirazheve të nacionalizmit shqiptar. Sipas tij, ishte e thjeshtë, unë isha në kampin e atyre që kishin vrarë Arkimedin, kishin djegur Xhordano Brunon dhe torturuar Tommaso Campanella, gjë që, edhe ju e kuptoni, është shumë e tepruar! Kur lexon librat tuaj, historia e Shqipërisë është e mbushur me fantazma, me të rikthyer prej botës tjetër, që në të vërtetë nuk janë larguar kurrë.
Po ju, ku e vendosni veten? Cili është vendi juaj?
Për një kohë të gjatë, për perëndimorët, fakti që kisha jetuar në Lindje, në epokën komuniste, më jepte menjëherë rolin e shkrimtarit zyrtar ose disident. Unë vendosem gjetkë. Do t’ju rrëfej një të fshehtë: unë jetoj në një planet tjetër… Kam njohur “shpirtrat e vdekur” para se të lexoja Gogolin. Nuk më është dashur të shpik në romanet e mi një konte imagjinare, Yoknapatawpha, si ka bërë Faulkner. Në një farë mënyre, unë nuk jam larguar kurrë nga Gjirokastra, qyteti im i lindjes. Në një farë mënyre dhe cilidoqoftë emri i saj, është gjithmonë “kryeqyteti i Perandorisë”, ka vetëm një lumë, Ullana, dhe vetëm një urë: ajo me tri harqe, e kuptoni besoj. Edhe kur jam në Kinë! Pikërisht, ju e keni lexuar Makbethin kur ishit ende fëmijë, tiranët, kështjellat, mjegullat, vrasjet, fanfantazmat. A thua gjithçka filloi prej këtej, dhe me këto tema dhe me këto klima shekspiriane, ju keni shkruar njëqind libra! Madje e kopjova fjalë për fjalë në një fletore, pa e kuptuar se çfarë bëja. Isha 11 vjeç. Nuk e kisha idenë e Shekspirit, as të tragjedisë. Madje, as nuk dija se ç’ishte leximi ose shkrimi i një libri. E kisha gjetur atë gjë në bibliotekën e gjyshes sime – në shtëpinë e prindërve nuk kishim libra. Ne banonim në një shtëpi të madhe, me gjithë të ardhurat modeste të prindërve. Kishte gjithë ato dhoma bosh, të braktisura, dhe që unë i mbushja me imagjinatën time. Nuk janë shtëpitë të pushtuara nga të përtejmit, por njerëzit.
Në veprën tuaj, gjithçka është fabul dhe alegori. Ju jeni një rrëfenjatregues…
Po, kështu thonë. Është deri diku një komoditet gazetarësh, një klishe. Gjithashtu, më pyesin shpesh për ndikimin e traditës gojore në romanet e mi. Por meqë jam nga Ballkani, duhet të jem medoemos një farë rapsodi, apo jo? Ajo çka shkruaj është shumë larg realitetit, por, sigurisht gjithçka varet nga ajo se çfarë quajmë realitet. Krijimi letrar është një proces kompleks për të cilin thuhen broçkulla që unë nuk i pranoj. Ajo që ke përjetuar vetë është njëkohësisht një rrugë dhe një pengesë, elementet autobiografike i japin shtysë frymëzimit dhe në të njëjtën kohë e frenojnë. Mekanizmat e fiksionit janë të çuditshëm. Dhe të pabesa. Kështu që nuk është për t’u çuditur që të duket gjurma e peizazheve të fëmijërisë sime, aty-këtu shpate të shkreta dhe malore, por kush e di nëse, në të vërtetë, nuk jam frymëzuar nga leximi i Servantesit? Më kanë vënë në dukje praninë e shpeshtë të disa motiveve në romanet e mi, shiu, i ftohti, bryma. E keni vënë re që nuk përkon plotësisht me klimën e Shqipërisë.
Metaforë e stalinizmit?
Jo, vetëm një kundërshti meteorologjike. Në kohën e komunizmit, shkrimtarët flisnin vetëm për diellin dhe qiellin blu, at’herë…
Nuk keni dyshuar kurrë që jeni shkrimtar?
Kur isha student në Institutin ‘Gorki’, në Moskë, aty nga mesi i viteve ’50, më vinte pak turp t’u thosha vajzave që u vija rrotull se isha shkrimtar. Shkrimtarët e njohur sovjetikë kishin pamje burokrati, me bark të dalë. Nuk ishte as erotike, as romantike!
Je keni njohur suksesin shumë herët me romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur botuar në vitin 1963. Jeni prej një kohe të gjatë në listën e shkrimtarëve të mëdhenj kandidatë për çmimin ‘Nobel’. Fama është e rëndë apo e lehtë par t’u mbajtur?
Kjo më sjell ndërmend kalcunias të stërgjyshit… Më falni? Kalcunias ishin si punë çorape që vishnin burrat dikur. Kur botova vargjet e para, mikesha të gjyshes sime, thoshin: do të bëhet i famshëm, ky vocërrak, si Ismail Kadare – stërgjyshi të cilit i kam trashëguar emrin. Ky kishte fituar famë një Gjirokastër për elegancën e tij, aq sa një këngë e kohës i lavdëronte kalcunias të Ismailit, ndër gjërat që mund të bëjnë një njeri të lumtur, si sarajet e vezirit, kopshti i Cela Kaili, gratë e Dank Bakir, ose kënga e Bilbilit.
Pasi pësuat censurën dhe terrorin komunist, a mendoni ju se demokracia, barazia e kushteve, reale ose imagjinare, është një kërcënim për letërsinë, siç besonin Alexis de Tocqueville ose Henry James ?
Shoqëritë tona kanë prirjen të përçmojnë enigmën, misterin, të mohojnë kompleksitetin e gjërave. Mendohet se ka një shpjegim për gjithçka, ka një shkak, për shembull ekonomik ose sociologjik. Unë nuk besoj asgjë nga këto. Nuk është liria ajo që bën të mundur letërsinë, por letërsia që mundëson lirinë. Në të gjitha rastet, shkrimtari është atje për të marrë goditjet, si boksier. Ai është i dobët dhe në të njëjtën kohë, i paprekshëm. Ndonjëherë, ai arrin pavdekësinë me anë të vdekjeve të njëpasnjëshme. A duhet besuar në veçantësinë e totalitarzimit, ashtu si e njohëm gjatë shekullit XX?
Format e terrorit mund të ndryshojnë nga njëra epokë në tjetrën, por seç ka një diçka të pandryshueshme. Komplotet, proceset e sajuara, krimet politike, madhështia e Shtetit, nuk kanë qenë shpikje komuniste. Për aq sa di unë. Agamemnoni që flijoi të bijën nuk ishte komunist. As ideja e sakrifikimit në emër të Partisë, ose Atdheut ose të Perëndive nuk më duket shumë e re. Në të gjitha kohërat, shkrimtarët janë persekutuar. Egjipti i faraonëve ose Kina kanë njohur gjithashtu pushtete që shkatërronin trupat dhe sfilitnin shpirtrat me punë të detyruar. Ajo çka unë besoj ose dua të besoj, është se frika që ndien tirani është gjithmonë më e fortë se ajo që ngjall
