Në panairin e librit dolilibri juaj më i ri"Darka e gabuar". Sipas informacioneve, ky libër ka shënuar një rekord shitjesh, gjë që hedh poshtë edhe idenë që lexuesit shqiptarë nuk janë më lexues të mirë?
Mendoj se ky është një mendim i gabuar. Përgjithësisht është një paragjykim planetar që lexuesi i sotëm ka pësuar një degradim, bashkë me të edhe lexuesi shqiptar. Ky mendim bie ndesh me realitetin. Sot më shumë se kurrë ka libra që botohen, ka letërsi që botohet dhe për pasojëmë shumë se kurrë ka lexues. Ka ndodhur një ndryshim në ish botën ish -lindore, ish-komuniste, ku leximi ka qenë më i zhvilluar përpara, për arsye të kufizimit të jetës, për arsye fatkeqe. Tani lexohet më pak, sepse lexuesi ka mundësi për të ndjekur një zhvillim kulturor normal, jo vetëm me leximin. Por lexuesi shqiptar mbetet siç ka qenë, unë e kam thënë gjithmonë, një nga lexuesit më të mirë në Evropë, me një bonsens të zhvilluar. Por pas një traumatizimi kaq të gjatë të një izolimi tragjik, leximi pësoi një humbje drejtpeshimi. Tani ai është duke u rikthyer ngadalë. Janë gjëra qënuk ndodhin menjëherësh, por varet edheçfarë i ofrohet lexuesit. Me këtë libër pata pak a shumë lexuesin e mëparshëm, pra një lexues të konsiderueshëm. Kuptova që bonsensi vazhdon dhe lexuesit nëse i ofrohen gjëra me vlerë, ai do të rikthehet: pra nuk ka kokëfortësi apo braktisje të letërsisë.
“Darka e Gabuar” si vepra më e arrirë. Keni kulminacion në mjeshtërinë e shkrimit. Ju vetë e keni ndjerë këtë në procesin e shkrimit?
Zakonisht ndodh një gjë e tillë, që shkrimtari çdo vepër të fundit kur e fillon, kujton se po bën një kulminacion, pastaj shumë shpejt e qorton këtë mendim dhe e ndjen shumë shpejt vendin që ka vepra e fundit, në kuadrin e veprës së tij. Kështu që në fillimnuk ka vlerë vlerësimi që i bën shkrimtari veprës së tij, e fundit është e favorizuara në kokën e tij. Tani që ka kaluar njëfarë kohe që është botuar vepra, vërtet është një nga librat e mi më të mirë.
Çfarë ndodh në fillesën e shkrimit tuaj? E keni ngjarjen në kokë nga fillimi në fund, si lindin personazhet?
Kjo është një pyetje nga ato që quhen profesionale. Zakonisht përgjigja është e ndryshme, për shkrimtarë të ndryshëm, sepse ashtu është e vërteta, por unë do të bëja një ndarje tjetër. Për zona të ndryshme të letërsisë përgjigja është e ndryshme, sepse në zona të ndryshme të letërsisë, pra, letërsisë së rëndomtë, letërsisë serioze mbi seriozen, letërsisë së madhe, shpjegimet janë të ndryshme. Ligjet e letërsisë ndryshojnë, sipas këtyre që unë i quajta zona të saj. Çka është ligj për njërën zonë, nuk është për tjetrën. Ligjet absolute janë të asaj që quhet letërsi e madhe. Sa më e thjeshtë të jetë letërsia, sa më e rëndomtë, aq më e shpjegueshme është. Sa më e ndërlikuar të jetë letërsia, sa me vlera të mëdha, aq më pak e shpjegueshme është. Prandaj çdo shpjegim që do japë shkrimtari është i pasaktë, për të mos thënë që duke folur para publikut, ai do të thotë me mendjen e tij "o zot ç’po them, nuk po them të vërtetën. Sepse e vërteta e krijimit është shumë e vështirë për t’u shprehur, për t’u treguar. Dhe e kam përsëritur në një ese, është e patregueshme dhe prandaj është mendimi që kam shprehur dhe unë se çështjet e laboratorit, shkrimtari s’ka pse përpiqet t’i tregojë. Sepse laboratori ka lindur për të dhe do të vdesë bashkë me të.
Në fakt "Darka e gabuar" ka dhe personazhe që kanë ekzistuar vërtet...
