Xhemili kish lënë Greqinë dhe më zbriti një ditë familjarisht në aeroport të Kennedit.
Edhe Amerikën e shkele, o gjë e derrit! – i thashë me lotë në sy.
E shkela edhe unë siç e shkele ti, o surrat kinez! – ma kthevi. Shtyvi karrocën ngarkuarë me valixhe dhe m’u hodh në qafë.
Të ra llotaria amerikane, më thanë.
Mezi më ra, që i rëntë dambllaja, i rëntë! – psherëtivi ay. E shoqja dhe i biri i vetmë, rrinin si dy pula të përhumbura.
- Në Selanik, tërë këto vite?
- Në Selanik, - ma kthevi Xhemili.
- Që atëhere?
- Që atëhere.
- Milo e ke emrin akoma?
- Jo, aty nja dy vite më parë, e bëra Mihal.
- Si Mihal, erdhe këtu?
- Kam ardhur si Xhemil, se llotaria më ra në racionin që u është lënë
shqiptarve. Grekët nuku e përfitojnë llotari amerikane…
* * *
Rri e sjell dërmend nja katërmbëdhjetë vite më parë, një ditë nëntori, kur ky, Xhemili, le fshatnë, vjen në Korçë e më ze mua, mu te dera e parkut të mallrave.
Peço, - më thotë, - iknë këta!
E bënte me sytë lart nga qielli, si i fandaksur. Demek po na linin ata që kishmë mbi kokë. Vetëm e bardha e syve i dukej, e kjo më shumë të shtinte frikë se shpresë. T’ëmën, do hamë donjë burg gjene! – i thashë vetes.
Qepe, more gomar! – ia bëra.
Ja dëgjomë mua! Iknë, kur mos i kem tërë! Po thuaj frikës të t’i heqë thonjtë nga gjoksi, hidhemi në Greqi e zemë donjë punë. Kështu erdhi sëra! Në kufi bëjnë sëkur nuku shohin këta tashi, oreee!
Më bindi, hajvani, më bëri trim: të pasnesmen ishmë në Greqi! As komunizëm kish rënë, as rojet nga kufiri ishnë hequr! Ne të dy ishmë të parët nga fshati, që u hothmë matanë.
Që atëhere, kanë kaluarë muaj e vite e unë akoma e sot Xhemilë e shoh si njerinë që na rrëzovi komunizmin në Shqipëri. Xhemili nuku qe as hero as kaçak. Ay nuku kundërshtovi asnjërin nga të parët e fshatit, as e shavi pushtetnë e as foli njëherë kundër komunizmit. Po për mua Xhemili mbeti ay që më rrëzovi komunizmin! Më është ngulur në kokë kështu e nuku gjendet peshkop të ma heqë. Jam bërë si ata që sapo në vesh u bie një gjë, në sy u shfaqet një gjë fare tjetër. Sa herë njerëzit zenë në gojë rënien e Murit të Berlinit, mua, fap, më fanitet Xhemili i fshatit tonë. Pashë njëherë në Greqi një film për Stalinë. Atë natë e kalova plot me ëndrra për Xhemilë. Më vonë, puna, familja e jeta me zhurmë në Amerikë më bëri ta harroj ca kohë shokun tim pe fshati. Kur, një ditë, presidenti i këtushmë po fliste në një konferencë e po thosh “që kur u përmbys komunizmi…” Mua, fap: Xhemili! Vetëm nga që atë ditë nëntori, erdhi e më tha të merrmim rrugët për jashtë.
Kështu: Xhemili në të vërtetë komunizmin nuku e rrëzovi, por mërgimnë e ri nga fshati tonë, ay e fillovi. Kjo është si një e një që bëjnë dy. Oh, si ishin ato çapet e parë matanë kufirit. Nuku do t’i harroj kurrë! Thamë të këtheheshim në një fshat, lamë xhadenë, hothmë një urë, kur shohëm po na vinte prapa një furgon i televizjonit grek. Na zunë. Dinin shqip ata. Ngritnë aparatnë dhe syçkën e tij e hodhë mbi ne. Syçka shikonte këpucët tona të grisura, qeskat pe plastmasi me bukë e djathë dhe na u ngjit gjer te surretërit tonë. Unë dridhsha nga frika ce mo’ na kthenin. Xhemili nuk e prishi gjaknë hiç.
