Ju tregoj vlonjatin që solli i pari në gjuhën shqipe “Kujtimet” e Ismail Bej Qemalit
Këto ditë, kur shtëpia botuese “Toena” në Tiranë hodhi në qarkullim librin “Kujtimet” e atit të pavarësisë së Shqipërisë, Ismail bej Qemalit, të përkthyera prej origjinalit nga Abdurrahim Myftiu, media i mëshoi shumë faktit se ishte hera e parë që këto kujtime vinin në shqip nga origjinali. Kjo nuk është e vërtetë. Kujtimet e Ismail Qemalit në gjuhën shqipe janë botuar jashtë Shqipërisë para 42 vjetësh. Përkthyesi ishte Reshat Agaj nga Vlora, i cili ndërroi jetë në Kenosha të shtetit Uiskons dhe u varros në Detroit më 1981.
Botimi u realizua në Kanada nga shtëpia botuese “Harmoni Printing Limited”. Libri është luksoz, me kopertinë të fortë. Në ballinën me ngjyrë të kuqe është shtrirë një shqiponjë në fluturim. Libri ka 275 faqe, që përbëjnë kujtimet dhe 52 faqe plus, ku përfshihet parathënia, shënimi i përkthyesit, albumi dhe kujtimet personale dhe familjare rreth Ismail Qemalit nga Sefa Vlora, që në kohën e përkthimit të “Kujtimeve” jetonte në Romë. Në faqen e parë është vendosur shënimi: “Përktheu nga anglishtja Reshat Agaj”. Libri ka dhe një album nga jeta dhe aktiviteti i Ismail bej Qemalit, ku mbizotërojnë fotografi të aktit të shpalljes së pavarësisë. Përkthyesi ua kushton librin: “Dëshmorëve të atdheut, dëshmorëve të flamurit; atyre që ranë në çdo vend dhe në çdo kohë për Shqipërinë e lirë dhe të pavarur, për flamurin e shenjtë të Skënderbe Kastriotit dhe të Ismail Qemalit”.
Libri ka në hyrje dy poezi, njërën nga poeti Duçe J. Baba, botuar në “Kalendari Kombiar” të vitit 1900 kushtuar Ismail Qemalit dhe tjetra “Bjen telat” - rapsodi nga poeti Lasgush Poradeci kushtuar atit të pavarësisë së Shqipërisë.
Para se të shpalosë kujtimet e Ismail bej Qemalit nga origjinali në shqip, përkthyesi ka sjellë shkrimin “Udhëtimi i Ismail Qemalit në Sicili”, marrë nga libri i Pietro Scaglione “Historia e shqiptarëve të Italisë”, me përhyrje të Lumo Skëndos (Mithat Frashëri). Ky udhëtim i Ismail bej Qemalit është realizuar në maj të vitit 1909, pra para aktit të shpalljes së pavarësisë.
“Kujtimet” e Ismail bej Qemalit paraprihen nga parathënia e Uilliam Morton Fullerton, që zënë diçka më shumë se 6 faqe të librit.
Historia e sjelljes në shqip të “Kujtimeve”
Përkthyesi na ka lënë shënimet se si i lindi ideja e përkthimit në gjuhën shqipe të “Kujtimeve”, që ai e kishte lexuar në anglisht prej kopjes së vetme që ndodhej në bibliotekën e qytetit të Torontos. Rasti e solli që Reshat Agaj në vitin 1965 pësoi një aksident: një autobus udhëtarësh e goditi dhe e plagosi, duke e kthyer në një invalid të përkohshëm. Mbeti shumë muaj pa punë për shkak të dëmtimit të krahut të majtë. Menjëherë i shkoi në mend libri me kujtime dhe iu fut punës. Pas disa muajsh punë intensive arriti ta përkthente. Vështirësia tjetër ishte financimi i botimit. Në shënimet e veta Reshat Agaj shkruan: “Një libër i tillë kushtonte shumë dhe të gjithë e dimë se sa e vështirë është një nismë e tillë në rrethin e emigracionit tonë të varfër dhe të shpërndarë në të katër anët e lëmshit tokësor si zogjtë e korbit. Iu drejtova për ndihmë shokut tim të vjetër Nysret Bejkosalaj, vlonjat dhe ky si unë dhe i djegur nga malli për Vlorën. Nysreti, me zemërgjerësinë që e karakterizon, m’u përgjigj: ‘Nise botimin, se për mjetet financiare përgjigjem unë!’ Kështu u nis e u krye kjo ndërmarrje: u deshën dy vetë në fillim që këto kujtime të botoheshin në anglisht: Story dhe Fullerton dhe tani dy bashkëqytetarë të afërt në shpirt të plakut të pavdekshëm të Vlorës ia nxuarën në dritë fjalët, mendimet dhe veprat e jetës.”