Po, është e vërtetë, po baza në letërsi nuk ka asnjë rëndësi. Nisesh nga një fakt krejtesisht i rrokshëm i jetës, nisesh nga një fakt i shpikur prej teje. Letërsia përfundon që pjesa më e bukur e saj dhe më me vlerë është ajo çka trillon shkrimtari në mendjen e vet. Edhe kur bazohet në një fakt të vërtetë, ka qindra fakte të vërteta tronditëse në historinë e botës, që nuk kanë dhënë letërsi, sepse nuk janë trajtuar nga shkrimtarët. Ka fakte më të thjeshta që kanë dhënë letërsi të madhe, sepse janë trajtuar.
Çfarë ndodh me procesin e shkrimësisë së Kadaresë, pas një kulminacioni të tillë, siç e quajtëm dhe më parë, që është “Darka e gabuar”. Çfarë ndodh me veprën më pastaj?
Mendimi i parë është që tashmë unë duhet të shkruaj një vepër së paku si kjo, po jo më pak të mirë ose s’do shkruaj. Për shumë shkrimtarë, mendimi i parë është se ndoshta kjo është vepra e fundit.
Ju e keni menduar këtë?
Po.
Keqardhje do të ishte, nëse vërtet “Darka e gabuar” do të ishte vepra e fundit, të paktën për mua personalisht, po dhe për shumë lexues do të ishte. Për juve, ndjeni keqardhje nëse kjo do të ishte e vërtetë?
Jo, derisa ajo mund të kthehej në veprën e fundit, le të kthehet: ashtu e kërkonte...Kjo botë është shumë e egër, bota e letërsisë. Bota e letërsisë është nga më të ashprat, sepse seleksionimi i saj është mizor, ajo nuk ka mëshirë. Letërsia s’ka mëshirë, nuk mund të bësh tolerancë me të. Ajo që nuk duhet të ekzistojë, le të mos ekzistojë, s’ka asgjë të keqe.
Ju vazhdoni të shkruani në kafene. Është një pyetje më tepër për të shuar një kuriozitet. Është një mani, supersticion, një komoditet?
Keni të drejtë t’i përdorni të gjitha epitetet: mani, supersticion, trill, kapriço, megalomani, budallallëk, vanitet, të gjitha janë përdorur për shkrimtarët që punojnë në kafene. Në të vërtetë, nuk është ashtu, mund të ketë shkrimtarë që venë në kafene, nuk i shtyn asgjë, venë se kështu kanë shkuar të tjerët para tyre dhe kanë qenë shkrimtarë interesantë dhe kanë krijuar njëfarë legjende që punojnë në kafene. Kryesisht ca ka krijuar Parisi, Vjena, kryeqytetet e para të Evropës. Tani ky universi i kafeneneve po përhapet dalëngadalë në botë, po pushton vende që s’e kanë njohur, por kjo është... ata që janë mësuar ose ata që kanë shkuar më parë në kafene të punojnë, është një nga vendet më komode për të punuar. Nuk është problemi thjesht siç thuhet, jo në shtëpi të pengon telefoni, të mungon dikush që hyn ose del. Jo. Kafeneja është një lloj posti i luftës, atje shkon si ushtari që shkon në luftë, s’ka punë tjetër: do të bëjë luftë ose jo. Atje shkrimtari shkon për të punuar, mendja e tij zhvishet më mirë se në çdo mjedis tjetër nga trysnia e kotë e jetës, atje stereotipet janë të gatshme, aroma e kafenesë ku hyn kamarieri që të njeh pa të pyetur: "Zotëri çfarë doni", e di fare mirë, ta sjell atje, ti punon. Krijohet një gjendje pune që në një mjedis tjetër, do të kërkonte disa dhjetëra minuta ajo që quhet e famshmja e ardhur në formë, ose në mënyrë më vulgare frymëzim, që për mua është shumë e dyshimtë si shprehje. Është një tjetër gjë që quhet frymëzim, sigurisht. Është diçka po ashtu siç mendohet,jo që doli hëna, iku hëna u frymëzua shkrimtari, këto janë gjëra shumë ..
I keni shkruar të tërë librat tuaj atje?
Jo. Në Shqipëri për shembull, nuk punoj dot në kafene, sepse meqënëse është vend i vogël dhe njohja është e tillë, kjo gjë bëhet e pamundur, nuk punohet. Njerëzit nuk të shqetësojnë sigurisht, po mjafton që të shikojnë në dritë të syrit dhe nuk shkruhet.
Zoti Kadare, a mund të ndajmë sonte së bashku mendime për dashurinë, për vdekjen për pavdekësinë e një shkrimtari. Ju tremb vdekja ju për shembull?