Orthodhoksë ini?
Si urdhëron! Që të dy! - tha Xhemili që për vete nuku ish. E nuku tha, horri, që ish nip i hoxhës së Gollokamjes.
Kur dollët nga Shqipëria?
Mbrëmë.
Aparati kërciste: kërrrr…
Si është gjëndja andej?
Mo e pyet! – u përgjigj gjene shoku im. - Popullit i ka ardhur sharra në koskë!
Nuku mbahej më Xhemili:
Ajo robëri kish kohë që na qe bërë e padurueshme. Prandaj, me Peçon, me
…Petraqnë-de, erdhmë këtej, në botën e lire, në këtë vend, ku fryn era e lirisë, era e të drejtave njerëzore...
Tërë jetën Xhemili kish punuarë në Vatër të Kulturës e ish më bilbil nga tërë ne,
shokët e tij. Atë ditë si për ta kuptuarë ata që fliste për lirinë, zbrazte frymë nga flegrat e hundës e thithte me tërë forcën një ajër që kundërmonte shurrë bagëtish.
- Po ti? – më pyetnë.
Nisa edhe unë të thithnja ajrin e përzjerë me shurrë bagëtish të atij fshatit grek.
Ja, thith lirinë! – u thashë dhe s’pushonja së thithuri.
Si ju duket Greqia? – më pyeti budallallëkshe njëri pe ata të televizionit.
S’ e kemi parë akoma, - nisa të them unë.
Ç’pyet! – ma mori pe goje fjalën, Xhemili. – Si mund t’i duket të porsazgjidhurit nga litarët, hapësira e lirë?!
Punuamë ca kohë me mëditje në ato fshatrat malore greke, morëm aq para sa nuku besonim sytë tonë, blemë ca plaçka që s’i kishmë parë kurrë, i hodhmë mbi një kamion e ia mbajtmë për Kapshticë. Nuku kish nevojë të merrnim malet tashi se grekët nuku thoshnë gjë po t’u kalonje kufinë. Plys që ishmë ngarkuarë shumë..
Dhe këtej nga ana tonë rojet na pritnë me buzë të qeshur. Ne ishmë nga ata që ktheheshin dhe televizioni i Tiranës, që kish javë që qe ngulur aty, dukej sëkur po na priste. Televizion andej, televizion këtej! Aty na mbërthyenë me kamera edhe atë tërë ato ditë e jepnin nga pesë a gjashtë herë daljen tonë nga trualli grek. E ne netëve pranë sobës bubulake e pamë kushedi sa here veten tonë në këthim pe kurbetit të parë.
Pse po këtheheni? – na pyeste kameramani.
Ne, ulur përmbi thasët me plaçka që mezi prismim t’i shpimim në shtëpi, u përgjigjshim ashtu si deshnë ata. T’ëmën e s’ëmës, sa të pikëlluarë që i bëmim surretërit tonë! Të ma kërkojë këtë njeri sot, nuk e bëj dot!
Ç’të mos këthehemi?1 – ia priste Xhemili, që Vatra e Kulturës ia kish dhënë të tëra fjalitë që i duheshin për ato kohëra. - Durohet i huaji, more! Mbase nuk e besoni, po buka e tjetrit është e hidhur!
Pashë kamerën që më vështrovi mua.
Ku ka si vendi yt! - përforcova unë, shkurt.
Të dy nismë gjene të thithmim ajrin e kësaj ane, por kameramani na i previ thithjet me ca pyetje të shpëlara.
Ju mori malli për tokën e të parëve?
Malli, the?! – Xhemili zuri të lotonte dhe u hodh të puthte asfaltin e Kapshticës.
Unë për të qarë, atë herë të parë e pata zor, por gjene u shkëputa nga thesi im i plaçkave dhe u përmbysa të puthnja edhe unë. Mua, dheu i të parëve më qëllovi çimento dhe e ftohtë akull!
Ka plot të rinj, që të gënjyerë nga propaganda duanë që të lenë atdheun. Ju që ktheheni çfarë do t’u thoshnit atyre? – më pyetnë mua.
