Jesus Hernandez Carrascosa/ Përkthyesi spanjoll i Kadaresë rrëfen njohjen e tij me Shqipërinë komuniste vite më parë. Si e ka njohur Petro Markon dhe Mimoza Ahmetin në 1984-n
Për Jesus Herrnandez Carrascosa-n Shqipëria e 1984-s nuk ndryshonte shumë nga Spanja e Frankos. Kur zbriti për herë të parë në këtë vend, pati ndjesinë e fëmijërisë së tij të dikurshme. I tërhequr gjithnjë nga udhëtimet e ndaluara, ai e shihte Shqipërinë si një sfidë, për të kundërshtuar atë që shkruhej në pasaportën e tij, “e vlefshme për të udhëtuar drejt gjithë vendeve të botës me përjashtim të Shqipërisë, Vietnamit”.
Me pasionin për të zbuluar një vend të ndaluar, ai ecte në Tiranën e atyre viteve me kuriozitetin për të mësuar gjithçka, për ata njerëz që shëtisnin pasditeve të veshur pothuajse njësoj, por në fytyrat e së cilëve shihje një lloj butësie, që në asnjë vend të Ballkanit nuk e gjeje. Për të njohur një popull duhet të njohësh letërsinë e tij. Carrascosa e dinte mirë këtë shprehje të vjetër. Dhe rrugëtimi i tij për të zbuluar Shqipërinë komuniste, nisi pikërisht nga letërsia. Njohja me gjuhën shqipe do të ishte për të, një e papritur e bukur, që do t’i hapte dyert për të njohur njerëz e jetuar ngjarje të cilat do të linin gjurmë në jetën e tij. Gjatë qëndrimit në Tiranë ai nisi të punonte në shtëpinë botuese “8 Nëntori” dhe si pedagog i gjuhës spanjolle në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja. 5 vjet janë të mjaftueshme që një vend të mos ikë asnjëherë prej kujtimeve të tua.
E kaq vite më pas, Carascosa kujton gjithçka. Shkrimtarin “e mallkuar”, Petro Marko, me të cilin shpesh pinte cigare e janë përlotur…” Edhe tani më rrëqethin lotët e tij të emocionuar kur më shkoi mendja t’i dhuroja një distinktiv me flamurin e republikës spanjolle që ai e mbrojti me gjakun e tij. Më dhuroi një dëshmi të bukur personale, plot domethënie për mua (dhe për shumë spanjollë), romanin “Hasta la vista”, këtë frazë që shumë shqiptarë na e thoshin kur ndaheshim”, kujton ai. Në Shqipërinë e atyre viteve ai takoi dhe gruan e re, siç e quan (Mimoza Ahmetin) që i dha një bllok me poezi të guximshme për kohën, që mbanin brenda kënaqësinë intime të revoltës.
Puna me aparatin e propagandës do ta njihte më nga afër me censurën, dhe të kuptonte se demokracia në këto vende ishte thjesht një imagjinatë. Përvoja në Shqipëri, do të ishte e çmuar për Jesus Hernandez Carrascosa-n, i cili duket se ende nuk i ka humbur lidhjet me këtë vend. Prej vitesh ai ka nisur t’i përkushtohet përkthimit të letërsisë shqipe në gjuhën spanjolle.
Në një intervistë më poshtë për “Shqip”, ai rrëfen Shqipërinë e asaj kohe, dhe pasionin e tij për përkthimin, duke sjellë në gjuhën spanjolle dy romane të Kadaresë dhe një vepër të Bashkim Shehut.
Si e kujtoni njohjen tuaj me Shqipërinë dhe me gjuhën shqipe?
E kam njohur Shqipërinë dhe gjuhën shqipe para shumë vitesh. Në fillim të vitit 1984. Zbrita në një vend që më kujtonte Spanjën e fëmijërisë sime. Asokohe dija për Shqipërinë pak gjëra, kryesisht përmes materialeve shqiptare që vinin në partinë politike “PKS (m-l)” në të cilën militoja, domethënë, atë që regjimi i Hoxhës donte që të njihej në botën e jashtme, pra, propagandë, dhe atë që regjimi i Frankos thoshte për vendin tuaj. Ndonëse është e vërtetë që në gjirin e partisë diskutonim mjaft rreth situatës në Shqipëri, sepse kishim informacionin që na dërgonin shokët tanë që punonin në Radio Tirana dhe në shtëpinë botuese “8 Nëntori”, që i vinin një kundërpeshë të rëndësishme propagandës, mundësia për të njohur realen dhe jorealen e një vendi që për ne ishte një pikë referimi ishte diçka që nuk mund të refuzohej, kështu që, kur udhëheqja e partisë më propozoi të punoja në vendin tuaj, nuk pata as më të voglin ngurrim. Përveç kësaj, për Shqipërinë unë dija me siguri atë që thuhej në pasaportën time për shumë vite me radhë: “e vlefshme për të udhëtuar drejt gjithë vendeve të botës me përjashtim të Shqipërisë, Vietnamit” dhe ndonjë vendi tjetër që tani nuk më kujtohet. Kështu, nevojës politike iu bashkua nevoja për të shpërfillur të ndaluarën. E njoha pak Shqipërinë, unë vetë.