Përkthyesi ndihej i çliruar shpirtërisht që arriti t’ia dilte në krye përkthimit dhe botimit. Përveç ndihmës që i dha bashkëqytetari vlonjat Nysret Bejkosalaj, ai i bëri thirrje komunitetit shqiptar në Kanada dhe në SHBA për ta mbështetur këtë botim. Thirrjes iu përgjigjën me kontribute financiare prof. Miftar Spahija, Qemal Lepenica, Duro Ciniu, Elez Ndreu, Qani Lesko, Halim Begeja, Enver Risilija, Miftar Saliu, Ismail Kadiu, Xhevat Kallajxhiu (ish-editor i “Diellit”), Islam Shehu, Petraq Ktona, Ruzhdi Daca, Qazim Emra, Fehmi Kokalari, Enver Shaska, prof. Aleksandër K. Vlora, Luan Isufi, Rexhep Hoxha, Jonuz Elezi dhe një sponsorizues që shënohet me inicialet T. K.
Reshat Agaj kujton në përcjelljen që i bën librit se “…në rininë e vet Ismail Qemali vizitonte shpesh Smokthinën, vendlindjen e Agajt, dhe kishte rënë në dashuri me bukuritë e fushës së Mesaplikut, që përshkohej si gjarpri nga Shushica e bardhë dhe e kulluar, rrethohet nga malet e Vetëtimës (Akroqeraunët e vjetër të Ilirëve) nga një anë dhe nga ana tjetër prej maleve të Çipinit, Këndrevicës dhe Tartarit, duke pasur mbi krye grykën strategjike të Kuçit. Agallarët e Smokthinës, duke parë këtë bir të Vlorës që shprehte kaq dashuri për këtë vend, u mblodhën dhe ia caktuan një pjesë të fushës, aty anës së lumit të mbushur me rrepe shekullorë, si pronë të tij dhe sot e kësaj dite, që është përdorur që në kohë të lashta si vend mbledhjeje, si kuvend, quhet “Rrapet e Ismail beut”. Kjo copë tokë në kohën që ne ishim në Shqipëri, dhe besoj edhe sot, nderohet si një vend i shenjtë dhe asnjëri nuk guxonte atëherë të priste një copë dru në rrapet, sepse besohej nga fshatarët se kush vë dorë mbi të prish një vakëf të Perëndisë dhe pëson një të keqe.”
Letërkëmbimi me gazetën “Times” të Londrës
Reshat Agaj në shënimin e titulluar “Parafjala e përkthyesit” falënderon shpirtrat e Somerville Story dhe Uilliam Morton Fullerton për përpjekjet dhe sakrificat që morën mbi vete për të na lënë kujtimet e atit të kombit. Ata me veprën e tyre i bënë kombit tonë një shërbim të shquar dhe për jetë duhet t’u jemi mirënjohës.
Reshati i shkroi gazetës “Times” të Londrës, në shërbim të së cilës ishin të dy autorët në kohën që redaktuan “Kujtimet”. Ai i kërkoi redaksisë që t’i jepte informacion rreth tyre. “Times” iu përgjigj kërkesës së tij, duke i dërguar kopjen e tre artikujve të ndryshëm të botuar në vitin 1952 nga redaksia e gazetës me rastin e vdekjes së Uilliam Fullerton, që ndërroi jetë në Paris. Në to i bëhej homazh jetës dhe veprës së Fullerton.