Jo. Zakonisht unë mendoj se shkrimtarët nuk i tremb vdekja, zakonisht. Sigurisht si grup shoqëror si një kastë, si t’i quajmë një shoqëri komuniteti njerëzor, shkrimtarët janë më pak të ndjeshëm, ose krijuesit përgjithësisht nga vdekja, sepse punojnë me të, janë mësuar, shkruajnë për të. Vetë letërsia është një art që një pjesë të trupit të saj e ka në vdekje. Vetvetiu është shumë e lidhur me mosjetën, mos të përdorim fjalën vdekje. Kështu që derisa punon me këtë lëndë, derisa i ke futur duart në këtë lëndë, vetvetiu je mësuar me të, vetëvetiu.
Flasim për dashurinë. Po me dashurinë, a mësohet shkrimtari. Sa dashuri kanë veprat e Kadaresë?
Mua disa herë më kanë bërë vërejtjen që s’para ka dashuri shumë. Nuk është e vërtetë, unë mendoj se ka, por është shumë e vështirë për t’u përcaktuar ka a s’ka dhe të bësh një gjë jo fort e nevojshme, në kuptimin që të diskutohet një gjë e tillë. Unë mendoj se më kanë kritikuar disa herë që ka pak femra që zënë vend, ose dhe kur zënë vend, janë si të thuash të pakta, disa janë me defekte, nuk e di si. Po unë nuk mendoj kështu. Mendoj se ka aq sa duhet, unë s’e kam menduar fare këtë përqindje se sa duhet të ketë, sepse letërsia nuk është si të thuash filxhan kafeje: disa e duan me pak sheqer, disa me shumë. Letërsia është tjetër gjë. Por për shembull, ky libri i fundit për fat të keq është pëlqyer nga lexuesi shumë. Po e mendoja një ditë: ky nuk ka dashuri ose ka pak, ka shumë pak. Për çudi kështu ka qëlluar. Në librat e tjerë, unë kam personazhe femërore, kam histori dashurie, nuk janë zotëruese siç ndodh, po janë përsëri zonat e letërsisë, zonat e poshtme të letërsisë kanë shumë më tepër dashuri ose kujtojnë se kanë.
Zonat e larta bëhen gjithmonë e më të vështira.
Të flasim për letërsinë. Çfarë është letërsia për juzoti Kadare, është realitet i gjithëhershëm apo më tepër se kaq, më pak se kaq?
Letërsia është për mua një lloj jete paralele. Disa herë i ngatërroj me jetën, quhet vlerë e letërsisë sa e pasqyron ose jo jetën. Unë mendoj se është pak e kundërta, letërsia nuk ka merak sa e pasqyron ose jo jetën. Ajo mund të jetë e fuqishme, duke e pasyruar jetën, po dhe aq e fuqishme duke mos e pasur aspak. Me një fjalë, marrëdhëniet e saj me jetën, janë shumë të ndërlikuara. Unë njëherë, diku e kam shkruar: “Jeta sa ç’është mikja më e madhe e letërsisë, aq dhe armikja më e madhe e saj. Sepse ajo kur hyn në mënyrë të dhunshme në letërsi, kur e ka pjesën e vet më shumë se ç’duhet ta ketë, e dëmton letërsinë. Ashtu sikurse mungon, e dëmton letërsinë. Letërsia është një jetë paralele, sepse po të ishte pasqyrim i jetës, njerëzit s’do kishinshumë nevojë për të.
Le të flasim për regjime të ndryshme dhe marrëdhëniet e shkrimtarit. Zoti Kadare, në regjime të ndryshme si është ky raport, si është kjo marrëdhënie?
Këtu ka shumë diskutime për këtë gjë. Zakonisht unë kam mendimin që letërsia nuk duhet asnjëherë ta quajë veten, ose të pranojë të quhet viktimë. Letërsia botërore ka njohur veç regjime të egra zakonisht. Letërsia ka 3 mijë vjet që ekziston, ndërsa historia moderne e njerëzimit ka 2 mijëvjeçarë. Ajo zakonisht ka njohur periudha tepër të vështira, tepër të errëta, është mësuar me to. Letërsia nuk ka frikë nga regjimet qoftë dhe diktatoriale. Është ndryshe nga ç’thuhet që një ide që ne do të ishim shkrimtarë të shquar, të mëdhenj, po ne na qëlloi një kohë e keqe. Zakonisht ka qenë kohë e keqe për letërsinë, nuk ka qenë kohë e mirë, zakonisht. Prandaj letërsia nuk ka frikë nga kjo, letërsia nuk është viktimë. Letërsia është po aq e ashpër sa tirania. Dhe ky është fakti që ajo mund të luftojë me të.