Ndonëse kjo e fundit nuk është plotësisht e saktë. Pa ndihmën e çmueshme të disa miqve, interesimi im s’do të kishte qenë i mjaftueshëm për të arritur njohjen e realitetit të përditshëm në të cilin mbijetonin shqiptarët e thjeshtë. Gjithmonë ka një kusht për të njohur sadopak jetën e një populli, se në fund të fundit është populli ai që i jep kuptim vendit, kusht që s’është gjë tjetër veçse njohja e gjuhës së tij. Kështu që, njohja e shqipes ishte për mua një mjet i domosdoshëm për të njohur shqiptarët. Si mund t’ia dilja ndryshe të kuptoja çfarë gatuanin, çfarë lexonin, çfarë këndonin, çfarë shkruanin, si mësonin, si bënin që, me gjithë shtypjen dhe terrorin, të ruanin buzëqeshjen, si i mbanin lidhjet, dhe të tjera pyetje si këto që mund të bëhen?
Më kanë pyetur shumë herë, në Spanjë, se si e mësova shqipen “duke qenë se është aq e vështirë”. Përgjigjja ime ka qenë përherë po ajo, nuk ka gjuhë të vështirë, por nevojë dhe dëshirë për ta mësuar. Nga ana tjetër, të mësosh një gjuhë në vendin ku ajo flitet nuk përbën ndonjë meritë. Kurse, përbën meritë të mësosh gjuhën e një vendi të largët pa pasur mjetet e duhura, siç bënin shumë shqiptarë atëherë, që shfrytëzonin çdo mundësi për të mësuar spanjisht, si dhe gjuhë të tjera. Jam dëshmitar i kësaj që them. Është e vërtetë që kam pasur avantazhet e mia, përveç dy orëve mësim që merrja, shokët e mi të shtëpisë botuese dhe rruga kanë qenë një ndihmesë shumë e vlefshme.
Si ishte për ju të përktheje një shkrimtar si Kadare, duke qenë se ai kishte ardhur më parë për lexuesin spanjoll nga një përkthyes i njohur si Ramon Sançez?
Unë e them me keqardhje se kam përkthyer vetëm dy vepra të Kadaresë “Ura me tri harqe” dhe “Dimri i madh” dhe një vepër të Bashkim Shehut “Rrugëtimi i mbramë i Ago Ymerit”. Kuptohet që do të më kishte pëlqyer të mund të përktheja më shumë vepra të dy autorëve dhe të shkrimtarëve të tjerë shqiptarë, por realiteti botues është ky që është dhe interesimi i shtëpive botuese spanjolle është i kufizuar.
Përveç kësaj, kur unë i hyra përkthimit, ishin tanimë në Spanjë dy përkthyes shumë të mirë, të dy miq të mi të mirë, Ramon Sançez dhe e shoqja e tij, Maria Roces, që punonin intensivisht me letërsinë shqipe. Kam njohur prozën e Kadaresë gjatë thuajse pesë viteve që jetova në Shqipëri. “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” qe njëri prej romaneve që lexova ato vite, që do të pasoheshin nga të tjerë si “Pallati i ëndrrave” ose “Natë me hënë”, ky më ra në dorë falë miqve të mi, që ma gjetën sepse numri i revistës “Nëntori” ku u botua u hoq nga qarkullimi. Mendoj se është një mënyrë e guximshme të shkruari. Nuk është e lehtë të trajtosh, të zezë mbi të bardhë, disa tema gjatë viteve të diktaturës.
Duhet t’ia bësh shërbimin, të njohësh mirë gjuhën, të dish të lundrosh mes realitetit dhe fantazisë, të njohësh mundësitë përmes të cilave t’i lejosh lexuesit të shuajë kureshtjen e tij. Kadareja, për më tepër, diti të shfrytëzojë pozitën e tij, si jashtë vendit të fituar duke filluar me botimin e “Gjeneralit”, ashtu dhe brenda vendit. Gjithsesi, pozita e Kadaresë në vetvete s’ishte e mjaftueshme, duhej të dije të notoje në ato ujëra të turbullta dhe atë ai dinte ta bënte. Kam pasur ndonjë rast për të konstatuar personalisht që, përveç kënaqësisë që jep letërsia e mirë, lexuesit spanjollë që kanë pasur rastin të njohin veprën e Kadaresë, falë punës së shquar të Ramon Sançezit deri në ditën e vdekjes dhe të Maria Roces më pas, kanë mundur t’i afroheshin realitetit të një vendi që për ta ishte një mister.
E keni njohur letërsinë shqipe në një periudhë totalitarizmi. Si do ta karakterizoje ndjesinë që la ajo tek ju atë kohë? A ndryshonte ajo nga letërsia nën censurë që shkruhej në atë periudhë dhe në vendin tuaj?
