Liliana Hoxha, tregon jeten e saj prane ish-diktatorit komunist Enver Hoxha, si bashkeshorte e te birit, Sokolit. Ne intervisten qe i dha gazetarit Blendi Fevziu, per emisionin "Opinion" ne Tv Klan, Liliana Hoxha kujton me detaje faktet qe nga vitet '70 kur hyri per here te pare ne ish-Bllokun aq shume te lakmuar dhe deri ne rrezimin e diktatures. Kurse e pyetur nese "ndjen keqardhje per ate qe Enver Hoxha prodhoi per shqiptaret", pergjigjet: "Ndjej vuajtje shume te madhe, per ate qe sistemi prodhoi per shqiptaret, perfshi edhe Enver Hoxhen. Kjo interviste eshte e titulluar "Te jetoje ne bllok". Behet fjale per bllokun ne vitet e komunizmit, behet fjale per ato qe quheshin zona rezidenciale, te rrethuara ne bllok te udheheqjes komuniste te kohes, ne Durres, Vlore, Pogradec dhe ne disa vende te tjera te Shqiperise Celebrimi juaj, ka qene ne vitin 1972 apo 1973?
Une pervec marteses, nuk i mbaj mend keto data sepse nuk me kishin rendesi. Jane te sfumuara ne kohen qe une jetoja ne familjen e Enver Hoxhes. Une jetoja atje dhe ceremonia eshte bere megjithate per te qene zyrtarisht e martuar me Sokolin, meqenese mbarova universitetin dhe duhet te mbetesha ne Tirane si grua e martuar. Ne cilin vit ju hyte realisht ne Bllok? Kam hyre ne vitin 1967 ne moshen 16-vjecare, per vitin e ri. Cfare dinit ju deri ne ate kohe per bllokun? Per bllokun nuk mund te dije shume, po une mendoj se nuk kishte dhe shume kuriozitet ne ate kohe dhe ne ate moshe, flas per veten time.
Nisur nga vetja ime, them se nuk kishte shume kuriozitet ne ate kohe sepse blloku nuk ishte bere ndonje gje jashtezakonisht potente, izolim shume i madh apo nje mister i madh. Keshtu qe une nuk kisha asnje lloj kurioziteti, ndoshta edhe nga natyra. Isha nje vajze shume e emancipuar, e lexuar dhe nuk kisha ndonje kuriozitet te posacem, pervec se femijet e bllokut qe kisha ne shkolle me dukeshin shume te perkedhelur, shume vanitoze, mburravece dhe kaq, qe jetonin ne saj te emrit te prinderve te tyre, pervec Sokolit. Si ishte takimi juaj i pare me Enver Hoxhen? I mrekullueshem, gjithmone i mrekullueshem. Por une ndihesha ne pozitat e nje vajze populli qe ka vajtur e ftuar prej Sokolit. Keshtu qe isha krejtesisht e mbuluar ne marredhenien personale, sepse ndryshe nuk do ta perballoja dot. Kur me ka thirrur Enver Hoxha me vone, per te me takuar si te zgjedhuren e Sokolit, une nuk i kam vajtur me vone. Perse? Nuk e takoja dot, nuk i shkoja dot, nuk e pranoja dot ate rol. Gjithsesi ju ishit nder te paktat nuse te bllokut qe hynit ne bllok nga jashte, pra nuk i takonit atyre familjeve qe ishin pjese e bllokut dhe martoheshin mes tyre. A e ndjenit kete?
Une e kam ndjere me doemos. Qe ne diten e pare qe njoha Sokolin, kam ndjere mbi vete presione te cuditshme, duke filluar nga bashkemoshataret e mi dhe sidomos nga mesuesit dhe me pas nga pedagoget. Ishte nje lloj lufte, nje lloj qellimi per te veshtiresuar "jeten", ne kuptimin qe une te zhvleftesohesha si profil vajze. Nuk ia arriten, por ka qene e pranishme. Perse kjo tentative? Atehere une nuk e kuptoja, ka qene pikepyetja me e madhe qe i kam bere vetes time. Sot e kuptoj shume mire, me gjithe pikepyetjet, dramat dhe humnerat qe ka kaluar jeta ime. Si ishte jeta ne bllok? Pare ne kendveshtrimin tim, jeta ne bllok per mua nuk ishte e lakmueshme por nuk mund te mohoj se keshtu ishte per syte e te tjereve.