A i keni bërë ju retushime veprës tuaj? Retushime politike?
Është një nga spekulimet që zakonisht bëhen ndaj shkrimtarëve. Janë disa klishe, njëra nga klishetë që bëhet së paku me mua, është kjo çështja e retushimeve. Është një gjë e pavërtetë absolutisht në thelb. Parimi i parë që është absolut për të gjithë shkrimtarët është që shkrimtari është zot i veprës, bën ç’të dojë me veprën e vet, po ndërkaq ka një parim moral, që nuk është i pari, po që vjen paralel me to, ose pak më poshtë që epoka historike kur ka kalime dramatike nga një epokë në tjetrën, sidomos nga një tirani në një demokraci, asnjë shkrimtar serioz nuk retushon veprën e tij për qëllime politike. Ajo vepër që ka nevojë për retushime politike, ajo zakonisht është e dobët. Ajo nuk ka nevojë, bie vetë. Kurse vepra e vërtetë nuk ka nevojë edhe kur ka mendimetë gabuara politike. Ashtu ishin mendimet. Shkrimtari ashtu e ka shkruar veprën dhe nuk ka pse ta retushojë veprën, sepse moralisht është e dënueshme. Shkrimtari veprën e ka publike. Çdo lexues mund ta krahasojë dhe asnjë shkrimtar nukdo që të thotë lexuesi këtu paska patur një mendim prodiktatorial dhe e ka bërë kundër. Asnjë nuk e bën këtë gjë. Dhe në veprën time nuk ka të tilla. Por retushime artistike shkrimtari bën gjithë jetën, kur ka mundësinë çdo rast të botojë veprën e tij ose ta ribotojë. Nuk ka shkrimtar, vetëm të jetë ndonjë budalla që të mos ta dijë se ka paragrafë të dobët nga ana e teknikës së të shkruarit dhe të mos i shmangë me rastin e ribotimit. Këtu janë dy probleme që janë të ndryshme nga njëra-tjetra. Në veprën timë ka retushe artistike gjuhësore dhe nuk ka retushe politike.
Keni vëllimin e pestë më duket, është "Dimri i vetmisë së madhe". Unë nuk mund të them atje se me Hrushovin në sallë, nuk hyri Enver Hoxha, por hyri Enver Prifti. Ai ishte siç ka qenë. Nuk mund të ndryshojë asgjë. As nuk mund të ndryshoj fjalët që janë këmbyer, janë historike.Pra unë kur lë personazhin e atij që quhet diktator, përse do të kem frikë nga ngjyrime të tjera të kohës. Është fare pa kuptim, është në radhë të parë një mashtrim. Ç’do t’i ndryshoja unë "Prillit të thyer", që është një vepër me gjakmarrje. Do t’i ndryshoja këndin e pushkës kur qëllon ai, apo ku di unë, peisazhin e malit ku ecën, ose “Kush e solli Doruntinën”. Çfarë do të ndryshoja, çfarë mund të ketë, ku janë ndryshimet politike. Kur në këto vepra ka ngjyrime politike të theksuara, nuk ka ndryshime si “Dimri i Vetmisë së Madhe” ose romani im i famshëm për të keq“Dasma”, që ka marrë namin tani si vepra ime më e dobët. Kur unë botoj veprënmë të dobët, ia jap publikut, nuk i heq asnjë presje, sepse e kam botuar si një model. Ja një vepër që quhet e dobët e imja dhe nuk ka asgjë të ndryshuar, as teknike dhe as gjuhësore. Dhe ka disa vepra dhe romani im i parë “Qyteti pa reklama” nuk ka asnjë presje të ndryshuar. Sepse është romani im i parë, kur unë isha student 23 vjec. Pra është i gjithi problem fiktiv i kotë dhe i pavërtetë në thelbin e tij.
Ju përmendet pak më parë Enver Hoxhën. Cila ka qenë marrëdhënia juaj me të. Ju e keni takuar atë?
Njëherë në jetën time, midis klisheve që thuhen se Kadareja hynte dhe dilte tek shtëpia e Enver Hoxhës. Kam hyrë njëherë në jetën time, në vitin ’71, gati 40 vjet përpara. Dhe kjo ka qenë e para dhe e fundit. Mund ta kem takuar kur vinte tek Kongresi i Shkrimtarëve apo në ditëlindjen e tij, kur shkonin 30 shkrimtarë dhe i jepnim dorën të gjithë.
Mundtë na thoni diçka më shumë për këtë takim?