Nga pikëpamja e një njeriu të cilit i pëlqen të lexojë, mund të them se letërsia që unë njoha në Shqipërinë e atyre viteve mund të ndahet në dy blloqe të mëdha (e di që s’jam aspak origjinal), domethënë, një bllok mazhoritar të atyre që mund të themi se hanin në grazhdin e regjimit ose ngrinin në qiell “arritjet” zyrtare, një letërsi e mërzitshme për nga tematika me interes të pakët për njerëz si ne që kishim vuajtur në diktaturë; blloku tjetër –për ta quajtur në një farë mënyre – do të ishte ai i pendave që kishin nevojë të dilnin nga kallëpet e ngushta të kohës dhe të sillnin vegime të reja, tema të reja dhe forma të reja.
Ky “bllok” është (ishte) domosdo minoritar, shumë minoritar. Më kujtohet të kem lexuar disa poezi të guximshme të një gruaje të re, që më shkaktuan kënaqësinë intime të revoltës. Ishin disa fletë të daktilografuara, të ruajtura me xhelozi, të lexuara fshehurazi në shtëpinë e saj. Ajo grua e re, poeteshë, quhet Mimoza Ahmeti. Për të, aktualisht kam vetëm një referencë të vakët përmes internetit. Më pëlqen të mendoj se vazhdon të jetë po aq e guximshme si në vitet ‘80, kur e njoha.
Gjatë qëndrimit tim në vendin tuaj, pata nderin e madh të njoh dhe të përqafoj njërin prej shkrimtarëve shqiptarë “të mallkuar”, me të cilin piva kafe dhe shkëmbeva cigare, me të cilin disa lot, herë nga tërbimi e herë nga emocioni, më rrodhën në rastet e pakta që patëm për të folur. Petro Marko. Brigadisti internacional që nuk e harroi të kaluarën e tij, që vuajti kohën e tij dhe vdiq me sytë nga e ardhmja pa ia dalë që të plotësojë ëndrrën e tij për të shkelur përsëri në truallin e Spanjës që e kishte në zemër.
Edhe tani më rrëqethin lotët e tij të emocionuar kur më shkoi mendja t’i dhuroja një distinktiv me flamurin e republikës spanjolle që ai e mbrojti me gjakun e tij. Më dhuroi një dëshmi të bukur personale, plot domethënie për mua (dhe për shumë spanjollë), romanin “Hasta la vista”, këtë frazë që shumë shqiptarë na e thoshin kur ndaheshim. Pastaj munda të lexoj, gjithashtu m’i dhuroi ai, romane dhe tregime të tjera që, edhe pse disa të vështirë, më pëlqen t’i rilexoj. Gjënë e fundit që kam lexuar prej tij ka qenë “Një emër në katër rrugë”, botuar, ma do mendja, me impenjimin e dy grave më të rëndësishme për Petron, të Safos dhe Arianitës (Anitës).
“Rrugëtimi i mbramë i Ago Ymerit”, çfarë është për ju ky libër?
E njoha personalisht Bashkimin në Barcelonë, në fund të viteve ‘90 dhe lidhëm një miqësi të mirë. Letërsia e tij erdhi tek unë për herë të parë përmes përkthimit në spanjisht që Ramoni i bëri veprës “Rrëfim ndanë një varri të zbrazët”, tematika e së cilës më tërhoqi dhe më mundësoi të zbuloja Bashkimin shkrimtar. Më vonë pata rastin e madh të përktheja në gjuhën katalane (njëra nga dy gjuhët e mia me përdorim të përditshëm)” Rrugëtimin e mbramë të Ago Ymerit”.
Qenë javë pune intensive, pa ia hedhur sytë orës, jo vetëm për shkak të kompleksitetit të stilit të tij, jo vetëm për shkak të afateve të dorëzimit; të ulesh para kompjuterit me një tekst që të mban të lidhur dhe nuk të lëshon, interesant për mua për nga tematika, por përthithës si një sfungjer për mënyrën se si i qaset intrigës dhe e bën të kalojë përmes një labirinthi përjetimesh dhe marrëzish, ku fantazia shpërthen pa u shkëputur nga trualli i rrëfimit, për mua qe një përparësi absolute. Sigurisht, u kënaqa jashtë mase me përkthimin. Duhet të them që të kesh pranë autorin kur i hyhet një përkthimi, kjo të jep një qetësi shumë të madhe.
Sikurse thashë në prezantimin e romanit, leximi i tij është sikurse të ulesh në tavolinë për të shijuar një gjellë të gatuar nga dikush që e njeh mirë gatimin dhe i njeh produktet që përdor, që di si t’i përpunojë ato dhe si t’i servirë në mënyrë që klienti të joshet nga pamja e pjatës dhe të hajë ngadalë duke kënaqur shqisat me shijet dhe nuancat e saj.
Ju vinit nga një vend komunist. Sa e ngjashme ishte ajo që gjetët në Shqipëri?
Përpara se të përgjigjem, më lejo të paraqes një rezervë. Kurrë nuk besova, as pashë një Shqipëri komuniste, për arsyen e thjeshtë se nuk ka pasur asnjë vend në botë që të ketë ndërtuar komunizmin, që, nëse s’gabohem, do të ishte një shoqëri pa klasa dhe, në Shqipëri ekzistonin –dhe ekzistojnë sikurse në vendet e tjera- klasat, dhe tani e di mirë që ekzistonin! A thua se ata që jetonin në bllok pa mungesa të asnjë lloji nuk përbënin një klasë, klasën sunduese?