Natyrisht qe ishin privilegjet. Cilat ishin privilegjet? Mbaj mend qe kam folur dhe me Ramiz Aline atehere, se ne vitin 1990 u hodhen njerezit shume te irrituar per keto te ashtuquajtura privilegje. Une atehere u kam thene, perse nuk ua shpjegoni njerezve se cilat ishin keto privilegje. E verteta eshte, se nuk ishin pak, ne krahasim me jeten qe behej nga populli, por ishin edhe te paracaktuara, sidomos ne kohen sa qe gjalle Enver Hoxha, se ishin te kontrolluara prej atij. Cilat ishin privilegjet? Privilegjet ishte ushqimi qe nuk mungonte, gje qe ne nuk e dinim. Une personalisht nuk e dija shkallen e varferise ne popull, pervec shkalles simbolike qe ne jetojme me forcat tona. Shkallen konkrete te varferise nuk e kam ditur asnjehere. Kur e moret vesh ju qe jashte ishte nje varferi ekstreme?
Ne '90-en me filmimet, as nga revanshi. Me filmime e raste konkrete, une kam pesuar nje tronditje shume te madhe qe nuk e kisha njohur situaten. Pra deri ne vitin 1990, ju nuk e dinit se shqiptaret merrnin nje tollon? Tollonin, sinqerisht, une as sot nuk e di se kur eshte vendosur. Tollonin, une vete e kam marre ne '90-en. Eshte vene ne ato vite. Askush nuk e pranon, se kam folur atehere edhe me Ramiz Aline dhe me Nexhmije Hoxhen dhe nuk pranohej se kishte ngushtica. Si nuk pranohej? Nuk e pranonin. Po ju kishit familjen tuaj jashte bllokut? Ne familjen time nuk mungonte asgje, me vjen keq. I kisha prinderit e mrekullueshem, po nuk me kane folur kurre, asnje gje. Ata kane qene ne presion edhe per probleme te tjera ne lidhje me mua.
Ne cfare kuptimi? Ne kuptimin qe me rinin gjithnje ne koke, qe cfare ben ti qe nuk te do Nexhmija. Domethene une nuk i jap shpjegim disa gjerave, se ata ishin njerez te mrekullueshem, idealiste, jo thjesht komunist per te arritur karrieren dhe per te arritur pushtetin, por megjithate ata kane bere jete te kondicionuar. Keto jane momentet e fundit te Enver Hoxhes? Po, keto jane momentet e fundit. Mund te them fotografite e fundit para se ai te ulej ne karrigen me rrota. Disa muaj para prillit te vitit 1985. Kush i bente filmimet familjare ne bllok? I bente Sulo Gradeci dhe nje djale i ri ndihmes i tij, shume njeri i mire. Ju sherbenin per arkivin familjar? Ishte procedure e tyre e zakonshme, ndaj te ciles mbetesha indiferente sepse doja s'doja une, do te ndodhte.
Pastaj, se si perdoreshin, si seleksionoheshin dhe si censuroheshin, ka pak rendesi. Ketu Enver Hoxha, eshte ne moment te mire, ka zbritur per te dale ne oborr, jane ditet e fundit te Enver Hoxhes, sepse ai po zbriste gjithnje e me pak. Filmimet private ndodhnin ne cdo moment ne jeten e Enver Hoxhes? Jo ne cdo moment, gjithnje me aprovimin e tij. Ketu eshte dita qe ka zbritur per te dale me Besmirin, djalin e trete te Ilirit qe sapo kishte lindur dhe te dilte nje fotografi me te. Domethene cdo gje e paramenduar, tani eshte fundi. Cilat ishin privilegjet ne bllok, pervec ushqimit? Po them vec ushqimit dhe kete e them me shume dhimbje, sepse imagjino te jete ushqimi privilegj kur te tjeret nuk kane pasur te hane. Domethene, ajo puna e tollonit qe une e provova, por nuk e dija qe ishte qe ne vitin 1982, sic thuhet. Sinqerisht, as familja ime, as motra ime dhe as vellai im nuk ma kane thene kete.
Si mund te jetoje nje lagje e Tiranes, kaq e izoluar nga varferia qe rrethonte qytetin? Une e kam te veshtire sinqerisht. Une nuk e kundershtoj ate qe thua ti, por une nuk arrij ta fiksoj kete situate, nuk e njoh kete situate. Mua ndergjegjja me kundershton faktin qe nuk e njoh ate fakt. Nuk e njihnit ju apo nuk e njihte asnje ne bllok kete situate? Nuk e njoh une, nuk e njeh Enver Hoxha, nuk e njeh Sokoli. Pra ju po thoni, se Enver Hoxha, nuk njihte asgje qe ndodhte jashte bllokut?