Takimin e kam përshkruar në një si mund ta quaj kujtim- ese. Edhe për këtë ka patur spekulime. Enver Hoxha, para se të vdiste, jo ai vetë, ndoshta ai vetë, por Instituti i Marksizmit i kërkoi njerëzve që kishin takuar Enver Hoxhën të përshkruanin takimin me të. Ishte e çuditshme se të tërë ata që do të përshkruanin takimin, e dinin se ai të tëra do t’i lexonte vetë. Dhe kuptohet se si të gjithë ranë në një gjendje jokomode. Të shkruash, të bësh njëfarë portreti ose një reportazh të asaj që ka ndodhur dhe të bësh portretin e tij si e ke parë ti, duke e diturqë ai do ta lexojë. Dhe unë kam shkruar takimin me të dhe është botuar pas vdekjes dhe këtu ka qenë pabesia, se u kërkua para vdekjes dhe e botuan pa u dhënë sqarimi se kur është shkruar. Mirëpo ky fakt është i njohur dhe mund të verifikohet plotësisht. E kam përshkruar më duket saktësisht takimin. Nuk ka elozhe, ka një përshkrim të saktë, duke thënë kryesisht përshtypjen e mirë, mund të them se përshtypja ashtu ka qenë. Nuk mund të them se pata nga ky takim një përshtypje të keqe. Takimi ishte dy orë e gjysmë, ku unë kam folur disa minuta dhe ai ka folur dy orë e gjysmë. Po, është e vërtetë.
Çdo të thotë kjo, se raporti është kaq shumëfish sa sigurisht duhet të ketë edhe një domethënie?
Nëse do kërkohej një domethënie, është kjo që ai kërkoi të linte një përshtypje të mirë, tregoi për mbledhjen e Moskës, një sërë detajesh shumë interesante, bëri portretizime të personazheve, tregoi gjendjen e vet shpirtërore, trazimet e tij. Tregoi kujtime nga Gjirokastra, dmth foli, foli vazhdimisht, duke dashur kryesisht, jam i sigurt që një shef shteti, partie, epoke që do të merrte emrin e tij, do tëdëshironte të linte një përshtypje të mirë ndaj shkrimtarit. Tani lind pyetja: por shkrimtari ndaj tij? Fakti që unë fola shumë pak, do të thotë se mesa duket, përshtypjen e kisha dhënë me librat e mia dhe ndoshta nuk e kisha në dorë të flisja ose jo, se dhe nuk mund t’i prisja fjalën, por edhe mund të ndërhyja. Njëherë i thashë: jam dakord me ju shoku Enver dhe aty për aty thashë që ky njeri është mësuar të dëgjojë këtë: jam dakord. Një gjë që ne e themi në jetën e përditshme dhe thashë më mirë ta kufizoj fare të folurin dhe e kam dëgjuar.
Ka një debat shumë të madh për rishkrimin e historisë, sidomos duke përfshirë periudhën e komunizmit në Shqipëri. Si mendoni se është parë kjo periudhë 18 vite pasi e kemi lënë?
Diskutimi është farë i qartë. Sigurishtqë një epokë e caktuar, që quhet plotësisht e gabuar në jetën e një kombi është shkruar gabim, sepse është shkruar nga fitimtari. Natyrisht që historia e komunizmit do të rishihet. Të gjitha fazat e komunizmit janë shpjeguar në mënyrë të gabuar dhe e vërteta duhet rivënë në vend. Forcat shoqërore që kanë luftuar në Shqipëri, lëvizjetkomuniste, antikomuniste, lëvizja balliste, ajo mbretërore, të gjitha këto janë shkruar gabim dhe e vërteta kërkon që ato të rishihen. Prandaj më duket...................................... këmbëngulja që të mos rishkruhet historia. Cila histori? Kjo pjesë e historisë natyrisht që do të rishkruhet.Pjesa e mbretërisë ka disa variante, ajo që është shkruar në kohën e mbretërisë. Ndoshta dhe ajo kërkon retushim. Historia gjithmonë kërkon saktësime të mëvonshme, nuk ka asgjë të keqe. Por ajo ka më pak nevojë, e aq më pak ka nevojë historia mijëvjeçare e Shqipërisë, që përgjithësisht nuk e kemi bërë vetëm. Më tepër e kanë bërë të huajt se ne, përgjithësisht është e saktë. Prandaj këtu është spekullimi që ngatërrohet termi: rishkrim i historisë. Thuhet në mënyrë mjegullore dhe nuk kuptohet,dikush kupton njërën fazë, dikush tjetrën. Rishkrimi është i nevojshëm për një pjesë dhe i panevojshëm për një pjesë tjetër dhe rishkrim është disa herë skandaloz, siç është debati që po bëhet tani, që unë do ta quaja të turpshëm, debati për revizionimin e Skëndërbeut. Nuk kuptohet qëllimi ku është. Është shumë i errët si qëllim.Nuk kuptohet pse. Nuk kuptohet si dhe cili është shkaku themelor që e shtyn këtë gjë, në mos qoftë një shkak tepër banal, por i shëmtuar.