A thua se nuk jetonin në kurriz të pjesës tjetër të shoqërisë? Tjetër gjë është se ata që ushtronin pushtetin e zbukuronin veten me etiketën e komunistit. Në Spanjë themi se nuk është petku ajo çfarë bën murgun, ndonëse ndihmon për ta kamufluar atë. Por nuk do t’i largohem më shumë pyetjes, sepse tema mund të kërkojë orë të gjata debati. Unë e konsideroj veten komunist dhe kam milituar në një parti komuniste më se njëzet vjet. Referencat e mia të para për Shqipërinë, i pata përmes Radio Tiranës, që gjatë diktaturës së Frankos qe një prej radiove më të dëgjuara nga sektorët e rezistencës antifashiste. Ishte një referencë për ne që luftonim për të rrëzuar diktaturën dhe për të ndërtuar një shoqëri më të drejtë. Është e qartë se me kalimin e kohës, do të konstatoja interesat që fshiheshin pas propagandës.
Përvoja e atyre pesë viteve që jetova në Shqipëri ishte shumë e dobishme, munda të shoh me sytë e mi hendekun që ndante propagandën nga realiteti. Aty arrita në përfundimin se ajo që ndërtohej në Shqipëri s’ishte gjë tjetër veçse një kopje e keqe e kapitalizmit populist, ku një elitë mendjendriturish nuk i kursente mjetet për të qëndruar në pushtet. Kjo klasë shfrytëzonte punën e pjesës tjetër të shoqërisë në interesin e vet, duke përdorur shtypjen më të egër për t’ia dalë mbanë, duke sajuar armiqtë e jashtëm – të famshmit poliagjentë dhe të ashtuquajturat orvatje për pushtim – për ta mbajtur kështu popullin në zgjedhën e saj.
Unë kam punuar në aparatin e propagandës së jashtme të atij regjimi dhe kam pasur mundësi të shoh se si manipuloheshin tekstet, se si zbatohej censura, se si ndërtohej ngrehina gjoja demokratike në kongreset e PPSH-së, në zgjedhjet e bashkimeve profesionale apo të organizatave bazë të partisë. Çdo ngjashmëri me demokracinë ishte thjesht imagjinatë. Njëra prej të drejtave bazë, e drejta për të vendosur lidhje me persona të tjerë ishte praktikisht e ndaluar, miqtë e mi nuk mund të vinin në shtëpinë time dhe as të më ftonin në të tyren pa marrë leje nga regjimi.
Pata presione në Fakultetin e Filologjisë kur si profesor i gjuhës spanjolle “mora guximin” për t’ia ulur notën të bijës së një anëtari të Byrosë Politike, që as meritonte të merrte notë kaluese. Konstatova zhdukjen e përkohshme të ndonjë miku, sepse dikush nga familja e tij dyshohej s’e di për çfarë. Instalonin mikrofona në shtëpinë tonë për të kontrolluar bisedat tona, ndonëse konsideroheshim “miq”. Këto dhe gjëra të tjera që do ta bënin shumë të gjatë rrëfimin qenë ato që më bindën përfundimisht se në Shqipëri nuk po ndërtohej socializmi. Në thelb, ajo nuk kishte shumë ndryshim nga Spanja e Frankos. Dhe ju siguroj Franko s’ishte komunist.
Në Shqipëri, por edhe në botë letërsia spanjolle, e ka një idhull, dhe ai është Servantesi. Në vendin tim të gjithë e duan Don Kishotin. A është aktual ky personazh ende sot?
Është e vërtetë. Janë një grusht autorësh që i quajmë klasikë të cilët, me gjithë shekujt që kanë kaluar, janë pika referimi universale. Servantesi është njëri prej tyre. Don Kishoti, nga i cili ruaj si diçka shumë të çmueshme një kopje të përkthimit të Fan Nolit, botuar më 1977, është një nga ato vepra letrare që nuk e humbin freskinë me kalimin e viteve. Sot ka donkishotë me tepri, sanço me tepri, mullinj me tepri, e të tjera tepri si këto.
A është Ballkani ende vendi ideal për romane të dhembjes…?
Ballkani ka qenë historikisht një zonë konfliktesh të pazgjidhura dhe, për pasojë, një skenë e shkëlqyeshme për këtë lloj letërsie. Situata e tanishme në gadishull, ndonëse duket të jetë përmirësuar ndjeshëm, ende është në gjendje të frymëzojë vepra që përshkruajnë një dhembje të madhe.
Interesat strategjike të fuqive të ndryshme që u shtohen interesave të nacionalizmave të rajonit nuk duket se do të ofrojnë një skenar, të paktën afatshkurtër, që të bën të mendosh se dhimbja po kalon në plan të dytë. Do të ishte e dëshirueshme e kundërta, por nuk më duket se bota po ecën në rrugën e zgjidhjes përfundimtare të konflikteve që rrënojnë një pjesë të mirë të planetit. Do të më pëlqente të isha i gabuar.
