Lamtumira e fundit e Fan Nolit

Në fillim të vjeshtës së 1964-s shëndeti delikat i Nolit mori thuajse papritmas tatëpjetën. Shqetësimeve të zakonshme iu shtuan dhembje dhe ankesa të tjera. Ankonte veçanërisht për dhembje të stomakut dhe ndiej tepër i këputur e pa oreks. Bëri disa vizita mjekësore, por mjekimi në shtëpi nuk i solli asnjë përmirësim. Atëherë, kundër dëshirës së tij, u detyrua nga fundi i tetorit të shtrohej në “Peter Bent Brigham Hospital” të Bostonit. Gjithnjë s’kishte pasur qejf të bënte me mjekët, aq më tepër të shtrohej në spital, por kësaj here dukej qartë se s’kishte rrugë tjetër. Dhe kjo u duk kur, pas shumë analizave dhe konsultave, mjekët vendosën që ai të operohej. Noli këtë vendim do ta priste qetësisht dhe, megjithëse dhembjet i vazhdonin, ai lexonte, bile dhe shkruante. Më 1 nëntor, një ditë para operacionit, shkroi vjershën “Vdekja e Sulltanit”, që do të ishte krijimi i tij i fundit. Është interesant si lindi ajo, qoftë dhe motivi që e frymëzoi. Çfarë e shtyu në këto çaste të vështira, kur vdekja i qëndronte mbi kokë, të shkruante për vdekjen e sulltanit? Të shkruante për fundin e një monarku oriental, duke e denoncuar si sundimtar satrap dhe imoral. Ishte ky një motiv i preferuar prej tij, po të kujtojmë vjershën e hershme “Salep – Sulltani”, adresuar drejtpërdrejt Zogut. Tani i kthehej përsëri, gjithë me atë duf qesëndisës, deri në tone satirike, veç jo në planin politik, po në atë etik. Tre vjet përpara, më 1961, vitin e vdekjes së Zogut, ai kishte shkruar vjershën e gjatë “Sulltani dhe kabineti”. Tre vjet më pas poeti shkruan “Vdekja e Sulltanit”. Është koha kur i biri, Leka Zogu, ishte vetëshpallur mbret. Vargu i vjershës “Mbreti vdiq, vjen mbreti i ri”, a mund të thuhet se është koincidencë? Pavarësisht nga koincidenca konkrete, fakti është se Noli, në vend të meditojë për vdekjen e tij, mediton për vdekjen e kundërshtarit. Ndihet qartë se thellë-thellë nuk i është shuar pasioni politik i antimonarkistit. Vjersha u botua në gazetën “Dielli” më 18 të po atij muaji si përkthim i mistifikuar me emrin e Namik Namazit.

Në dorëshkrimin e vjershës, që ruhet në arkivin e Nolit, M. Xhonsi ka shënuar me dorën e saj datën e krijimit, 1 nëntor 1964, dhe fjalët “F.S.N. u operua më 2 nëntor 1964 në stomak: operacion madhor …”

Dhe vërtet, të nesërmen, pasi kishte kënduar këngën e mjellmës, Noli iu nënshtrua operacionit. Një ndërhyrje fatale, që rezultoi krejt e pasuksesshme. Karcinoma e përhapur në stomak dhe organe të tjera, bëri që mjekët vetëm ta hapin dhe ta mbyllin. Të vërtetën e dhimbshme do ta merrte vesh e para Meri Xhonsi për t’u bërë pastaj e njohur në një rreth tepër të ngushtë miqsh. Të zotit nuk ia thanë, por ai ishte aq i ndjeshëm dhe i hollë, sa ta kuptonte se ç’po ndodhte me të. E megjithatë, nuk do ta jepte veten. Ata të paktë që e vizituan ato ditë në spital, tregojnë se “ishte i çelur dhe i gëzuar”.

Pas dy javësh, Noli i sëmurë doli nga spitali dhe u kthye në shtëpi. Të vetmet ilaçe që i dhanë ishin ato qetësuese. Megjithëse operacioni i pashpresë u mbajt i fshehtë, opinioni do ta merrte me mend se gjendja e tij këtë herë nuk ishte aspak e mirë. Shumë nga miqtë dhe bashkëpunëtorët që e përjetonin rëndë pragun e kësaj gjëme, përpiqeshin të mos e shqetësonin. Ata të paktë që do të shkonin ta takonin, para se të hynin në dhomën e tij, do të përballeshin me porosinë e zonjës Xhons: “Ju lutem, mos e mundoni”. E kishte fjalën që të mos rrinin shumë e të mos e lodhnin me biseda. Noli vetë dukej i qetë. Deri në fund do të tregohej stoik.