Cili është qëndrimi që sipas jushpo mban shoqëria shqiptare për regjimin e kaluar?
Qëndrimi duhet të jetë i qartë, ende nuk është. Është e kuptueshme. Është kërkuar nga të gjitha vendet ish- komuniste të dënojnë krimet e komunizmit, si një proces që do të çojë këto vende përpara. Ne jemi ndër më të fundit për të mos thënë i fundit, prandaj shoqëria shqiptare duhet ta zgjidhë këtë problem.
Më lejoni nëse jam korrekte, të bëj dhe një lloj paralelizmi. Ju thatë pak më parë se keni takuar Enver Hoxhën dhe raporti i bisedës suaj ka qenë 2 orë e gjysmë. A mos është pasqyrim pak a shumë i të njëjtit fenomen?
Do të ishte një mendjemadhësi nga ana ime, por një tolerancë e tepruar ishte dhe shpesh kjo është folur në publik: përse Kadaresë i janë lejuar ca gjëra që nuk i janë lejuar të tjerëve. Kjo është e vërtetë dhe ka dalë një pëshpërimë, një mendim, që Kadare është mbrojtur nga Enver Hoxha. Unë nuk e kam mohuar një gjë të tillë. Ndoshta vjet ose më parë kam dhënë intervistë ku më është bërë direkt pyetja në televizion dhe kam thënë: "Po më ka mbrojtur". Kam shtuar dhe atë: po nga kush më ka mbrojtur, nga regjimi i vet, nga besnikët e vet, nga vetë Enver Hoxha, nga pjesa e ashpër e tij, nga pjesae keqe e tij, po kështu është fakti. Dikush shkruante një shkrim para ca kohe që si ështëe mundur që në "Pallatin e ëndrrave"hapur del Tirana dhe iu fal këtij shkrimtari kjo, iu ndalua vepra sigurisht, po u fal. Për këto gjëra shkojenë pushkatim.
Pyetja sot është pse ju ka mbrojtur?
Më ka mbrojtur sepse mesa duket, shkrimtari e ka me vete mbrojtjen. Kjo është pak a shumë jo në atë shkallë si Hitleri me Jungerin, por në një farë mënyrë ngjan, është një farë pasqyrimi, dmth që një shkrimtar mund të ketë mbrojtjen me vete, shumë më tepër se dikush tjetër. Jam i sigurtë se koha do ta tregojë kur të hapen dokumentacionet, çfarë kishte në dokumentacion ai për mua dhe sa më ka toleruar. Mesa duket ka toleruar shumë dhe kjo thuhet tani dhe nga ithtarët e tij, si një gjë që sa zemërgjerë ka qenëshoku Enver me Kadarenë dhe sa mosmirënjohës është shkrimtari.. Nuk është punë mosmirënjohje këtu, unë jam shkrimtar do e them atë që mendoj. Dhe në qoftë se jam mbrojtur prej tij, më ka mbrojtur për interesin e tij dhe jo për sytë e bukur të shkrimtarit.
Ju thatë pak më parë, nëse do të hapet dokumentacioni. Në fakt, ju jeni pro apo kundër këtij debati që vjen herë pas here në Shqipëri për hapjen e dosjeve?
Absolutisht. Është barbare të thuash që të jemi kundër hapjes së të vërtetës, sido që të ketë ndërlikime ajo. Është më mirë gjithmonë ajo të hapet, sesa të rrijë e mbyllur. Të propozosh mbylljen, është një gjë si të propozosh vdekjen, dua errësirën, dua vdekjen.
Le të flasim për një moment tjetër shumë të rëndësishëm. Për shumë shqiptarë, s’e di sa e rëndësishme është për ju marrja e çmimit Nobel. Një nobel i munguar deri tani për ju. Sa e rëndësishme është për vlerësimin e veprës suaj?