Po. Enver Hoxha nuk njihte asgje qe ndodhte jashte bllokut. Pse vjen kjo? Per Enver Hoxhen une e kuptoj shume mire se e tille ishte propaganda zyrtare. Aq me teper per keto vite nga e shoqja dhe Ramiz Alia. Perse nuk e njoh une? Duke kerkuar shume, shume ndjese para shqiptareve, nuk e di se pse se njoh. Se na kane pare si Envere te vegjel, jane ruajtur, jane maskuar. Ne c'kuptim? Marrim familjen time. Familja ime nuk me ka thene ndonjehere qe s'ka. Dhe ne shkonim familjarisht nje here ne jave per te ngrene atje, me tim shoq me femijet. Shkonim te hanim tek nena Vita dhe ne kenaqeshim tek nena Vita. Po ashtu edhe tek im vella dhe te tjera me radhe. Tani eshte shume e rende kjo qe po them, sepse une nuk kam asnje gjalle sot qe po flas, as moter, as vellane as prinderit. Ata jane ruajtur te mos ma thone. Jane ruajtur se nuk donin te te shqetesonin apo se kishin frike? Jane ruajtur sepse kishin frike ta thonin, sepse kjo gje nuk duhet te shkonte tek Enver Hoxha. Gjithcka eshte me supozime.
Nese une kam vertetuar shume gjera deri me sot, kete gje nuk e verifikoj dot sepse ata nuk jane gjalle. Po nderkohe ju punonit ne ATSH, ne institucione te tjera. Me koleget qe punonit, nuk flisnit per situaten ekonomike, politike? Absolutisht! Situata ekonomike dhe politike ne vend, me koleget qe punoja ishte e mrekullueshme ashtu sic thonin dhe lajmet zyrtare. Askush nuk ju thoshte per shembull, se nuk ka veze ne treg, se mishi eshte me racion? Askush. Une mund te dukem heretike, por une nuk arrij ta besoj se kjo gje ka qene qe ne vitin 1982. Nuk ma thoshte askush dhe ngaqe une nuk e pashe, nuk e preka vete me dore ate varferi. Por nuk eshte se sondova, une beja thjesht jeten time, ne ato kufizime qe kisha dhe per veten time, psikologjike te pakten dhe cdo gje tjeter rrihte ne himnin e bukur te socializmit dhe te zhvillimit te vendit me forcat tona. Si silleshin koleget tuaj me ju qe vinit nga blloku?
Ne ATSH ajo qe une prekja, qe ndjeja, ishte euforia. Po nuk isha dakord per euforine, po jo se kishim kaluar ne nje varferi te tille. Po te dija situaten konkrete une mund te kisha pasur tjeter kendveshtrim, reagim e me radhe. Une e shikoja ceshtjen ne mungesen e lirise, ne te drejtat e individit ato mungonin, ato me mungonin mua. Ne ATSH shtypej individi, nga drejtoria apo sekretari i partise dhe per kete kam luftuar. Mendoj qe per kete jam perpjekur aq sa kam mundur. Jam befasuar, kam mbetur e habitur ne vitet 90', kur kam thene qe paskan pasur shume te drejte qe na urrejne. Sepse vetem ne ate moment ju preket nje realitet tjeter? Ne ate moment e kam pare, ne televizor. Ju po me thoni se ne ate kohe dhe njerezit dhe miqte dhe familjaret, nuk ishin te sinqerte me ju dhe ju ruheshin? Asnjeri. Disa miqve te mi ju kam thene, si na late ashtu. Aq te iluduar.
Ne rrinim me ta, i donim ata dhe nuk na tha kush, asnjeri. Qe nga Ismail Kadare. Ne momentin qe ju hyte ne bllok, cilat ishin marredheniet ne familjet brenda bllokut? Une jam martuar ne vitin 1972 dhe perkon me kohen e Beqir Ballukut, ajo qe e para. Natyrisht qe jam tronditur dhe fola nepermjet Sokolit, se ishte shpejt akoma qe une te komunikoja me Enver Hoxhen. Me vone, pastaj nuk komunikova, sepse u ndalova. Por per te thene, po femijet pse?. Ishte vertete ligji dhe mbi ligjin nuk mund te dilje, une nje vajze e re, mendoja se armik i popullit, motivimi ishte goxha i rende, po familja pse te internohej dhe te persekutoheshin femijet??. Femijet kishin qene shoke te familjes, te Ilirit dhe te Pranveres. Dihet qe Enver Hoxha tha qe duhej, nuk kisha c'te beja, ky eshte ligji.
Kurse brenda ne bllok, situata ka qene gjithmone shume e ndere, shume e kontrolluar. I vetmi vend ku liria mungonte ne mundesine me ekstreme. Liria mungonte kudo ne Shqiperi... E kuptoj, po me te kontrolluar se ishin njerezit ne bllok, nuk mund te ishin njerezit jashte. Te kontrolluar ne c'kuptim? Te kontrolluar, se kush hyn, kush del, me ke shoqerohet, cfare futi brenda. Cilat ishin familjet kryesore te bllokut kur ju hyte atje? Po natyrisht familja e Enver Hoxhes, Mehmet Shehut dhe Hysni Kapos. Keto marredheniet midis familjeve dukeshin qe ishin hipokrizi e gjalle. Midis tre burrave te shtetit, mund te ndihej miqesia, sidomos respekti dhe vleresimi qe e ke shok te domosdoshem per misionin qe ke per te drejtuar Shqiperine. Po midis familjeve te tyre?