Uilliam Morton Fullerton qe nënshtetas amerikan, i lindur më 18 shtator 1866 në Norwich të shtetit Konektikat. Ai u arsimua dhe u edukua në “Philipps Academy”, Andover, Masaçusets. U diplomua në vitin 1886 në universitetin “Harvard”. U mor me gazetari dhe hyri në redaksinë e gazetës së Bostonit, “Advertiser” dhe pas disa muajsh përvoje u dërgua në Paris si ndihmës i korrespondentit të famshëm të “Timesit”, De Blowitz, të cilit i zuri vendin pasi ai ndërroi jetë. Më pas Fullerton u tërhoq dhe u mor me gazetari të lirë dhe krijimtari. Vepra më e njohur e tij është “Problems of Power” (“Probleme të fuqisë”). Gjatë Luftës së Parë Botërore Fullerton ishte një nga ndërlidhësit e shtabit amerikan me shtabet aleate të Evropës.
Lejen e përkthimit nga shtëpia botuese “Constable Publishers London” Reshat Agaj e siguroi më 9 janar 1968. Përkthyesi vlonjat pati letërkëmbim gjatë punës së vet edhe me Vandeleur Robinson, që jetonte në Londër, i cili e ndihmoi me informacione. Në shënimet e veta Agaj shkruan: “Dua ta shënoj me mirënjohje emrin e z. V. Robinson, i cili u mundua mjaft që të nxjerrë nga ‘Times’ shënimet e mësipërme dhe u vu në kontakt me shtëpinë botuese të Londrës ‘The Contables’, e cila mban të drejtën e botimit në çdo gjuhë.” Madje, zoti Robinson e njoftonte atë kohë se ndodhej në Muzeun e Londrës koleksioni i gazetës “Le Salut Dela Albanie” (“Shpëtimi i Shqipërisë”), që Ismail Qemali botoi për disa kohë pasi u nda nga “Albania” e Faik Konicës.
Kush ishte përkthyesi në shqip i “Kujtimeve” të I. Qemalit?
Reshat Agaj kishte lindur në mars 1914 në Ramicë të Vlorës. Pasi mbaroi mësimet fillore në fshatin e lindjes, studioi në Shkollën Tregtare të Vlorës. Ishte bashkënxënës me Petro Markon, dy nxënësit më të mirë klasës. Në vjeshtën e vitit 1932 la Vlorën dhe shkoi në Bari të Italisë, ku studio për katër vjet në Institutin e Kontabilitetit. U diplomua më 1936. Për ta përballuar nga ana financiare shkollimin e ndihmoi Lilly Vlora, e shoqja e Mahmut Vlorës, djalit të Ismail Qemalit. Ajo ishte me origjinë nga Nica e Francës, por pas vdekjes së të shoqit u vendos në Bari bashkë me fëmijët. Djali i saj, Ismaili (Aleksandro) studionte në të njëjtin institut me Reshatin.
Në vitin 1936 sapo kthehet nga Bari u emërua nëpunës tatimesh në Korçë. S’shkoi shumë kohë dhe e morën ushtar. Për 9 muaj kreu detyrimin ushtarak në shkollën ushtarake, që ndodhej te kazermat e Ali Rizait. Aty u njoh me Mehmet Shehun, që ashtu si ai stërvitej si oficer rezervë. Më pas filloi punë në Bankën e Shtetit. Jeta gjatë pushtimit fashist dhe nazist qe plot peripeci. Ai u rreshtua në radhët e Ballit Kombëtar.
Ikja e gjermanëve e gjeti në mëdyshje: të bashkohej me kolonat e tyre apo të qëndronte në Shqipëri. Fitoi dilema e dytë, sepse kishte marrë një letër nga Hysni Kapo se nuk do të kishte pasoja. Qëndroi. Menjëherë e nisën në radhët e Brigadës 23 partizane dhe u end në të ftohtët e dimrit të egër nëpër Shalë, Shosh, Pukë, më pas zbritën në Shkodër , për t’u ngjitur sërish në Dukagjin. I sulmuar nga të ftohtët dhe morrat, e ndjeu veten fatkeq. Kur brigada ishte hedhur nga Shala në Pukë, Reshati e kishte ndier veten me fat, se ishte takuar me Kadri Hazbiun, nipin, i cili e kishte qesëndisur:
- E more Reshat, a e fitove luftën, a?