Për Jesus Herrnandez Carrascosa-n Shqipëria e 1984-s nuk ndryshonte shumë nga Spanja e Frankos. Kur zbriti për herë të parë në këtë vend, pati ndjesinë e fëmijërisë së tij të dikurshme. I tërhequr gjithnjë nga udhëtimet e ndaluara, ai e shihte Shqipërinë si një sfidë, për të kundërshtuar atë që shkruhej në pasaportën e tij, “e vlefshme për të udhëtuar drejt gjithë vendeve të botës me përjashtim të Shqipërisë, Vietnamit”.
Me pasionin për të zbuluar një vend të ndaluar, ai ecte në Tiranën e atyre viteve me kuriozitetin për të mësuar gjithçka, për ata njerëz që shëtisnin pasditeve të veshur pothuajse njësoj, por në fytyrat e së cilëve shihje një lloj butësie, që në asnjë vend të Ballkanit nuk e gjeje. Për të njohur një popull duhet të njohësh letërsinë e tij. Carrascosa e dinte mirë këtë shprehje të vjetër. Dhe rrugëtimi i tij për të zbuluar Shqipërinë komuniste, nisi pikërisht nga letërsia. Njohja me gjuhën shqipe do të ishte për të, një e papritur e bukur, që do t’i hapte dyert për të njohur njerëz e jetuar ngjarje të cilat do të linin gjurmë në jetën e tij. Gjatë qëndrimit në Tiranë ai nisi të punonte në shtëpinë botuese “8 Nëntori” dhe si pedagog i gjuhës spanjolle në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja. 5 vjet janë të mjaftueshme që një vend të mos ikë asnjëherë prej kujtimeve të tua.
E kaq vite më pas, Carascosa kujton gjithçka. Shkrimtarin “e mallkuar”, Petro Marko, me të cilin shpesh pinte cigare e janë përlotur…” Edhe tani më rrëqethin lotët e tij të emocionuar kur më shkoi mendja t’i dhuroja një distinktiv me flamurin e republikës spanjolle që ai e mbrojti me gjakun e tij. Më dhuroi një dëshmi të bukur personale, plot domethënie për mua (dhe për shumë spanjollë), romanin “Hasta la vista”, këtë frazë që shumë shqiptarë na e thoshin kur ndaheshim”, kujton ai. Në Shqipërinë e atyre viteve ai takoi dhe gruan e re, siç e quan (Mimoza Ahmetin) që i dha një bllok me poezi të guximshme për kohën, që mbanin brenda kënaqësinë intime të revoltës.
Puna me aparatin e propagandës do ta njihte më nga afër me censurën, dhe të kuptonte se demokracia në këto vende ishte thjesht një imagjinatë. Përvoja në Shqipëri, do të ishte e çmuar për Jesus Hernandez Carrascosa-n, i cili duket se ende nuk i ka humbur lidhjet me këtë vend. Prej vitesh ai ka nisur t’i përkushtohet përkthimit të letërsisë shqipe në gjuhën spanjolle.
Në një intervistë më poshtë për “Shqip”, ai rrëfen Shqipërinë e asaj kohe, dhe pasionin e tij për përkthimin, duke sjellë në gjuhën spanjolle dy romane të Kadaresë dhe një vepër të Bashkim Shehut.
Si e kujtoni njohjen tuaj me Shqipërinë dhe me gjuhën shqipe?
E kam njohur Shqipërinë dhe gjuhën shqipe para shumë vitesh. Në fillim të vitit 1984. Zbrita në një vend që më kujtonte Spanjën e fëmijërisë sime. Asokohe dija për Shqipërinë pak gjëra, kryesisht përmes materialeve shqiptare që vinin në partinë politike “PKS (m-l)” në të cilën militoja, domethënë, atë që regjimi i Hoxhës donte që të njihej në botën e jashtme, pra, propagandë, dhe atë që regjimi i Frankos thoshte për vendin tuaj. Ndonëse është e vërtetë që në gjirin e partisë diskutonim mjaft rreth situatës në Shqipëri, sepse kishim informacionin që na dërgonin shokët tanë që punonin në Radio Tirana dhe në shtëpinë botuese “8 Nëntori”, që i vinin një kundërpeshë të rëndësishme propagandës, mundësia për të njohur realen dhe jorealen e një vendi që për ne ishte një pikë referimi ishte diçka që nuk mund të refuzohej, kështu që, kur udhëheqja e partisë më propozoi të punoja në vendin tuaj, nuk pata as më të voglin ngurrim. Përveç kësaj, për Shqipërinë unë dija me siguri atë që thuhej në pasaportën time për shumë vite me radhë: “e vlefshme për të udhëtuar drejt gjithë vendeve të botës me përjashtim të Shqipërisë, Vietnamit” dhe ndonjë vendi tjetër që tani nuk më kujtohet. Kështu, nevojës politike iu bashkua nevoja për të shpërfillur të ndaluarën. E njoha pak Shqipërinë, unë vetë.