Hipokrizi dhe kishte dhe disnivele. Kishte arsye per te pasur xhelozira. Fiqiretja dhe Vitua vete, ishin ne inteligjente se Nexhmija. Kishin ate natyren e protagonizmit, flisnin dhe merrnin pjese ne cdo situate qe ju ndodhej. Nexhmija, kishte natyren vetem te heshte, te veshtronte, te studionte dhe te bente rolin e nje gruaje te terhequr qe ishte vetem ne funksion te te shoqit te saj. A kishte nje raport sinqeriteti midis tyre, apo nuk ekzistonte? Nuk mendoj se ekzistonte raporti i sinqeritetit. Fiqiretin mund ta kishte paksa frike, kurse Viton perseri pa sinqeritet, por ne raporte te tjera per shembull, kete e kam vasale. Vitua mund te vihej nen Nexhmijen, Fiqireti nuk e pranonte te ishte nen Nexhmijen, te themi ne plan grash te raporteve personale. A eshte e vertete qe Enver Hoxha pak nga pak, qe nga momenti qe ju hyte deri ne vitin 1985, vendosi te vinte nje kult dhe brenda bllokut.
Pra, qe para rruges se shtepise se tij nuk mund te kalohej as nga anetaret e bllokut? Perpara shtepise se tij nuk mund te kalohej nga anetare te tjere te bllokut, eshte tendencioze te thuhet, sepse perpara shtepise te tij ishte oborri i tij, rruga e tij dhe nuk kishte te tjera shtepi. Keshtu qe eshte e tepert te thuash sepse ku eshte shtepia e kreut te shtetit, atje nuk mund te hyje kushdo, ne qofte se atje eshte vetem shtepia e kreut te shtetit. Shtepite e tjera jane me tutje, hyrje ka disa, keshtu qe vetvetiu nuk ke si kalon. Cili ka qene roli i Nexhmije Hoxhes, ne familjen Hoxha? Kontrollori i gjithckaje, kondicionuesi i gjithckaje ne emer te Enverit. Duke shfrytezuar emrin e Enverit. Ne cfare kuptimi duke shfrytezuar emrin e Enverit? Ne kuptimin, tha Enveri keshtu, tha Enveri ashtu. Nuk do ta besh kete, se keshtu tha Enveri. Nuk do te beni keshtu, se tha Enveri. Enveri nuk na thoshte gje se ne e takonim Enverin dhe nuk thoshte gje.
Ne qofte se do te duhej ndonjehere qe une dicka te arrija dhe te thoja se une kete gje do ja kerkoj babait, se Nexhmija thoshte nuk do Enveri, ajo dredhonte e thoshte mire me ler t'ia them une dhe me pas thoshte, po dakord eshte Enveri. Cili ishte perceptimi i njerezve jashte bllokut per jeten qe behej nga brenda? Ju ishit nga ato qe hynit dhe dilnit... Personalisht une nuk kisha ndonje ndjenje vaniteti, joshjeje. Diten e dasmes, kur une duhet te dilja nuse nga shtepia ime me vinte turp para lagjes qe une te dilja. Me vinte turp te me shikonin qe erdhen me moren njerezit me makine te zeze dhe te gjitha lukset e situates.
Une nuk e perballoja dot dhe nuk e beja dot para lagjes time. Keshtu qe ika naten, bera nje ceremoni simbolike dhe nuk bera ate ceremonine e famshme, qe erdhen moren nusen. Enver Hoxha u merzit per kete. Por une nuk e kam bere. Kjo ishte nga ana ime. Nga ana e te tjereve, mendoj qe qene njerez te caktuar ata te nomenklatures, njerezit qe ishin shenuar per te perbere kasten e re, te Ramizit dhe Nexhmijes, jane ata qe me kane luftuar. A kishte nje filozofi te bllokut per te kryer martesa edhe lidhje brenda per brenda bllokut? Kjo ishte kryesorja. Nese une nuk jam parapelqyer dhe jam luftuar perpara se te shkoja atje, jam luftuar qe 16 vjec sapo Sokoli mi hedh syte, eshte se une isha nje vajze populli, pavaresisht nga karakteri im.