I katandisur si mos më keq, me këmbë të ënjtura nga i ftohtët, plot lyrë e morra, mori guxim e ia ktheu:
- Në qoftë se kam bërë faje kundër jush, më merrni e më futni në burg e më dënoni sa të jetë ligji, jo po lëromëni, të lutem shumë, se kështu më duket se jam i dënuar me vdekje e se kjo jetë nuk durohet.
Kadriu, kur e pa në atë gjendje, i premtoi:
- Sa të mbërrij në Tiranë, do t’i them Hysniut të të transferojë në Tiranë.
Kadri Hazbiu ishte kushëriri i largët i Reshatit. Nëna e tij ishte mbesë tek Imerajt, nga fisi i Imer Agajt dhe Resul Imerit, që ishin gjyshërit e Agajve. Kadriu ishte ai djalë që hallë Xhevua, siç e thërriste Reshati të ëmën e Kadriut, ia kishte lënë këtij në kujdes në kohën e italianëve, kur ishte student në Shkollën Tregtare të Vlorës dhe tani kishte rastin t’ia shpërblente.
Kadri Hazbiu do të përpiqej që ta sakrifikonte Reshatin për interesat e veta dhe të partisë që përfaqësonte në vitet e mëvonshme.
Kadriu, nipi, dhe Shefqet Musaraj, daja, e rikthyen Reshatin në Tiranë. Ai duke qenë se ishte një nga dy stenografët që kishte asokohe Shqipëria, nisi punë si stenograf në gazetën “Bashkimi’. Punoi me kënaqësi nën urdhrat e shkrimtarit Petro Marko, me të cilin kishin studiuar bashkë në Shkollën Tregtare të Vlorës, ndërsa atë kohë ai ishte kryeredaktor i gazetës. Nuk kaloi shumë kohë dhe Reshatit i erdhi radha e arrestimit. Tortura dhe akuza të kota e më pas burg i vështirë. Pas qelisë dhe gjyqit përfundon në kënetën e Maliqit, ku pa vdekjen me sy.
Kthehet nga burgu dhe me ndihmën e miqve nisi sërish punën si stenograf; këtë herë në radhët e gazetës “Zëri i popullit”. Nuk kaloi shumë kohë dhe “nipi” (Kadri Hazbiu) i përgatit kurthin: “Vëllai i Reshatit, Pertefi është arrestuar si armik që kërkonte të përmbyste pushtetin dhe gjyqi i ka dhënë dënim me vdekje.” Pas torturave çnjerëzore dhe pas vendimit të gjyqit, Kadri Hazbiu realizon takimin e Reshatit me vëllanë e katandisur kockë e lëkurë, ku merr pjesë edhe ai vetë, dhe i dikton alternativën: “Ose na shërbe, ose vëllanë e pret plumbi.” Një pjesë e të gjykuarve në të njëjtin grup me vëllanë ishin vrarë.
Reshatit i dhimbet vëllai i katandisur kufomë dhe pranon që të arratiset në Greqi për t’u shërbyer interesave të shtetit komunist. Mirëpo, sapo shkon në Greqi, ai kërkon takim me zyrën amerikane dhe u tregon se pse e kanë nisur nga Shqipëria, ndërkohë që i mbanin peng vëllanë. Amerikanët interesohen dhe pas disa kohësh e kalojnë në Itali dhe nga Italia në Kanada. Punoi në zyrat e Postës së Torontos. Më pas nisi veprimtarinë duke bashkëpunuar me lëvizjen e Legalitetit, madje përgatiti dhe disa numra të gazetës “Atdheu”. I zhgënjyer nga emigracioni, politik shkoi në Kenosha të Uiskonsit, te një miku i tij, shqiptar nga Maqedonia, me të cilin kishin qenë bashkë në kamp në Greqi, derisa ndërroi jetë.
Reshat Agaj nuk bashkëpunoi me Sigurimin Shqiptar, edhe pse qe një ndër viktimat e tij. Ndoshta kjo ishte edhe arsyeja pse vëllanë ia pushkatuan. Ai la pas një emër të mirë dhe ishte veprimtar i diasporës shqiptare dhe shkroi e përktheu derisa vdiq. Firmën e tij e gjejmë në gazetat “Atdheu”, “Dielli” dhe “Flamuri”. La pas një ditar, që e pati shkruar në çastet e fundit të jetës, ku sqaron të gjitha peripecitë e jetës së vet.