Me plagë në trup dhe me duar të dridhura mes dhembjesh që s’kishin të pushuar, ai do të sistemonte dorëshkrimet letrare dhe, ç’është më e rëndësishme, do të hartonte dhe planin përfundimtar të botimit të tyre. Projektin që kishte përgatitur shumë vite më parë, e zëvendësoi me një të ri, që i dha dorën e fundit në ditët pas spitalit.

Ndërkohë Noli, përgatitej të nisej për të dimëruar në Florida. Jo vetëm se ishte tamam koha që ai largohej nga klima e ashpër e Bostonit, por kësaj here trupi i tij i drobitur kishte nevojë sa asnjëherë të pushonte në klimën e butë, nën diellin e ngrohtë të Fort Lauredalit.

Në Nju Jork kishte arritur delegacioni i RPSH për të marrë pjesë në sesionin vjetor të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së. Ai do t’i telefononte menjëherë mikut të vjetër, B. Shtyllës, Ministrit të Jashtëm, që kryesonte delegacionin, dhe do t’i uronte mirëseardhjen, duke e ftuar që të takoheshin në Boston. Por udhëtimi nuk u realizua, sepse, sipas ligjeve amerikane, ishte e ndaluar lëvizja e diplomatëve komunistë shqiptarë jashtë Nju-Jorkut. Atëherë, Noli i premtoi se do të mundohej të vinte vetë, sapo t’i përmirësohej pak shëndeti. Ai do të shfrytëzonte rastin e udhëtimit me tren, që do të bënte për në Florida duke kaluar nga Nju-Jorku.

Dhe kjo ndodhi më 20 dhjetor. Noli i njoftoi një natë më përpara dhe ministri i Jashtëm i RPSH, tok me diplomatët e Misionit, dolën dhe e pritën në stacionin hekurudhor, Pensilvania. Ishte një ditë e ftohtë dhe e vrenjtur kur arriti treni dhe një nga diplomatët shkoi në drejtim të vagonit të tij për ta marrë e për ta shoqëruar. “U habita, kujton Sokrat Çomo më vonë, kur e pashë tek zbriste me mundim nga shkallët e trenit, i kapur për krahu nga një vajzë e re, e cila mbante në dorën tjetër një çantë udhëtimi. S’u besoja syve. Ishte gjysma e atij që kisha parë dy vjet më përpara. I zvogëluar, i kërrusur, i shkurtuar dhe tepër i dobët, aq sa mezi i hidhte këmbët. Pikëllimi m’u shtua, kur mora vesh se ai udhëtonte i vetëm dhe ajo që e shoqëronte ishte një udhëtare e rastit, së cilës Noli i kishte kërkuar ndihmë. Sapo iu afrova, e kapa për krahu dhe ai mezi më njohu, por, kur më njohu, i ndritën sytë dhe më tha: “Si je, vëlla?” Fliste ngadalë, gati me vështirësi dhe shpejt kuptova se kjo ndodhte sa nga lodhja fizike, aq dhe nga emocionet që e kishin pushtuar”.

Pas pritjes mallëngjyese në stacionin “Pensilvania”, delegacioni i shtroi një darkë në hotel “Statles”. Ishte një takim krejt i veçantë jo vetëm se bëhej pas disa vjetësh, por dhe në një moment tatëpjetë të jetës së tij. Më shumë se i gëzuar, ai dukej i malluar. Vërehej dhe një hije e lehtë trishtimi, që i kishte lënë lëngimi i sëmundjes së rëndë. E megjithatë, Noli nuk do ta jepte veten. Shpejt do të gjallërohej duke bërë shaka dhe me vdekjen: “Kreva një operacion të vështirë, po, si duket, engjëlli Gabriel dhe kësaj radhe nuk m’u qas”. Heshti pastaj dhe shtoi seriozisht: “Kisha nevojë morale për këtë takim”.