Si beheshin fejesat dhe lidhjes ne bllok? Ishin mbi bazen e vet femijeve apo mbi bazen e krijimit te aleancave politike? Ato, sic del me vone, me analiza e te gjitha, ishin te gjitha aleanca politike, por paksa te studiuara qe te mos beheshin ne graden e pare. Per shembull, tek anetaret e byrose, midis femijeve te anetareve te byrose, por te behej qe nje djale, te marre mbesen e tjetrit e me radhe. Perse mos beheshin keshtu? Sepse ishte nje urdher i Enver Hoxhes, qe nuk ka lidhje midis anetareve te bllokut. Sepse keshtu krijohen kastat dhe shkeputet pushteti nga blloku. Dhe te gjitha martesat, u kryen brenda bllokut. Cilat ishin lidhjet me te forta qe u krijuan permes krushqive dhe martesave brenda bllokut? Lidhjet me te forta ishin te Nexhmije Hoxhes dhe Ramiz Alise. Ishte lidhja fatale qe mori ne qafe gjithe popullin dhe vete Enver Hoxhen. Ne c'kuptim? Sepse nepermjet Ilirit, ata te dy u bene te pathyeshem, Nexhmija dhe Ramizi dhe bene trashegimine pas Enver Hoxhes dhe trashegimine e pushtetit dhe pas '90-es. Pra, ju po thoni se Ramiz Alia ishte perzgjedhur nga Nexhmija per te trasheguar pushtetin e Enver Hoxhes?
Padyshim. Eshte zgjedhur nga Nexhmije Hoxha. Enver Hoxha s'ka pasur me cfare te beje. Eshte ofruar dhe eshte folur per te dhe u vleresua nga Nexhmije Hoxha. Enver Hoxha nuk kishte me cfare te bente, kur mungonte Hysni Kapo dhe Mehmet Shehu. A diskutohej ne shtepi, ne ditet e fundit te Enver Hoxhes, per trashegimine e pushtetit? Absolutisht jo. Une them nje gje para shqiptareve, qe ne qofte se do te kisha dijeni qe pushteti do te trashegohet dhe ky eshte urdher i Enver Hoxhes, do me vinte mire, apo nuk do te me vinte mire, do te thosha eshte nje gje madhore, nuk vinte nga une.
Kurse Enveri punonte, ai nuk ishte per trashegimi pushteti. Ai nuk donte qe femijet e tij te merreshin me politike. Ai nuk e donte politiken. Atij i vinte mire qe e shoqja, ne fakt luante timiden dhe nuk donte te ishte e hedhur. Realisht e kishte ngritur nje dinasti, e drejtonte vendin prej 40 vjetesh... Nuk mund te them une, nuk jam ne mendjen e tij te shpjegoj me syrin e tij. Jam ketu se sa e kam kuptuar Enver Hoxhen. Ai nuk ngriti nje dinasti, ishte pushteti i popullit i cili u shperdorua. Nuk ishte me pushteti i popullit. Ekzistonte ne letra, ne teori, ekzistonte si ideologji por u shperdorua, u keqtrajtua, u deformua dhe u kthye ne nje diktature me te keqe nga cfare ishte diktatura e shkruar. Nje diktature e proletariatit, demokraci e shumices dhe diktature mbi pakicen.
U deformua dhe kjo. Ne fakt ajo qe u prodhua ishte dicka e frikshme.... Ajo qe u prodhua ishte dicka e frikshme. Une dhe atehere qe kam qene femije, kam pasur afer disa te persekutuar. Natyrisht qe i shikoja nga larg me frike, ajo ndjenja qe keta jane te persekutuar, instiktive kur je e rritur mes dy prinderve idealiste dhe nuk u shikoja asgje te keqe, me dhimbseshin dhe arrija te ndjeja, ndjenjen e ekzagjerimit. Se ligji eshte i shkruar, Ok, e pranoj, se ky sistem eshte dhe nuk jane gjera qe mund ti kundershtosh. Por mund te permiresoje ekstremizmin, tejkalimin e kesaj gjeje. Si e mbani mend ju eliminimin e Mehmet Shehut?
Eliminimi i Mehmet Shehut eshte bere per ti hapur rrugen Ramiz Alise. E prisnit? Kishit dite qe mendonit se Mehmet Shehu do te eliminohej? Ne asnje menyre qe do te eliminohej. Qe Enver Hoxha ishte i preokupuar. Ishte i preokupuar ne cfare rruge e kane futur Mehmetin, ne cfare telashe e kane futur Mehmetin. Ishte i preokupuar ne momentet e fundit per Mehmet Shehun? Po. I preokupuar ne kuptimin se ne cfare telashi e kane futur Mehmetin, por qe do ta nxjerrim edhe kesaj radhe Mehmetin nga ky telash. Po qe e kane futur ne kete telash. Po thoni se nuk kishin ndermend qe ta eliminonin Mehmet Shehun? Absolutisht jo.