Dalip Greca : Gazeta Metropol
Këto ditë, kur shtëpia botuese “Toena” në Tiranë hodhi në qarkullim librin “Kujtimet” e atit të pavarësisë së Shqipërisë, Ismail bej Qemalit, të përkthyera prej origjinalit nga Abdurrahim Myftiu, media i mëshoi shumë faktit se ishte hera e parë që këto kujtime vinin në shqip nga origjinali. Kjo nuk është e vërtetë. Kujtimet e Ismail Qemalit në gjuhën shqipe janë botuar jashtë Shqipërisë para 42 vjetësh. Përkthyesi ishte Reshat Agaj nga Vlora, i cili ndërroi jetë në Kenosha të shtetit Uiskons dhe u varros në Detroit më 1981.
Botimi u realizua në Kanada nga shtëpia botuese “Harmoni Printing Limited”. Libri është luksoz, me kopertinë të fortë. Në ballinën me ngjyrë të kuqe është shtrirë një shqiponjë në fluturim. Libri ka 275 faqe, që përbëjnë kujtimet dhe 52 faqe plus, ku përfshihet parathënia, shënimi i përkthyesit, albumi dhe kujtimet personale dhe familjare rreth Ismail Qemalit nga Sefa Vlora, që në kohën e përkthimit të “Kujtimeve” jetonte në Romë. Në faqen e parë është vendosur shënimi: “Përktheu nga anglishtja Reshat Agaj”. Libri ka dhe një album nga jeta dhe aktiviteti i Ismail bej Qemalit, ku mbizotërojnë fotografi të aktit të shpalljes së pavarësisë. Përkthyesi ua kushton librin: “Dëshmorëve të atdheut, dëshmorëve të flamurit; atyre që ranë në çdo vend dhe në çdo kohë për Shqipërinë e lirë dhe të pavarur, për flamurin e shenjtë të Skënderbe Kastriotit dhe të Ismail Qemalit”.
Libri ka në hyrje dy poezi, njërën nga poeti Duçe J. Baba, botuar në “Kalendari Kombiar” të vitit 1900 kushtuar Ismail Qemalit dhe tjetra “Bjen telat” - rapsodi nga poeti Lasgush Poradeci kushtuar atit të pavarësisë së Shqipërisë.
Para se të shpalosë kujtimet e Ismail bej Qemalit nga origjinali në shqip, përkthyesi ka sjellë shkrimin “Udhëtimi i Ismail Qemalit në Sicili”, marrë nga libri i Pietro Scaglione “Historia e shqiptarëve të Italisë”, me përhyrje të Lumo Skëndos (Mithat Frashëri). Ky udhëtim i Ismail bej Qemalit është realizuar në maj të vitit 1909, pra para aktit të shpalljes së pavarësisë.
“Kujtimet” e Ismail bej Qemalit paraprihen nga parathënia e Uilliam Morton Fullerton, që zënë diçka më shumë se 6 faqe të librit.
Historia e sjelljes në shqip të “Kujtimeve”
Përkthyesi na ka lënë shënimet se si i lindi ideja e përkthimit në gjuhën shqipe të “Kujtimeve”, që ai e kishte lexuar në anglisht prej kopjes së vetme që ndodhej në bibliotekën e qytetit të Torontos. Rasti e solli që Reshat Agaj në vitin 1965 pësoi një aksident: një autobus udhëtarësh e goditi dhe e plagosi, duke e kthyer në një invalid të përkohshëm. Mbeti shumë muaj pa punë për shkak të dëmtimit të krahut të majtë. Menjëherë i shkoi në mend libri me kujtime dhe iu fut punës. Pas disa muajsh punë intensive arriti ta përkthente. Vështirësia tjetër ishte financimi i botimit. Në shënimet e veta Reshat Agaj shkruan: “Një libër i tillë kushtonte shumë dhe të gjithë e dimë se sa e vështirë është një nismë e tillë në rrethin e emigracionit tonë të varfër dhe të shpërndarë në të katër anët e lëmshit tokësor si zogjtë e korbit. Iu drejtova për ndihmë shokut tim të vjetër Nysret Bejkosalaj, vlonjat dhe ky si unë dhe i djegur nga malli për Vlorën. Nysreti, me zemërgjerësinë që e karakterizon, m’u përgjigj: ‘Nise botimin, se për mjetet financiare përgjigjem unë!’ Kështu u nis e u krye kjo ndërmarrje: u deshën dy vetë në fillim që këto kujtime të botoheshin në anglisht: Story dhe Fullerton dhe tani dy bashkëqytetarë të afërt në shpirt të plakut të pavdekshëm të Vlorës ia nxuarën në dritë fjalët, mendimet dhe veprat e jetës.”