Dhe këtë nevojë zuri t’ua shprehë këtyre njerëzve, që këtu larg Shqipërisë merrnin kuptim dhe kishin peshë të veçantë, si përfaqësues të atdheut të të parëve, të shtetit shqiptar, të vendit që i jepte identitetin. Si ngahera, pyetjet e para do të qenë për Shqipërinë, për gjendjen e saj dhe kufijtë, për zhvillimet politike e akoma më shumë ato ekonomike, ndërsa e kapluan kujtimet dhe filloi të flasë për to me tone të përmallshme. “Dua të vij në Shqipëri, tha, siç kujton B. Shtylla, të takohem me shokët e miqtë, të shoh vendin, se më qan zemra. Këtë dëshirë e kam prej vitesh, që prej mbarimit të luftës, por gjer tani s’e kam plotësuar dot. Tani kam vendosur të vij medoemos. Dua të takohem e të flas dhe me shkrimtarë, me studentët e profesorët, të bëj dhe disa lektyra në universitet. Do të vij për vizitë vitin që vjen. Do të rri ca kohë, nja gjashtë muaj”. E kaploi nostalgjia dhe heshti, kur papritur pyeti: “Nuk më thoni, ç’e kini bërë ndërtesën e njëhershme të Parlamentit shqiptar?”. Teatër kukullash!… iu përgjigjën. Noli ia plasi gazit. “Sa bukur, more sa mirë e kini gjetur! Se dhe ne deputetët atëherë, kukulla ishim, kukulla të politikës!”. Më pas, në bisedë e sipër tregoi se kish shkruar disa vjersha origjinale dhe kishte bërë disa përkthime poetike, rreth 100 faqe dhe dëshironte t’i botonte në Shqipëri. Ndërkaq, shtoi se po shkruante autobiografinë politike. Më tej, bisedën e zgjeroi, dhe kësaj here u bë serioz, sidomos kur e nxori fjalën te çështja e kishës së tij. Tha se e kishte merak të madh që para se të vdiste (“pasi tani jam plakur”), të kemi një peshkop shqiptar, që të marrë drejtimin e Kishës Ortodokse të shqiptarëve të Amerikës. Për këtë, ai kërkonte ndihmën e guvernës së Tiranës dhe mendonte, ndërkaq, të niste procedurat kanunore, duke iu drejtuar Kishës mëmë të Shqipërisë. Kandidati që propozonte ishte prifti Stefan Lasko.

Para se të ndaheshin në stacionin hekurudhor, Noli nuk do të harronte t’u bënte shumë të fala shokëve, sidomos Kumandarit. Bile, duke qeshur, kishte shtuar: “I thuaj se mua më gjeti si atë kristianin që nga halli ishte bërë muhamedan, por që, sa herë që kalonte para ndonjë kishe, i kthente shpinën rrugës, bënte kryq fshehurazi dhe thoshte: - Zonja Shën Mëri, mos më vër re nga emri, se me zemër jam me ty”.

Edhe pse në çastin e fundit Noli e kishte përsëritur dëshirën për të vizituar Shqipërinë, prapë ndihej dhembja dhe pikëllimi i ndarjes, i një ndarjeje jo të zakonshme. Sytë e përlotur, ajo pamje e mpakur, që i jepte shëndeti i rrëzuar, lëvizjet e ngathëta, buzëqeshja gati e venitur, nuk linin vend për optimizëm. E megjithatë, ai po nisej dhe po nisej për rrugë të largët, drejt jugut, çuditërisht vetëm. E të mendoje moshën e tij, trupin e rrëzuar, dhembjet që e shoqëronin, vështirësitë e udhëtimit, dimrin e ftohtë. Përballë këtyre Noli kishte vënë optimizmin e tij, kurajën që e kishte karakterizuar tërë jetën, dëshirën e përhershme se, dhe po të pësonte gjë, prapë do të vdiste në këmbë.

Në Fort Lauderdeill Noli gjeti Meri Xhonsin, e cila kishte arritur atje një ditë më parë dhe kishte rregulluar e mbarështruar shtëpinë. Ajo vilë e vogël që hapej vetëm një a dy herë në vit, kësaj here e priste të zotin, të lodhur e të rraskapitur si asnjëherë. Dhe sikur të mos mjaftonte kjo, Floridën e gjeti të pushtuar nga një dimër i egër. “Qëkur kam ardhur, do të shkruante në një letër, këtu moti ka qenë aq i keq sa në Boston e disa ditë edhe më i keq. Gjatë dhjetë vjetëve që po vij në Florida, nuk kam pasur fat më të keq. Shpresoj se marsi do të sjellë një farë lehtësimi për ne”.