Këtu qe halli i tyre. Unë e dinja përgjigjen që deshnë.
Ku ka si vendi jonë! Këtu ka vështirësi…
… të rritjes! - ma plotësovi shoku im, që qe marrë me kulturën.
- Të rritjes, të rritjes, - e zura fillë unë, - por, ama, liria është me pashë! Mos lëvizni, do t’i këshillojmë.
Thamë kështu në kufi, po me të vajtur në fshat, tërë moshatarët tonë u ngritnë më këmbë. U bëmë nja njëzet veta dhe nën komandën e Xhemilit, malit e malit, nëpër monopate, zumë gjene Greqinë. Mezi ia mësuamë emrat njëri tjetrit se shumica i kishnë ndërruarë. Myslimanët e fshatit tonë mund t’i dallonje kollaj, ce që të tërë mbanin kryqe të varrur në qafë e ishnë të parët që sapo dëgjonin këmbana, këtheheshin nga to e bënin kryq, dyke mërmëruar sëkur i luteshin Zotit. Televizioni grek sëkur nuku kish punë tjetër, na e zinte kurdoherë pritën. Xhemili që këtej e tutje do quhej Milo, fliste i pari dhe pas tij, u bëmë bilbila edhe ne të tjerët.
Përse po e lini Shqipërinë? – ishte pyetja që na bënin më shumë.
E lemë se komunizmi na këtheu në skllevër – thoshim ne tërë njësoj sëkur na
e kishnë mësuar në shkollë - Këtej nga ju fryn anembanë flladi i lirisë.
Erdhëm të gëzojmë të drejtat e njeriut!
Nuku këthehemi kurrë më, në atë vend të shkretuar!
Ishnë tëra fjalë që i kishmë dëgjuarë sefte të thëna pe Milos tonë e s’i kishmë zor
t’i përsërismim. Thoshim që nuk do këtheheshim, ce grekëve u vinte mire që kjo të dëgjohej në televizion, po gënjenim si shejtanër, ce punomim sa punomim, mbushmim thasët me plaçka e hë, rrugën e këthimit për shtëpi. Ca bile nuku kishnë punuarë fare, po gjene thasët me plaçka i kishnë më të ngjeshur nga ç’i kishmë ne. E ata ishnë të parët që derdheshin të puthnin oborrë e postës kufitare nën sytë e televizionit të Tiranës.
Ja, të dashur telespektatorë, - niste gazetari - ja, të zhgënjyerë nga e ashtuquajtura parajsë kapitaliste, një grup tjetër që kthehet.
Ç’grup tjetër mo, batakçinjtë e qenit, po ne ore, ishmë, fshatarët e Gollokamjes,
që hymim e dilmim! Unë në fillim kujtova ce vërtet ata nuku na mbanin mend që kishmë hyrë e dalë edhe nja gjashtë a shtatë herë të tjera, po u binda që e dinin mirë që ishmë po ne! Ce njëherë, kur, pa lëshuarë thesnë me plaçka, dyke qarë më mirë se aktorët e Zako Çajupit, kisha rënë përmbys e po puthnja me mall tokën e të parëve, kameramani më ra me majën e këpucës e më tha avash dyke filmuarë të tjerët.
Herën e parë fare e ke bërë shkëlqyeshëm çmallosjen, këto të tjerat nuku i ke patur gjë e nuku t’i kam filmuarë!
Pastaj na bënin pyetjen e fundit:
Si thoni, ju shkon më mendja ta lini vendin tuaj?
E ne, nja njëzet e ca vetë, të tërë në kor.
- Kurrë më! Pa-pa-pa!
E të nesmen që pa gdhirë kapërcenim prapë kufinë. Në fshat u mësuanë me ikjet
tona e nuk u bënin më përshtypje. Kur u nisa të parën herë, ajo e ndjera mama, - ish akoma gjallë atëkohë, - qante me gulshe e i ra të fikët kur u ndamë. Të mos qe Xhemili që më tërhiqtë pe mënge, e lashë, i kalla flamën Greqisë. E kur u ktheva pas njëzet ditësh ajo më lau me lotë malli. Nuku largohej pe krevatit tim, se desh të më shëkonte kur flinja, desh të çmallej. Pastaj u mësua. Kur këthesha herët e tjera, po të kish rënë për gjumë, më ndjente, por vetëm më pyeste, pa e hapur derën e odës e pa u ngritur hiç:
Peço, ti po lëvrin andej? U këthyetë?