Përkthyesi ndihej i çliruar shpirtërisht që arriti t’ia dilte në krye përkthimit dhe botimit. Përveç ndihmës që i dha bashkëqytetari vlonjat Nysret Bejkosalaj, ai i bëri thirrje komunitetit shqiptar në Kanada dhe në SHBA për ta mbështetur këtë botim. Thirrjes iu përgjigjën me kontribute financiare prof. Miftar Spahija, Qemal Lepenica, Duro Ciniu, Elez Ndreu, Qani Lesko, Halim Begeja, Enver Risilija, Miftar Saliu, Ismail Kadiu, Xhevat Kallajxhiu (ish-editor i “Diellit”), Islam Shehu, Petraq Ktona, Ruzhdi Daca, Qazim Emra, Fehmi Kokalari, Enver Shaska, prof. Aleksandër K. Vlora, Luan Isufi, Rexhep Hoxha, Jonuz Elezi dhe një sponsorizues që shënohet me inicialet T. K.
Reshat Agaj kujton në përcjelljen që i bën librit se “…në rininë e vet Ismail Qemali vizitonte shpesh Smokthinën, vendlindjen e Agajt, dhe kishte rënë në dashuri me bukuritë e fushës së Mesaplikut, që përshkohej si gjarpri nga Shushica e bardhë dhe e kulluar, rrethohet nga malet e Vetëtimës (Akroqeraunët e vjetër të Ilirëve) nga një anë dhe nga ana tjetër prej maleve të Çipinit, Këndrevicës dhe Tartarit, duke pasur mbi krye grykën strategjike të Kuçit. Agallarët e Smokthinës, duke parë këtë bir të Vlorës që shprehte kaq dashuri për këtë vend, u mblodhën dhe ia caktuan një pjesë të fushës, aty anës së lumit të mbushur me rrepe shekullorë, si pronë të tij dhe sot e kësaj dite, që është përdorur që në kohë të lashta si vend mbledhjeje, si kuvend, quhet “Rrapet e Ismail beut”. Kjo copë tokë në kohën që ne ishim në Shqipëri, dhe besoj edhe sot, nderohet si një vend i shenjtë dhe asnjëri nuk guxonte atëherë të priste një copë dru në rrapet, sepse besohej nga fshatarët se kush vë dorë mbi të prish një vakëf të Perëndisë dhe pëson një të keqe.”
Letërkëmbimi me gazetën “Times” të Londrës
Reshat Agaj në shënimin e titulluar “Parafjala e përkthyesit” falënderon shpirtrat e Somerville Story dhe Uilliam Morton Fullerton për përpjekjet dhe sakrificat që morën mbi vete për të na lënë kujtimet e atit të kombit. Ata me veprën e tyre i bënë kombit tonë një shërbim të shquar dhe për jetë duhet t’u jemi mirënjohës.
Reshati i shkroi gazetës “Times” të Londrës, në shërbim të së cilës ishin të dy autorët në kohën që redaktuan “Kujtimet”. Ai i kërkoi redaksisë që t’i jepte informacion rreth tyre. “Times” iu përgjigj kërkesës së tij, duke i dërguar kopjen e tre artikujve të ndryshëm të botuar në vitin 1952 nga redaksia e gazetës me rastin e vdekjes së Uilliam Fullerton, që ndërroi jetë në Paris. Në to i bëhej homazh jetës dhe veprës së Fullerton.