Në fillim u përpoq të mos bënte regjim shtrati, por regjimin e zakonshëm. Të merrej si ngaherë me diçka e në radhë të parë me librat. Po, mbi të gjitha, të mos ndihej i izoluar dhe i braktisur, të mos i shkëpuste lidhjet me botën, me njerëzit, me kishën. Kështu, nuk do të harronte të niste për në Boston dhe në Shqipëri urime për Vitin e Ri që sapo hynte.

Gjendja shëndetësore e Nolit sa vinte e përkeqësohej. I mbyllur mes katër mureve, në një skaj të humbur të Fort Lauderdedeilit, ndërsa jashtë dimri tërbohej, me ngrica dhe shtrëngata, Noli më shumë rrinte shtrirë sesa lëvizte. Lexonte e rilexonte Biblën dhe një antologji të poezisë franceze, po akoma më tepër binte në mendime, meditonte. Në këto orë të vështira e të dhimbshme meditimesh, kur trupi i lëngonte, po mendjen e kishte të kthjellët, ndjenja për të jetuar jetën nuk dinte të topitej. Ajo kishte mbetur e gjallë, e pandryshuar. Ndoshta kjo ishte arsyeja që ai refuzonte me këmbëngulje çdo lloj ilaçi për të qetësuar dhimbjet.

Donte të ishte vetja edhe në këto çaste, në një gjendje natyrale, i pastimuluar. Vetëm kështu, dashur pa dashur ai mund të bënte bilancin përfundimtar të jetës së tij të gjatë, të gjithë atyre përpjekjeve në sa e sa fronte pune e lufte, që përmblidhej në një pyetje të vetme: Ç’kishte arritur e ç’kishte ngelur pa u bërë? Një pyetje madhore, që e mundonte në këtë prag fundjete. Po kush i kish kryer deri në fund të gjitha detyrat, që i kishte vënë vetes para se të ikte nga kjo botë? Thua Skënderbeu apo Napoleoni, heronjtë e tij të adhuruar, që t’i kishte mbaruar dhe ai? Bile dhe Krishtit, njeriut-perëndi, kushedi sa pengje i kishin mbetur. Ky ishte fati i njeriut në këtë jetë kalimtare, shëmbëlltyra e të cilit, ndoshta i fanitej Nolit në ditët e tij të sprasme.

Dimri i egër i Floridës atë vit pati dhe ditë të pakta me diell. Noli do t’i gëzohej si fëmijë këtyre ditëve. Do t’i çelej fytyra dhe do t’i zgjohej dëshira të gjendej mes ngazëllimit të natyrës. Meri Xhons e nxirrte atëherë në kopshtin e vilës dhe, ashtu shtrirë në një shezlong poshtë pemëve të sapoçelura, shullehej e ndihej disi i përtërirë, qoftë edhe për disa çaste, nën rrezet e vakëta të diellit pranveror. “Ai e donte jetën, kujton sekretarja e tij, dhe ishte shpeshherë i aftë të ngrihej mbi dhembjen që e mundonte. Ai i donte shumë pemët që kishte mbjellë në oborrin prapa shtëpisë. “Nuk di pse e ndiej veten shumë mirë sa herë shoh këto pemë, thoshte ai. - Atij i dukej gjithashtu se banjat e diellit e qetësonin”.

Dielli i Floridës, sado i vakët, i kujtonte diellin e zjarrtë të Trakës dhe i sillte kohën e hershme të fëminisë e të djalërisë, që tani i kishin mbetur larg, shumë larg, po që i ndiente aq afër. Prej andej, ai kishte nisur rrugën e gjatë të jetës, kur rastësisht kishte lindur në një tokë të huaj dhe po e përfundonte prapë në tokë të huaj, duke lëvizur nga një kontinent në tjetrin, ku në mes qëndronte gjithnjë Shqipëria, atdheu i tij, që kishte mbetur ngaherë tokë e premtuar. Ashtu si toka e premtuar e Moisiut. A nuk kishte pasur dhe ai fatin e tij? I adhuruar nga bashkatdhetarët edhe Noli, si ai, ishte dënuar të mos shkelte kurrë më në tokën amtare. Epilogu i jetës që po mbyllej këtu në Florida, po e dëshmonte këtë më së miri.