Ndonëse kjo e fundit nuk është plotësisht e saktë. Pa ndihmën e çmueshme të disa miqve, interesimi im s’do të kishte qenë i mjaftueshëm për të arritur njohjen e realitetit të përditshëm në të cilin mbijetonin shqiptarët e thjeshtë. Gjithmonë ka një kusht për të njohur sadopak jetën e një populli, se në fund të fundit është populli ai që i jep kuptim vendit, kusht që s’është gjë tjetër veçse njohja e gjuhës së tij. Kështu që, njohja e shqipes ishte për mua një mjet i domosdoshëm për të njohur shqiptarët. Si mund t’ia dilja ndryshe të kuptoja çfarë gatuanin, çfarë lexonin, çfarë këndonin, çfarë shkruanin, si mësonin, si bënin që, me gjithë shtypjen dhe terrorin, të ruanin buzëqeshjen, si i mbanin lidhjet, dhe të tjera pyetje si këto që mund të bëhen?
Më kanë pyetur shumë herë, në Spanjë, se si e mësova shqipen “duke qenë se është aq e vështirë”. Përgjigjja ime ka qenë përherë po ajo, nuk ka gjuhë të vështirë, por nevojë dhe dëshirë për ta mësuar. Nga ana tjetër, të mësosh një gjuhë në vendin ku ajo flitet nuk përbën ndonjë meritë. Kurse, përbën meritë të mësosh gjuhën e një vendi të largët pa pasur mjetet e duhura, siç bënin shumë shqiptarë atëherë, që shfrytëzonin çdo mundësi për të mësuar spanjisht, si dhe gjuhë të tjera. Jam dëshmitar i kësaj që them. Është e vërtetë që kam pasur avantazhet e mia, përveç dy orëve mësim që merrja, shokët e mi të shtëpisë botuese dhe rruga kanë qenë një ndihmesë shumë e vlefshme.
Si ishte për ju të përktheje një shkrimtar si Kadare, duke qenë se ai kishte ardhur më parë për lexuesin spanjoll nga një përkthyes i njohur si Ramon Sançez?
Unë e them me keqardhje se kam përkthyer vetëm dy vepra të Kadaresë “Ura me tri harqe” dhe “Dimri i madh” dhe një vepër të Bashkim Shehut “Rrugëtimi i mbramë i Ago Ymerit”. Kuptohet që do të më kishte pëlqyer të mund të përktheja më shumë vepra të dy autorëve dhe të shkrimtarëve të tjerë shqiptarë, por realiteti botues është ky që është dhe interesimi i shtëpive botuese spanjolle është i kufizuar.
Përveç kësaj, kur unë i hyra përkthimit, ishin tanimë në Spanjë dy përkthyes shumë të mirë, të dy miq të mi të mirë, Ramon Sançez dhe e shoqja e tij, Maria Roces, që punonin intensivisht me letërsinë shqipe. Kam njohur prozën e Kadaresë gjatë thuajse pesë viteve që jetova në Shqipëri. “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” qe njëri prej romaneve që lexova ato vite, që do të pasoheshin nga të tjerë si “Pallati i ëndrrave” ose “Natë me hënë”, ky më ra në dorë falë miqve të mi, që ma gjetën sepse numri i revistës “Nëntori” ku u botua u hoq nga qarkullimi. Mendoj se është një mënyrë e guximshme të shkruari. Nuk është e lehtë të trajtosh, të zezë mbi të bardhë, disa tema gjatë viteve të diktaturës.
Duhet t’ia bësh shërbimin, të njohësh mirë gjuhën, të dish të lundrosh mes realitetit dhe fantazisë, të njohësh mundësitë përmes të cilave t’i lejosh lexuesit të shuajë kureshtjen e tij. Kadareja, për më tepër, diti të shfrytëzojë pozitën e tij, si jashtë vendit të fituar duke filluar me botimin e “Gjeneralit”, ashtu dhe brenda vendit. Gjithsesi, pozita e Kadaresë në vetvete s’ishte e mjaftueshme, duhej të dije të notoje në ato ujëra të turbullta dhe atë ai dinte ta bënte. Kam pasur ndonjë rast për të konstatuar personalisht që, përveç kënaqësisë që jep letërsia e mirë, lexuesit spanjollë që kanë pasur rastin të njohin veprën e Kadaresë, falë punës së shquar të Ramon Sançezit deri në ditën e vdekjes dhe të Maria Roces më pas, kanë mundur t’i afroheshin realitetit të një vendi që për ta ishte një mister.
E keni njohur letërsinë shqipe në një periudhë totalitarizmi. Si do ta karakterizoje ndjesinë që la ajo tek ju atë kohë? A ndryshonte ajo nga letërsia nën censurë që shkruhej në atë periudhë dhe në vendin tuaj?