Po ju them një gjë të sigurtë: është më shumë e rëndësishme për ju se për mua. Ju, në këtë rast jeni shoqëria shqiptare dhe është e natyrshme. Popujt e vegjël,popujt që kanë vuajtur nga mosnjohja, nga izolimi i japin një dramacitet më të madh siç duket këtij çmimi. Dhe gati- gati e tragjedizojnë ndonjëherë dhe festa bëhet tepër e madhe në rastin pozitiv. Të them që shkrimtari vetë nuk e ka plotësisht atë që ka shoqëria, ndoshta duket e pabesueshme, por është e vërtetë. Unë jam profesionist, unë e di se ç’është letërsia që do të rrojë, që nuk do të rrojë. Sa rol lot çmimi Nobel në këtë gjë dhe sa nuk lot rol. Për shkrimtarin ka gëzime të tjera të mëdha që ju garantoj që janë më të mëdha se çdo çmim që mund të marrë. Kush janë këto gëzime që mos të flasim në mënyrë mistike. Gëzimet më të mëdha në jetën e një shkrimtari janë gjetjet e tij, ato që quhen gjetje. Xhojsi i ka quajtur epifani, një gjendje eksitante mendore, kur ai është i aftë, truri i tij me një lehtësi të habitshme bën zbulime ose struktura veprash të ardhshme. Sigurisht, çmimi Nobel është trill të them që aq më bën mua, punë e madhe, është një kënaqësi tepër e madhe, është si të thuash kurorëzim, po dihet ndërkaq që ka shkrimtarë nobelistë që kanë qenë shkrimtarë të mirë, me fat dhe ai e ka shtuar fatin. Ka qenë shkrimtar jo shumë me fat dhe ai nuk e shton kollaj fatin. Pas ca kohe, përsëri shkon në statusin e mëparshëm.
Në fakt, ka ata që e kanë refuzuar, ka nga ata që e kanë vlerësuar vetëm për paratë që sjell?
Refuzime ka pasur shumë shumë pak, Sartri e ka refuzuar vetëm, Pastërnakue ka refuzuar i detyruar nga shteti sovjetik, por nuk është ajo. Është kjo më tepër që ju kujtoj, një shkrimtar kinez e mori para 4 vjetësh. Ju siguroj, nuk ia di njeri emrin atij dhe unë e dija dhe e harrova. Kina nuk e pranoi, e quajti kot, Franca e quajti shkrimtarfrancez, pastaj doli që ai vetë tha: nuk jam francez edhe ju nuk e dini, besoj. E mori një kinez, i cili nuk u pranua nga asnjë vend, se si e mori një zot e di, pa dyshim nuk ishte shkrimtar i keq.
Së fundmi, keni deklaruar në shtyp se për mosmarrjene çmimit “Nobël” ka kontribut të drejtpërdrejtë ambasadori i Shqipërisë në Suedi asokohe. Duket e pabesueshme, porse për këtë kemi edhe dëshminë publike të shkrimtares Natasha Lako. Mund të na tregoni diçka për këtë?
Njëherë po ju them mebindje, kështu është e vërteta, se këtë gjë nuk e kam marrë ndonjëherë seriozisht dhe fakti që kjo ka ndodhur në ‘94, 14 vjet përpara dhe unë në intervistat e panumërta që kam dhënënuk e kam kujtuar kurrë dhe ra rastësisht fjala në Gjirokastër, tregon se unë vërtet nuk i kam dhënë ndonjë rëndësi. Jo se dua të hiqem se që unë nuk çaj kokën për gjëra të tilla. Akti është shumë i shëmtuar si dukuri, dukuri shqiptare ku ne nuk duam, nuk kemi dëshirë të vlerësojmë atë që duhet të vlerësojmë, që është normale për çdo popull. Sa mirë shtetet, popujt çmenden për futbollin: është e drejtë, është normale ca thonë ç’janë këtë të çmendur. Jo, nuk ka gjë, do që të fitojë vendi i vet. Ndjenja është e shëndetshme, është njerëzore. Kur vjen puna, në disa të tjera nuk duan një pjesë, dhe aq më keq, kur një pjesë e shtetit nuk do. Prandaj në rastin e një ambasadori, ai nuk mund të ndikonte veçse në qoftë seShqipëria sa kishte përmbysur regjimin dhe mund të merrej parasysh mendimi shtetëror, mendim i një të vërtete të munguar.
Një fenomen i ngjashëm i ka paraprirë, është marrja e një çmimi prestigjioz nga ana juaj, “International Booker Priser”? Në faqen e internetit vinin për jukomente negative të vetë shqiptarëve?