Po ditët e pakta me diell do të kalonin shpejt dhe ai prapë do të zinte shtratin në dhomën e mbyllur, dritaret e së cilës binin nga kopshti. Sëmundja tani përparonte me orë dhe dhembjet nuk reshtnin, përkundrazi, sa vinin e shtoheshin. E megjithatë, ai mbahej fort pas vetes, duke duruar burrërisht, me një stoicizëm të rrallë, pa ditur asnjëherë të ankohej e duke refuzuar me këmbëngulje çdo qetësues. “Nuk kam parë me sytë e mi, do t’i shkruante më vonë Meri Xhons motrës së Nolit, njeri me kurajë kaq të madhe”.

Tani dukej qartë se këto qenë ditët e sprasme të Nolit, ditë qëndrese për të mos u dhënë, në luftë të vazhdueshme me varret e dhembjes, me dobësinë e tmerrshme fizike, me vetminë. Ai vuante në heshtje dhe gjithë dinjitet, pa lëshuar për asnjë çast kurrfarë alarmi. A nuk vinte ai, siç thoshte dhe vetë, nga një fis trimash? A s’ishte ai i nipi i Gjergj Kapedanit? Kjo Nolit nuk kishte si të mos i kalonte nëpër mend, po akoma më shumë në këto çaste të vështira, do të gjente mbështetje e ngushëllim te disa të vërteta biblike, me të cilat qe brumosur tërë jetën dhe tani ia përsëriste vetes për të fundit herë. Dhe sepse kishte ndier nevojë, në orët e lëngimit, të nënvizonte ndonjë paragraf të Biblës që mbante mbi komodinë, ashtu siç kishte bërë dhe me poemën e Alfred de Vinjisë “Vdekja e ujkut”, ku kishte vizuar me laps vargjet e mëposhtme:


Fillimi i marsit e rëndoi akoma më shumë gjendjen e të sëmurit. Dhembjet iu bënë aq të padurueshme, sa ai për herë të parë, pas kalvarit të gjatë të vuajtjeve, pranoi më në fund të marrë qetësues. Pranë i qëndronte, jo vetëm Meri Xhonsi, po dhe një infermiere dhe miku i tij, Rako Theodhori. Noli, si shkëmbente ndonjë fjalë, lexonte, përpiqej të shkruante diçka. Në mes dorëshkrimeve të këtyre ditëve, do të gjendej në komodinën e tij dhe teksti i një lutjeje, shkruar me dorën e vetë. “Kur ju, o mbret i të gjithë qiejve, thuhej aty, do të vini në tokë, me fuqi e lavdi, e tërë bota do të dridhet nga frika, lumenj zjarri do të rrjedhin përpara gjykatores së tmerrshme, librat atëherë do të hapen dhe mëkatet e fshehura do të zbulohen. Oh, shpëtomë nga zjarri i përjetshëm dhe i pashuar dhe vendosmë në të Djathtën tënde në Parajsë, o gjykatës i drejtë dhe i mëshirshëm!”

Ç’ishte kjo lutje e Nolit në ditët e fundit të jetës? Thirrje për t’i lehtësuar vuajtjet apo ndjesë për t’i falur mëkatet? Një gjë është e vërtetë, që ai nuk e fsheh dëshirën të shkojë në Parajsë. Deri në fund, ai do të guxonte, siç kishte bërë gjithnjë, dhe kësaj here do të lypte privilegjin e perëndishëm, në jetën e amëshuar që e priste.

Më 8 mars i sëmuri mori një goditje cerebrale, aq sa humbi të folurit, por, pas 24 orëve, çuditërisht, u duk sikur u përmirësua, sepse filloi, sado me vështirësi, të komunikojë. Por kjo ishte loja e fundit e jetës me vdekjen dhe shihej qartë se s’kishte më asnjë shpresë.

Dita e 13 marsit gdhiu një ditë e bukur me diell. Noli e ndjeu këtë lajthitje pranverore dhe kërkoi me këmbëngulje ta nxirrnin jashtë në kopsht. Meri Xhons nuk i bëri dot ballë dëshirës së tij dhe, në kundërshtim me këshillat e mjekut, duke menduar se banjat e diellit e qetësonin, e zhvendosi në kopsht. Aty ai do të qëndronte shtrirë, me libër në dorë, nën rrezet e vakëta dhe puhizën e pranverës së hershme. Të tjerët do ta shikonin e ndiqnin nga dritaret e shtëpisë. Ishte ora 11, kur Noli hapi gojën 2-3 herë, iu varën duart, ndërsa libri i ra për tokë. Në frymën e mbrame, sytë i kishte përqendruar te lulet dhe gjethet e sapoçelura.