Po mama, u këthyemë.
I vure llozë portës?
Kaloja të nesërmen të merrnja Stefon që të iknim gjene, po e njëjta shpërkujdesje. Njësoj si e imja, nëna e tij dilte në penxhere e na fliste që pas:
Nuku ju ndjeva fare mbrëmë, more djem. Po ikni, ëh, Si s’vutë gjë në gojë para se të merrni udhë!
Ska gjë, mama, do të marrim donjë gjë andej nga Follorina – e qetësonte
Stefoja, njësoj sëkur ta siguronte që do hanim donjë paçe, në klub të fshatit. Pastaj i linte sëmës porositë: - Thesët me rroba, i kini në hajat, mama. Ca pe rrobave janë akoma të lagura. Se mos i shisni ashtu! Duhen nderë një çikë, sapo të dalë djelli. M’i dha një zonjë greke, nga teli i saj… Sapo i kish vënë të thaheshin.
Stefoja ish nga ata që shumicën e plaçkave i sillnin të lagura. Ish nga ata që nuk para u pëlqenin punën më të dy anët e kufirit.
Kooperativa akoma nuku qe prishur, por në fshat asnjëri nuku desh të dilte në fushë e ato tashi dukshin të pa jetë. Fëmijët tonë ishin veshur të tërë me rroba që mbanin shkrime me gërma e kuptime, që asnjëri nuk u jepte dum. Në Gollokamje qe hapur pazari me mallra greke e për t’i shtënë në dorë, mund të përdornje lekë dhe dhrahmi. Nga fshatrat e tjerë vinin plot njerëz të blinin e sidomos të merrnin takim me Milon, për t’u hedhur tutje dhe ata. U bëmë shumë tashi. Telvizioni jonë nuk na priste më kur ktheheshim. Pastaj pushoi së na prituri dhe televizioni grek. Dukej sëkur komshinjtë qanin komunizmin që na kish mbajtur në fre dhe në vend të kameramanëve të tyre, nisi të na nxirrnin përpara policinë, që të na kthente nga kishmë ardhur. Një pjesë të kohës rrimim të fshehur e Miloja e ndjente më shumë përgjegjësinë.
- Ç’t’i bëj detit. Pa të ishmë lidhur me tokë, në Amerikë do t’ju shpinja!
Nëpër ca qyteza greke pamë të ngriheshin ca rrota të stërmëdhaja me drita shumëngjyrëshe dhe me fishekzjare që kërcisnin sapo arrinin majën. Nuku ishnë ato as kolovajze për fëmijë as çikrikë pusesh. Dukeshin që qenë bërë vetëm për të habitur kalimtarët e kalimtarët e vetëm që hapnin nga habia gojën e sytë tok, nuk ishnë të tjerë veç bashkëfshatarëve tonë që dilnin të kërkonin punë për herë të parë. Po ne që i kishmë mësuarë të tëra hilet, sa shihnim donjërin që niste t’i çapëlohej goja dyke parë dritat që vërtiteshin, e zinim për mënge e i thoshim:
Hiqi sytë që andej, se do të të dërgojnë të shëkosh edhe të sat’ëme pastaj!
Miloja, ja ky Xhemili që vajta prita në Kennedi, psherëtinte nga marazi që nuk kish një rrip toke për të na sjellë në Amerikë. Po ndërkohë djemtë e rinj e burrat e fuqishmë të anëve tona u hodhë e zunë punë, ca fshehur e ca hapur, dëpër hotelet, ndërtimet dhe pemëtoret e Greqisë. Arrat nga anët tona mbetën djerrë. Gratë buzë xhadesë prisnin t’i merrte ndonjë makinë e t’i shpinte në Korçë ku të shisnin qumshtin që patën futur në ca shishe të mëdha nga ato të koka-kolas, të shkruara me gërma greke.
Qetësia ish ngjethëse. Njerëz të grumbulluarë tok, shihnje vetëm te gardhi i varrezave, ku pleqtë e gjallë shpinin mbi supe pleqtë e sapovdekur…