Uilliam Morton Fullerton qe nënshtetas amerikan, i lindur më 18 shtator 1866 në Norwich të shtetit Konektikat. Ai u arsimua dhe u edukua në “Philipps Academy”, Andover, Masaçusets. U diplomua në vitin 1886 në universitetin “Harvard”. U mor me gazetari dhe hyri në redaksinë e gazetës së Bostonit, “Advertiser” dhe pas disa muajsh përvoje u dërgua në Paris si ndihmës i korrespondentit të famshëm të “Timesit”, De Blowitz, të cilit i zuri vendin pasi ai ndërroi jetë. Më pas Fullerton u tërhoq dhe u mor me gazetari të lirë dhe krijimtari. Vepra më e njohur e tij është “Problems of Power” (“Probleme të fuqisë”). Gjatë Luftës së Parë Botërore Fullerton ishte një nga ndërlidhësit e shtabit amerikan me shtabet aleate të Evropës.
Lejen e përkthimit nga shtëpia botuese “Constable Publishers London” Reshat Agaj e siguroi më 9 janar 1968. Përkthyesi vlonjat pati letërkëmbim gjatë punës së vet edhe me Vandeleur Robinson, që jetonte në Londër, i cili e ndihmoi me informacione. Në shënimet e veta Agaj shkruan: “Dua ta shënoj me mirënjohje emrin e z. V. Robinson, i cili u mundua mjaft që të nxjerrë nga ‘Times’ shënimet e mësipërme dhe u vu në kontakt me shtëpinë botuese të Londrës ‘The Contables’, e cila mban të drejtën e botimit në çdo gjuhë.” Madje, zoti Robinson e njoftonte atë kohë se ndodhej në Muzeun e Londrës koleksioni i gazetës “Le Salut Dela Albanie” (“Shpëtimi i Shqipërisë”), që Ismail Qemali botoi për disa kohë pasi u nda nga “Albania” e Faik Konicës.
Kush ishte përkthyesi në shqip i “Kujtimeve” të I. Qemalit?
Reshat Agaj kishte lindur në mars 1914 në Ramicë të Vlorës. Pasi mbaroi mësimet fillore në fshatin e lindjes, studioi në Shkollën Tregtare të Vlorës. Ishte bashkënxënës me Petro Markon, dy nxënësit më të mirë klasës. Në vjeshtën e vitit 1932 la Vlorën dhe shkoi në Bari të Italisë, ku studio për katër vjet në Institutin e Kontabilitetit. U diplomua më 1936. Për ta përballuar nga ana financiare shkollimin e ndihmoi Lilly Vlora, e shoqja e Mahmut Vlorës, djalit të Ismail Qemalit. Ajo ishte me origjinë nga Nica e Francës, por pas vdekjes së të shoqit u vendos në Bari bashkë me fëmijët. Djali i saj, Ismaili (Aleksandro) studionte në të njëjtin institut me Reshatin.
Në vitin 1936 sapo kthehet nga Bari u emërua nëpunës tatimesh në Korçë. S’shkoi shumë kohë dhe e morën ushtar. Për 9 muaj kreu detyrimin ushtarak në shkollën ushtarake, që ndodhej te kazermat e Ali Rizait. Aty u njoh me Mehmet Shehun, që ashtu si ai stërvitej si oficer rezervë. Më pas filloi punë në Bankën e Shtetit. Jeta gjatë pushtimit fashist dhe nazist qe plot peripeci. Ai u rreshtua në radhët e Ballit Kombëtar.
Ikja e gjermanëve e gjeti në mëdyshje: të bashkohej me kolonat e tyre apo të qëndronte në Shqipëri. Fitoi dilema e dytë, sepse kishte marrë një letër nga Hysni Kapo se nuk do të kishte pasoja. Qëndroi. Menjëherë e nisën në radhët e Brigadës 23 partizane dhe u end në të ftohtët e dimrit të egër nëpër Shalë, Shosh, Pukë, më pas zbritën në Shkodër , për t’u ngjitur sërish në Dukagjin. I sulmuar nga të ftohtët dhe morrat, e ndjeu veten fatkeq. Kur brigada ishte hedhur nga Shala në Pukë, Reshati e kishte ndier veten me fat, se ishte takuar me Kadri Hazbiun, nipin, i cili e kishte qesëndisur:
- E more Reshat, a e fitove luftën, a?
I katandisur si mos më keq, me këmbë të ënjtura nga i ftohtët, plot lyrë e morra, mori guxim e ia ktheu:
- Në qoftë se kam bërë faje kundër jush, më merrni e më futni në burg e më dënoni sa të jetë ligji, jo po lëromëni, të lutem shumë, se kështu më duket se jam i dënuar me vdekje e se kjo jetë nuk durohet.