Më në fund, pas një ndeshjeje të gjatë e të vështirë, vdekja e kishte mundur, sepse Noli nuk mund të bënte përjashtim, por kishte luftuar me të, “ashtu siç kishte luftuar tërë jetën kundër armiqve të Shqipërisë”, do të shkruante një nga bashkëkohësit më pas. Ata që u ndodhën në ato çaste të rënda pranë tij, do ta shikonin të pikëlluar dhe do të heshtnin. Askush nuk do të merrte guximin të bënte diçka. Vetëm kur koha nuk priste më, Meri Xhons mori telefonin, u lidh me Bostonin dhe foli me Gari Riskën, kryetarin laik të Peshkopatës. Atij i ra barra e rëndë të shpallte mandatën në rrethin e ngushtë të miqve dhe të nisej po atë ditë urgjentisht për në Majami.

Nolin e gjeti në gjumin e tij të përjetshëm, ndërsa Meri Xhonsin të dëshpëruar dhe të tronditur. Ajo do t’i propozonte që trupi i Nolit të varrosej në Fort Lauderdeill, pa ndonjë ceremoni zyrtare. Sigurisht, Riska, që përfaqësonte aspiratat e bashkësisë shqiptaro-amerikane, nuk kishte si të mos e refuzonte këtë dëshirë vetjake. Përcjellja e fundit e Nolit me tërë nderet që i takonin, ishte një detyrë e ngjarje kombëtare.

Prandaj, pa humbur kohë, më 15 mars, Riska e shoqëroi trupin e të ndjerit për në Boston. Noli i pajetë u prit në aeroport nga përfaqësues të Peshkopatës e të Vatrës dhe pastaj u dërgua në një nga shtëpitë e funeraleve. Aty do ta përgatisnin për ceremoninë e ardhshme, duke e veshur me rrobat episkopale. Po atë ditë u thirr mbledhja e jashtëzakonshme e Këshillit të Peshkopatës, ku u diskutua dhe u hartua programi dhe plani i masave të veprimtarisë mortore. U shpall një javë zi dhe u vendos të njoftohet zyrtarisht gjithë bota shqiptare.

Më 16 mars trupi i Nolit do të sillej në Katedralen e Shën Gjergjit dhe të nesërmen do të zhvilloheshin homazhet për tri ditë me radhë. I veshur me rrobat e praruara episkopale dhe me mitrën në krye, ai qëndronte shtrirë në një arkivol metalik, mbuluar me flamurin kombëtar. Katër qirinj të mëdhenj, të vendosur në formë kryqi, lëshoni  dritë mbi të. Ai dukej sikur flinte, në gjumin e tij të përjetshëm. “Fytyra si në bronz, shkruante reporteri i “Diellit”, e zbehtë, pa shumë rrudha. Një jetë e tërë, një jetë e lashtë, ishte njeriu nga më njerëzorët e shqiptarëve të Amerikës, gjeniu dhe njeriu i thjeshtë”. Përqark kishte një det me lule, aq shumë sa që trupi i tij dukej sikur voziste nëpër to. Ndërsa ditën rridhte lumi i njerëzve, natën, sipas zakonit shqiptar, do ta ruanin gratë, të cilat qëndronin rreth tij të përlotura. Dëshira e të ndjerit kishte qenë ta qanin me ligje, me ligje labe (“Dhe do të luftoj … gjer sa të vdes.

Shpërblimi më i mjaftë do të jetë një këngë prej labësh dhe labëreshash kur të vdes”.), por për këtë ndoshta asnjëra nga ato gra s’dinte gjë. Gjendjen e bënte më të trishtuar dhe fakti se në këto çaste të rënda askush nga të afërmit e tij nuk ndodhej aty. Ata gjendeshin larg, shumë larg, diku në brigjet e Mesdheut. Njëra motër, Athinaja, në Kavallë, ku po përgatiste dokumentet për të shkuar në Boston që të takonte të vëllain, tjetra, Sulltaneja, në Feres, ku jetonin me fëmijët dhe fëmijët e fëmijëve të tyre. Pas mandatit të të vëllait, që e kishin marrë vesh nga valët e Radio Tiranës, ato do të mblidheshin kokë më kokë dhe do ta qanin, siç i qanin një herë e një kohë të vdekurit në Qytezë, me gjuhën e mëmës. I vetmi ngushëllim për to, kur i vëllai po ikte nga kjo botë, ishte emri tepër i nderuar që linte, e vërteta e njohur që ai kishte qenë njëherë e një kohë i pari i Shqipërisë dhe kryepeshkop i Kishës Ortodokse shqiptare në Amerikë.