Ky ka qenë shembull më i shëmtuar. Ky është çmimi më i madh që jep Britania e Madhe, i dyti pas Nobelit. Pati këtë tipar që çmimi u shpall në internet, u shpallen 18 kandidatët, tre muaj përparadhe njerëzit jepnin mendime për ta, ndryshe nga Nobeli që është sekret.Isha në listë, e cila ishte shumë e zgjedhur, me shkrimtarët më të shquar nga gjithë bota dhe i vetmi shkrimtar që kishte komente negative nga vendi i vet isha unë. Sulme të shëmtuara shumë dhe është fati im që ishin aq të shëmtuara, sepse ishin të pabesueshme dhe unë e mora çmimin. Ndoshta ka ndikuar për të kundërtën. Ai site u ndoq nga mijëra lexues në botë dhe ajo u komentua shumë keq për popullin shqiptar. Kjo i bëri keq imazhit shqiptar në mënyrë të padrejtë. Ç’faj ka kombi shqiptar që dalin ca zuzarë atje, por nuk mund t’ua sqarosh të tjerëve. Nuk doli askush ta kundërshtonte dhe e mori Shqipëria atë njollë.
Së fundmi, pas botimit të monografisë “Skënderbeu” të Oliver Jens Schmitt është hapur një debat pro dhe kundër figurës së Skëndërbeut. Sipas jush, pse tani ky debat dhe çfarë synon?
Debati është krejtësisht i gabuar, turpërues për Shqipërinë, për kombin shqiptar për dinjitetin e kombit shqiptar. Do të kujtohet si një gjë e neveritshme më vonë, siç kujtohen barbaritë e Haxhi Qamilit ose të Esat Toptanit. Ky është një debat që përsëritet nëpër shekuj. Problemi është shumë i thjeshtë. Është një mashtrim kolosal në radhë të parë. Skëndërbeu është një figurë që nuk ka ç’ti qortohet. Ka figura kundërthënëse në botë, siç është Napolon Bonaparti. Ka lavdi, ka dhe vërejtje të shumta. Megjithatë e ka zënë vendin e tij në historinë e Francës, në qytetet franceze me bustet e tij.Të kthehemi në Ballkan, tek i famshmi Drakula i rumunëve. Ka qenë një prijës rumun që ka luftuar në perandorinë osmane, por duke qenë tepër i egër, e liga, mizoritë e tij e errësuan figurën ndërsa rumunët mundohen mëkot ta mbrojnë. Disa natyrisht e kanë mohuar, Evropa e ka hedhur poshtë me përçmim dhe ai është bërë simbol i së keqes. Pra komuniteti evropian ka qenë i pamëshirshëm me figurat, që ndonëse kanë kryer një rol heroik nga ana e jashtme, kanë qenë të papranueshëm, saqë janë mohuar. Tani çfarë ka bërë ky Skënderbeu të keqe, që ne shqiptarët duhet ta vëmë në diskutim.Dhe del një gjerman, në mënyrë të papritur, kur ka nja njëmijë e pesëqind libra për të dhe ne duhet si servilë të ulim kokën të gjithë dhe të shohim ç’thotë ky gjerman, kur kemi qindra e qindra libra dhe vlerësim të padiskutueshëm për Skëndërbeun. Ka qenë një kohë kur ai ishte më i njohur në Evropë se në Shqipëri. Figura e tij është zbërthyer nga të gjitha anët. Çfarë i qortohet Skëndërbeut? Është vërtet për të vënë duart në kokë. Si është e mundur që kjo çmenduri të ndodhë në Shqipëri. Ose kjo lidhet me një shëmti më të madhe, që neve sot nuk e kuptojmë, por që do të dalë më vonë. Është një lloj përpjekjeje për destabilizim psikotik të brendshëm të vendit. Se çfarë ka, ku e gjetën të keqen tek Skënderbeu. Disa e qortojnë se tradhtoi Turqinë. Del shqiptari, avokat i perandorisë osmane që vetë Turqia e ka hedhur poshtë. Ç’është kjo Shqipëri e sotme? Disa kërkojnë heqjen e tij nga historia e Shqipërisë dhe vendosjen e Ballaban Pashës në vend të tij: shikoni pra një kthim kokëposhtë, një tallje me kombin shqiptar. Kjo i bën keq Shqipërisë, i bën mirëtë gjithë atyre që dua ta shohin mundësisht kombin shqiptar të përmbysur edhe jashtë Evropës. Është debat antishqiptar dhe antievropian. Skënderbu nuk është vetëm njeri i shpatës, por edhe i vizioneve të mëdha pro-evropiane. Është vizionari më modern, jo vetëm i Shqipërisë, por edhe i Ballkanit. Ç’është Ballkani sot, po psherëtin mezi po pret të hyjë në Europë. Kush nga të parët prijës të Ballkanitktheu sytënga Evropa. Nuk ka tjetër si Skëndërbeu.
Marrë nga Alsat tv