Enver Hoxha jo. Si ndodhi eliminimi i tij? Eliminimi i tij ndodhi se pikerisht naten e fundit qe dalin nga mbledhja e shoqeron Ramiz Alia Enverin deri ne shtepi dhe rruges ai i thote, qe do t'ia falim edhe kesaj radhe. Kjo dihet, e ka thene vete Ramiz Alia diku dhe qe pastaj e harron, ose e manipulon, ose mashtron. Kaq eshte, u mor vesh qe Enveri e fali do ta falte dhe pastaj punon mekanizmi i ngritur, punon plani B. Plani A ishte qe Enveri ta denonte. Enveri nuk e denoi dhe filluan me planin tjeter. Cfare ndodhi realisht? Realisht nuk dua te flas ne kete emision. Por realisht, eshte qe e kishin detyruar, e kane vene ne pozicione, me shpatulla pas murit Fiqiretin si e implikuar dhe keta vete te implikuar qe e njohin njeri-tjetrin.
Kur them keta, nuk mund te ve gishtat tek te gjithe, por pa dyshim keta dy kryesoret qe ajo per mendimin tim, ta likuidoje vete, nga shume te dhena te situates qe une nuk mund te ndalem tani dhe te marr persiper te gjithe aktivitetin qe une nuk dyshoj qe edhe mund ta kene pasur. Nuk dyshoj qe ata kane qene poliagjente. Ju dyshoni qe ata kane qene? Po. Ate nuk e ve ne diskutim. Duket e gjitha si nje nga ato shakate qe komunizmi ndertonte per njerezit... Shiko, keto shakate qe komunizmi i ndertonte per njerezit, do arrij ti zhvilloj edhe per veten time. E kam ketu fjalen, qe une nuk mund te perjashtoj qe ata kane qene poliagjente. Une kam arritur te them dhe qe e pranoj qe ata kane qene poliagjente dhe ata e kane vrare.
E kane vrare? Po. Nuk me ben pershtypje fakti, ishte apo jo poliagjent, se sa me ben pershtypje fakti qe eshte vrare. Eshte vrare me intrige dhe eshte vrare per t'i hapur rrugen Ramiz Alise. Si u perjetua eliminimi i Mehmet Shehut ne bllok? Si i mbani mend ju, momentet kur nje familje denohej ne bllok dhe denohej te shperngulej, te eliminohet? Une konkretisht vdekjen e Mehmet Shehut e mbaj mend shume mire, se ishte vdekja e tij. Jo vetem se ishte kryeminister i Shqiperise, qe une e kam ndjere barren e kesaj, se cdo me thene te vritet kryeministri i nje vendi, apo te vetevritet. Se nuk hahej shume ajo vetevrasja. Mua nuk me bindte, por e pashe qe nuk beri pershtypje. Perkundrazi, mund te them qe Nexhmije Hoxha shkoi ne zyre, e la Enverin vetem, kurse femijet kane ardhur te me japin sihariqin. Iliri me Pranveren dhe me bashkeshortet, qe nuk shkelnin kurre ne apartamentin tim. Ate dite, kane hyre ne apartamentin tim te me japin sihariqin qe Mehmet Shehu vrau veten. Absurde me buzeqeshje ne goje.
Kurse Enver Hoxha, nuk e ka ngritur nje vit koken dhe nuk ka pare njeri ne sy per nje vit rresht. Ne c'kuptim? Ne kuptimin, qe se paku, qe pse ndodhi kjo?. Perse e beri kete. Pastaj nese ka arritur te kuptoje me thelle ose jo, kete nuk mund ta them. Mund te them, qe ai u detyrua te beje edhe tablone sinoptike per te qetesuar popullin por mendoj, dyshoj, me sa kuptoj tani, qe ai ka varur koken se kane thene qe i bene Enver Hoxhes, nje puc te madh. Si shpjegohet qe femijet e Enver Hoxhes, ishin rritur me femijet e Mehmet Shehut, kishin kaluar gjithe rinine, femijerine dhe nje pjese te madhe te kohes se bashku. Si e perjetonin me pas faktin qe shoket e tyre te ngushte, futeshin ne burg, persekutoheshin? Nuk mund te flas per ata se cfare ndjenin ata. Une them kete qe perceptova, qe ata erdhen me thane, ai vrau veten dhe me buzeqeshje. Kaq Pra ishin te kenaqur per kete qe ndodhi?
Pa dyshim, po pa komente. S'ka nevoje per koment. Une u bera, te hapej nje grope dhe te futesha. Ju me keni thene se keni asistuar ne Pogradec ne nje moment ku Nexhmije Hoxha dhe Enver Hoxha po shihnin hetuesine e Fiqirete Shehut.. Per saktesi dhe Enver Hoxhes se ate nuk e pashe. Si ishte kjo skene? Une nuk mund ta shikoja me shume. Nuk ma bente zemra ta shikoja me shume. Por pashe nje grua me floke te bardha, me nje ze qe e njihja, u tronditur nga zeri. E njoha qe ishte Fiqirete Shehu dhe u trondita shume nga Fiqiretja ne burg, nga pamja e saj dhe u trondita nga profili i Nexhmije Hoxhes, qe rinte ne kolltuk dhe e shikonte. Nexhmije Hoxha dhe Fiqirete Shehu kane qene shoqe qe nga studimet.. Kane qene te treja, bashke me Vito Kapon.