Pas tri ditë homazhesh, më 20 mars kur para trupit të tij të pajetë erdhën dhe u përkulën përmbi 5000 vetë, u organizua mesha dhe përcjellja e fundit që zgjati më se katër orë. Pesëmbëdhjetë priftërinj ortodoksë shqiptarë, të veshur me rroba të zeza, do të drejtonin ceremoninë e përmortshme. Kori i madh i përbërë nga koret e kishave të Natikut e të Uorçesterit, në prani të një gjindjeje të paparë, do të këndonte gjatë gjithë kohës këngë liturgjike. Mes froneve të zënë binte në sy froni i zbrazët i Nolit. Guvernatori i Masaçusets-it John Volpe ishte atë ditë mes dhjetëra njerëzve të shquar, që kishin ardhur t’i jepnin lamtumirën shqiptaro-amerikanit të madh.

Në mbarim të riteve fetare, që i takonin një kleriku të lartë, u zhvillua mitingu mortor me pjesëmarrjen e afro 2000 vetëve. Dhembja e përbashkët kishte mbledhur së toku shqiptarë nga të gjitha kolonitë, nga të gjithë brezat e nga të gjitha shkallët shoqërore, prej të gjitha krahinave të Shqipërisë. Ishin aty miq dhe bashkëpunëtorë të tij. Ishte grigja e besimtarëve. Ishin sa e sa bashkatdhetarë admirues. Ishin madje dhe ata të paktë kundërshtarë politikë, që kishin mbetur, por që humbja kombëtare dhe madhështia e veprës së tij i kishte bashkuar në një. Sytë e rëmbushur të turmës së pafund ishin lotët e Shqipërisë për birin e saj që po ikte “për të pushuar, siç shkruante shtypi, nën tokë gjumin e ëmbël të të Drejtëve”.

Nën gjëmimin e kambanave dhe fjalët përdëllyese të korit, që përsëriste vargun shqip “I përjetshëm kujtimi”, arkivoli u nxor nga kisha. Zëri i atyre djemve e vajzave që këndonin, për një çast u drodh. Makina mortore e mori Nolin dhe u nis për ta çuar në banesën e fundit. Ishte ditë shumë e ftohtë. Nën qiellin e vrerët dhe madhështor të Bostonit binte dëborë. Qindra makina e ndiqnin arkivolin nga pas. Ishte rruga e mbrame që shqiptarët dhe miqtë e tyre bënin tok me Nolin. Në Forest Hills, varrezat kryesore të qytetit, të mbuluara nga dëbora, u përmbyll lamtumira e ndarjes.

Trupi i të ndjerit nuk u kall nën dhe, po, ashtu siç ishte vepruar me F. Konicën, u vendos në një dhomëzë frigoriferike për t’u ruajtur derisa të zgjidhej çështja se ku do të prehej përfundimisht. Pastaj, një mal me lule u ngrit sipër tij.

Dëshira e Nolit kishte qenë të varrosej thjesht, pa madhështi, me sa më pak shpenzime, ashtu siç e kishte jetuar jetën. Dhe sipas amanetit të tij, pas varrimit u shtrua në mjediset e Katedrales së Shën Gjergjit një drekë modeste, vetëm me bukë, djathë dhe ullinj.

Fan Noli u takonte atyre njerëzve, vlerat e të cilëve përmblidhen aq bukur në fjalët e Plinit të ri, që do të përmendeshin me këtë rast: “Më duket se vdekja është gjithmonë e parakohshme dhe e pakohë, kur u vjen njerëzve që janë të angazhuar në punë të pavdekshme. Për ata që jetojnë nga dita në ditë, të dhënë pas kënaqësive, qëllimi i jetës së tyre mbaron me mbylljen e çdo dite. Por ata që mendojnë për pasardhësit dhe përpiqen të fitojnë famë të pavdekshme me punë të mira, për ta vdekja është e parakohshme”.