Nga pikëpamja e një njeriu të cilit i pëlqen të lexojë, mund të them se letërsia që unë njoha në Shqipërinë e atyre viteve mund të ndahet në dy blloqe të mëdha (e di që s’jam aspak origjinal), domethënë, një bllok mazhoritar të atyre që mund të themi se hanin në grazhdin e regjimit ose ngrinin në qiell “arritjet” zyrtare, një letërsi e mërzitshme për nga tematika me interes të pakët për njerëz si ne që kishim vuajtur në diktaturë; blloku tjetër –për ta quajtur në një farë mënyre – do të ishte ai i pendave që kishin nevojë të dilnin nga kallëpet e ngushta të kohës dhe të sillnin vegime të reja, tema të reja dhe forma të reja.
Ky “bllok” është (ishte) domosdo minoritar, shumë minoritar. Më kujtohet të kem lexuar disa poezi të guximshme të një gruaje të re, që më shkaktuan kënaqësinë intime të revoltës. Ishin disa fletë të daktilografuara, të ruajtura me xhelozi, të lexuara fshehurazi në shtëpinë e saj. Ajo grua e re, poeteshë, quhet Mimoza Ahmeti. Për të, aktualisht kam vetëm një referencë të vakët përmes internetit. Më pëlqen të mendoj se vazhdon të jetë po aq e guximshme si në vitet ‘80, kur e njoha.
Gjatë qëndrimit tim në vendin tuaj, pata nderin e madh të njoh dhe të përqafoj njërin prej shkrimtarëve shqiptarë “të mallkuar”, me të cilin piva kafe dhe shkëmbeva cigare, me të cilin disa lot, herë nga tërbimi e herë nga emocioni, më rrodhën në rastet e pakta që patëm për të folur. Petro Marko. Brigadisti internacional që nuk e harroi të kaluarën e tij, që vuajti kohën e tij dhe vdiq me sytë nga e ardhmja pa ia dalë që të plotësojë ëndrrën e tij për të shkelur përsëri në truallin e Spanjës që e kishte në zemër.
Edhe tani më rrëqethin lotët e tij të emocionuar kur më shkoi mendja t’i dhuroja një distinktiv me flamurin e republikës spanjolle që ai e mbrojti me gjakun e tij. Më dhuroi një dëshmi të bukur personale, plot domethënie për mua (dhe për shumë spanjollë), romanin “Hasta la vista”, këtë frazë që shumë shqiptarë na e thoshin kur ndaheshim. Pastaj munda të lexoj, gjithashtu m’i dhuroi ai, romane dhe tregime të tjera që, edhe pse disa të vështirë, më pëlqen t’i rilexoj. Gjënë e fundit që kam lexuar prej tij ka qenë “Një emër në katër rrugë”, botuar, ma do mendja, me impenjimin e dy grave më të rëndësishme për Petron, të Safos dhe Arianitës (Anitës).
“Rrugëtimi i mbramë i Ago Ymerit”, çfarë është për ju ky libër?
E njoha personalisht Bashkimin në Barcelonë, në fund të viteve ‘90 dhe lidhëm një miqësi të mirë. Letërsia e tij erdhi tek unë për herë të parë përmes përkthimit në spanjisht që Ramoni i bëri veprës “Rrëfim ndanë një varri të zbrazët”, tematika e së cilës më tërhoqi dhe më mundësoi të zbuloja Bashkimin shkrimtar. Më vonë pata rastin e madh të përktheja në gjuhën katalane (njëra nga dy gjuhët e mia me përdorim të përditshëm)” Rrugëtimin e mbramë të Ago Ymerit”.
Qenë javë pune intensive, pa ia hedhur sytë orës, jo vetëm për shkak të kompleksitetit të stilit të tij, jo vetëm për shkak të afateve të dorëzimit; të ulesh para kompjuterit me një tekst që të mban të lidhur dhe nuk të lëshon, interesant për mua për nga tematika, por përthithës si një sfungjer për mënyrën se si i qaset intrigës dhe e bën të kalojë përmes një labirinthi përjetimesh dhe marrëzish, ku fantazia shpërthen pa u shkëputur nga trualli i rrëfimit, për mua qe një përparësi absolute. Sigurisht, u kënaqa jashtë mase me përkthimin. Duhet të them që të kesh pranë autorin kur i hyhet një përkthimi, kjo të jep një qetësi shumë të madhe.
Sikurse thashë në prezantimin e romanit, leximi i tij është sikurse të ulesh në tavolinë për të shijuar një gjellë të gatuar nga dikush që e njeh mirë gatimin dhe i njeh produktet që përdor, që di si t’i përpunojë ato dhe si t’i servirë në mënyrë që klienti të joshet nga pamja e pjatës dhe të hajë ngadalë duke kënaqur shqisat me shijet dhe nuancat e saj.
Ju vinit nga një vend komunist. Sa e ngjashme ishte ajo që gjetët në Shqipëri?
Përpara se të përgjigjem, më lejo të paraqes një rezervë. Kurrë nuk besova, as pashë një Shqipëri komuniste, për arsyen e thjeshtë se nuk ka pasur asnjë vend në botë që të ketë ndërtuar komunizmin, që, nëse s’gabohem, do të ishte një shoqëri pa klasa dhe, në Shqipëri ekzistonin –dhe ekzistojnë sikurse në vendet e tjera- klasat, dhe tani e di mirë që ekzistonin! A thua se ata që jetonin në bllok pa mungesa të asnjë lloji nuk përbënin një klasë, klasën sunduese?