Pra kishin kaluar nje jete bashke. Si mund te shohesh shoqen e ngushte qe deponon? No koment, se kam akoma per te thene dhe komentin dua t'ua le shqiptareve. Ne momentin qe Mehmet Shehu u eliminua, a e shprehte Enver Hoxha qe Ramiz Alia ishte vazhduesi i ti? Enver Hoxha e ka shprehur kete ne takim me zgjedhesit. E shprehu qe ja kemi shoke, kemi Ramizin me radhe. Ky ishte lancimi. Domethene qe iu nenshtrua situates, qe nuk kam tjeter pas vdekjes se Mehmet Shehut dhe Hysni Kapos. Ne momentin qe drejtuesit u zhduken, si ishte jeta e Enver Hoxhes ne bllok? E rrenuar. Cdo me thene e rrenuar? Fliste pak.
Thashe, nje vit pothuajse nuk ishte. Ishte inekzistent, nje gjendje e tille. Ishte i heshtur dhe kokulur. Me pas ne vitin 1982, del per 1 majin ne fotografi shume bukur dhe shume optimist por gjendja e tij ishte shume e keqe. Ai pothuajse cohej i transportuar atje ne tribune. Dite per dite erdhi u be me keq, derisa vdiq. Pra qe ne vitin 1982 gjendja e tij ishte e keqe? Qe ne 1982, ai nuk mund te ngjiste shkallet. Shfaqte momente te destabilitetit mendor? Asnjehere pervec fillimit. Mundet, ne momentet kur ai ka qene i mbyllur dhe ne nuk mund ta takonim. Se oraret ne familje ishin te zakonshme, nuk jane evituar ndonjehere oraret.
Per shembull, kete darke ju nuk do ta takoni Enverin, kete te diel ju nuk do ta takoni Enverin, pervecse kur ai ishte me grip dhe kur je me grip i futeshim pak ne dhome, e iknim direkt qe mos te merrnim virusin. Kush thoshte sot mund ta takoni, e sot s'mund ta takoni? Nuk ka pasur raste qe te thuhet, qe me kete te kuptoje se ai ka pasur ndonje problem tjeter. Nuk ka ekzistuar kjo gje. Ka vazhduar rutina ne familje, qe do ta takonim cdo nate dhe cdo te diel ne dreke. Nuk e kemi pare nje here Enver Hoxhen, jo ne gjendje te mire mendore. Pra ka qene normal deri ne momentet e fundit? Ka qene normal. Po filmimet qe jane shfaqur?
Ekzistojne ato. Ato i quaj momente qe i ndodhin cdo njeriu. Nuk i di oraret dhe datat e atyre. Eshte shkurt i vitit 1985.. A eshte shkurt. Po ne shkurt 1985 ai ishte i paralizuar, ai nuk fliste. Kishte paralize parciale dhe fliste vetem me Nexhmijen, sic thote Nexhmija. Ajo pastaj na komunikonte ne dhe idera te Enverit. Ketu kam dhe nje histori, qe nuk fliste por nderkaq edhe fliste. Pse? Kur donte Nexhmija thoshte flet, kur nuk donte, thoshte nuk flet.
Nje dite kam vajtur sic isha ne zyre te tij ne shtepi. Une i shkoja cdo pasdite dhe i shkoj dhe ate dite. Nexhmija kishte zakon qe merrte nje pjate biskota qe ishin per femijet dhe ta ofronte. Une nuk e mora, se si mund te hahet biskota para Enver Hoxhes te semure. Ajo shpertheu ne nje menyre te cuditshme, qe une vete qe e njoh them se doli jashte kontrollit dhe bertiti duke thene, merri se e ke bere merak Enverin. Enveri nuk fliste. Une u ngrita dhe e kam puthur ne koke Enverin dhe ai filloi te qaje. Une i thashe, pse ke merak per mua, mua me kane zili bota. Cili ishte roli i Sulo Gradecit ne shtepine e Enver Hoxhes?