Kadriu, kur e pa në atë gjendje, i premtoi:
- Sa të mbërrij në Tiranë, do t’i them Hysniut të të transferojë në Tiranë.
Kadri Hazbiu ishte kushëriri i largët i Reshatit. Nëna e tij ishte mbesë tek Imerajt, nga fisi i Imer Agajt dhe Resul Imerit, që ishin gjyshërit e Agajve. Kadriu ishte ai djalë që hallë Xhevua, siç e thërriste Reshati të ëmën e Kadriut, ia kishte lënë këtij në kujdes në kohën e italianëve, kur ishte student në Shkollën Tregtare të Vlorës dhe tani kishte rastin t’ia shpërblente.
Kadri Hazbiu do të përpiqej që ta sakrifikonte Reshatin për interesat e veta dhe të partisë që përfaqësonte në vitet e mëvonshme.
Kadriu, nipi, dhe Shefqet Musaraj, daja, e rikthyen Reshatin në Tiranë. Ai duke qenë se ishte një nga dy stenografët që kishte asokohe Shqipëria, nisi punë si stenograf në gazetën “Bashkimi’. Punoi me kënaqësi nën urdhrat e shkrimtarit Petro Marko, me të cilin kishin studiuar bashkë në Shkollën Tregtare të Vlorës, ndërsa atë kohë ai ishte kryeredaktor i gazetës. Nuk kaloi shumë kohë dhe Reshatit i erdhi radha e arrestimit. Tortura dhe akuza të kota e më pas burg i vështirë. Pas qelisë dhe gjyqit përfundon në kënetën e Maliqit, ku pa vdekjen me sy.
Kthehet nga burgu dhe me ndihmën e miqve nisi sërish punën si stenograf; këtë herë në radhët e gazetës “Zëri i popullit”. Nuk kaloi shumë kohë dhe “nipi” (Kadri Hazbiu) i përgatit kurthin: “Vëllai i Reshatit, Pertefi është arrestuar si armik që kërkonte të përmbyste pushtetin dhe gjyqi i ka dhënë dënim me vdekje.” Pas torturave çnjerëzore dhe pas vendimit të gjyqit, Kadri Hazbiu realizon takimin e Reshatit me vëllanë e katandisur kockë e lëkurë, ku merr pjesë edhe ai vetë, dhe i dikton alternativën: “Ose na shërbe, ose vëllanë e pret plumbi.” Një pjesë e të gjykuarve në të njëjtin grup me vëllanë ishin vrarë.
Reshatit i dhimbet vëllai i katandisur kufomë dhe pranon që të arratiset në Greqi për t’u shërbyer interesave të shtetit komunist. Mirëpo, sapo shkon në Greqi, ai kërkon takim me zyrën amerikane dhe u tregon se pse e kanë nisur nga Shqipëria, ndërkohë që i mbanin peng vëllanë. Amerikanët interesohen dhe pas disa kohësh e kalojnë në Itali dhe nga Italia në Kanada. Punoi në zyrat e Postës së Torontos. Më pas nisi veprimtarinë duke bashkëpunuar me lëvizjen e Legalitetit, madje përgatiti dhe disa numra të gazetës “Atdheu”. I zhgënjyer nga emigracioni, politik shkoi në Kenosha të Uiskonsit, te një miku i tij, shqiptar nga Maqedonia, me të cilin kishin qenë bashkë në kamp në Greqi, derisa ndërroi jetë.
Reshat Agaj nuk bashkëpunoi me Sigurimin Shqiptar, edhe pse qe një ndër viktimat e tij. Ndoshta kjo ishte edhe arsyeja pse vëllanë ia pushkatuan. Ai la pas një emër të mirë dhe ishte veprimtar i diasporës shqiptare dhe shkroi e përktheu derisa vdiq. Firmën e tij e gjejmë në gazetat “Atdheu”, “Dielli” dhe “Flamuri”. La pas një ditar, që e pati shkruar në çastet e fundit të jetës, ku sqaron të gjitha peripecitë e jetës së vet.
Dalip Greca : Gazeta Metropol