A thua se nuk jetonin në kurriz të pjesës tjetër të shoqërisë? Tjetër gjë është se ata që ushtronin pushtetin e zbukuronin veten me etiketën e komunistit. Në Spanjë themi se nuk është petku ajo çfarë bën murgun, ndonëse ndihmon për ta kamufluar atë. Por nuk do t’i largohem më shumë pyetjes, sepse tema mund të kërkojë orë të gjata debati. Unë e konsideroj veten komunist dhe kam milituar në një parti komuniste më se njëzet vjet. Referencat e mia të para për Shqipërinë, i pata përmes Radio Tiranës, që gjatë diktaturës së Frankos qe një prej radiove më të dëgjuara nga sektorët e rezistencës antifashiste. Ishte një referencë për ne që luftonim për të rrëzuar diktaturën dhe për të ndërtuar një shoqëri më të drejtë. Është e qartë se me kalimin e kohës, do të konstatoja interesat që fshiheshin pas propagandës.
Përvoja e atyre pesë viteve që jetova në Shqipëri ishte shumë e dobishme, munda të shoh me sytë e mi hendekun që ndante propagandën nga realiteti. Aty arrita në përfundimin se ajo që ndërtohej në Shqipëri s’ishte gjë tjetër veçse një kopje e keqe e kapitalizmit populist, ku një elitë mendjendriturish nuk i kursente mjetet për të qëndruar në pushtet. Kjo klasë shfrytëzonte punën e pjesës tjetër të shoqërisë në interesin e vet, duke përdorur shtypjen më të egër për t’ia dalë mbanë, duke sajuar armiqtë e jashtëm – të famshmit poliagjentë dhe të ashtuquajturat orvatje për pushtim – për ta mbajtur kështu popullin në zgjedhën e saj.
Unë kam punuar në aparatin e propagandës së jashtme të atij regjimi dhe kam pasur mundësi të shoh se si manipuloheshin tekstet, se si zbatohej censura, se si ndërtohej ngrehina gjoja demokratike në kongreset e PPSH-së, në zgjedhjet e bashkimeve profesionale apo të organizatave bazë të partisë. Çdo ngjashmëri me demokracinë ishte thjesht imagjinatë. Njëra prej të drejtave bazë, e drejta për të vendosur lidhje me persona të tjerë ishte praktikisht e ndaluar, miqtë e mi nuk mund të vinin në shtëpinë time dhe as të më ftonin në të tyren pa marrë leje nga regjimi.
Pata presione në Fakultetin e Filologjisë kur si profesor i gjuhës spanjolle “mora guximin” për t’ia ulur notën të bijës së një anëtari të Byrosë Politike, që as meritonte të merrte notë kaluese. Konstatova zhdukjen e përkohshme të ndonjë miku, sepse dikush nga familja e tij dyshohej s’e di për çfarë. Instalonin mikrofona në shtëpinë tonë për të kontrolluar bisedat tona, ndonëse konsideroheshim “miq”. Këto dhe gjëra të tjera që do ta bënin shumë të gjatë rrëfimin qenë ato që më bindën përfundimisht se në Shqipëri nuk po ndërtohej socializmi. Në thelb, ajo nuk kishte shumë ndryshim nga Spanja e Frankos. Dhe ju siguroj Franko s’ishte komunist.
Në Shqipëri, por edhe në botë letërsia spanjolle, e ka një idhull, dhe ai është Servantesi. Në vendin tim të gjithë e duan Don Kishotin. A është aktual ky personazh ende sot?
Është e vërtetë. Janë një grusht autorësh që i quajmë klasikë të cilët, me gjithë shekujt që kanë kaluar, janë pika referimi universale. Servantesi është njëri prej tyre. Don Kishoti, nga i cili ruaj si diçka shumë të çmueshme një kopje të përkthimit të Fan Nolit, botuar më 1977, është një nga ato vepra letrare që nuk e humbin freskinë me kalimin e viteve. Sot ka donkishotë me tepri, sanço me tepri, mullinj me tepri, e të tjera tepri si këto.
A është Ballkani ende vendi ideal për romane të dhembjes…?
Ballkani ka qenë historikisht një zonë konfliktesh të pazgjidhura dhe, për pasojë, një skenë e shkëlqyeshme për këtë lloj letërsie. Situata e tanishme në gadishull, ndonëse duket të jetë përmirësuar ndjeshëm, ende është në gjendje të frymëzojë vepra që përshkruajnë një dhembje të madhe.
Interesat strategjike të fuqive të ndryshme që u shtohen interesave të nacionalizmave të rajonit nuk duket se do të ofrojnë një skenar, të paktën afatshkurtër, që të bën të mendosh se dhimbja po kalon në plan të dytë. Do të ishte e dëshirueshme e kundërta, por nuk më duket se bota po ecën në rrugën e zgjidhjes përfundimtare të konflikteve që rrënojnë një pjesë të mirë të planetit. Do të më pëlqente të isha i gabuar.