Eshte e rende ta thuash. E kam menduar pozitiv, por me cfare ka ndodhur pas vitit '90, se pari eshte njeriu i pare qe i kam thene, se Ramiz Alia dhe Isuf Kalo kane vrare Enver Hoxhen. Ai me ka mbajtur qendrim, mos keto fjale mos i thuaj, se jane te renda e te tjera me radhe. Une keto fjale i kam thene qe ne '90-en, pervec se cfare i kam thene Nexhmijes. Retrospektivisht them qe eshte i implikuar, ne mos drejtperdrejt per dijeni, te gjithckaje konspirative te gjithckaje qe ndodhte ne bllok. Aty nuk ishte i fuqishem Enver Hoxha. Enver Hoxha ishte simboli. Ai bente punen e tij kur ishte mire qe drejtonte shtetin dhe kur nuk ishte mire qe e drejtonte nepermjet Nexhmijes dhe Ramizit. Kurse aty fuqia ishte Sulo Gradeci dhe Nexhmije Hoxha. Ishin fuqia reale qe drejtonin shtetin, brenda ne shtepi. Kesaj fuqie i faleshin Iliri, Pranvera, Teuta, Klemi. Kesaj fuqie nuk i falesha une dhe Sokoli. Nga vinte kjo fuqi? Nga delegimi qe i ka bere Nexhmija. Eshte reale.
Te shkonte Sulo Gradeci ne nje ministri apo kudo, ishte njesoj si te shkonte Enver Hoxha dhe ai fliste ne emer te Enver Hoxhes. Ju thate se kjo ndodhte edhe me ju... Po, po une nuk flisja. Nuk thoja, tha Enveri keshtu. Me mua ndodhte ndryshe. Flisja mendimet e mia dhe te tjeret mendonin se ishin mendimet e Enverit. Ndodhte ndryshe. Kurse ai thoshte, tha Enveri erdha ne emer te tij. Sulo Gradeci dhe Isuf Kalo. Kurse une beja jeten time dhe te tjeret me shikonin sikur isha Enveri i vogel. Jo vetem mua, por edhe femijet e tjere. Ketu une kam qene pak e vemendshme, pak defektoze. Ne c'kuptim? Une se di si do te isha po te kisha jetuar me idene se isha nusja e Enverit. Nuk kam jetuar me kete ide. Se di si do isha, me mire apo me keq. Si ndryshoi jeta juaj pas vdekjes se Enver Hoxhes?
Ndryshoi katerciperisht, ne kuptimin sepse pervec presionit psikologjik qe ka ekzistuar gjithnje pas kraheve te Enver Hoxhes, kesaj radhe ishte, nuk eshte me ai, nuk ka kush e mbron dhe kishte nje sulm shume te madh psikologjik, pa dorashka. Nje egersi shume e madhe, pa dorashka nga Nexhmije Hoxha dhe me radhe, pastaj nga te tjeret sipas nivelit dhe intelektit te secilit. Nderkaq kur mjekohem intensivisht, qellimisht ne rruge te gabuar. E kisha ne kuptimin qe, si ndryshoi jeta juaj qe nuk ishit me familja e drejtuesit kryesor te shtetit... Absolutisht asgje. Perkundrazi, mori frenat Nexhmija ne dore, cuditerisht ne menyre qe me ka habitur dhe rrenqethur.
Atehere ishte qe i kam thene se ne nuk duhet te merremi me politike. I thashe qe ne duhet te terhiqemi si familja e Enver Hoxhes, thjesht te jetojme jeten tone dhe le te mjaftohemi me familjaret e Enver Hoxha jo te kemi influenca ne politike. Jo me pastaj te mbeshtesim Ramiz Aline sic bente Nexhmija dhe Iliri deri vone. Keshtu qe them qe jeta ne ate aspekt nuk ndryshoi se Enverin e zevendesoi Nexhmija me Ramizin. Enveri ekzistonte kudo me ato citate, buste dhe vepra qe i bene dhe per kete e kam kundershtuar Nexhmijen. Pse ishte Nexhmije Hoxha qe kerkoi, apo ishte Byroja Politike qe vendosi? Byroja politike vendoste cfare donte Ramizi dhe Nexhmija.
Kur ai kishte thene vetem me nje varg te thjeshte, se perse duhen gjithe ato butafori, pasi ato e ulnin figuren e Enver Hoxhes. Ishte akoma 85 dhe une thosha se keto qe po behen jane per te shemtuar Enver Hoxhen. Kush e mori vendimin per ngritjen e Muzeut te Enver Hoxhes ne qender te Tiranes? A keni dijeni se sa ka kushtuar? Vendimin e ma marre Ramiz Alia, ai e ka shprehur te pakten dhe i ka thene arkitekt Klementit, bej me te miren dhe vertete qe ai beri me te miren e tij. Keto ishin urdhra. Ai muze, nuk me ka pelqyer asnjehere se ishte nje vdekje morale per Enver Hoxhen. Ne kuptimin, qe ne ate muze ata e varrosen Enver Hoxhen dhe ne kujtimin e popullit. Se populli ishte i varfer, ndersa Shqiperia ndertonte vepra te standardit luksoz boteror. Kur filluan ditet e veshtira per bllokun?
Ditet e veshtira filluan ne vitet 1989-1990. A ishit ne bllok kur u sulmua ura e Lanes? Isha ne zyre, se une dilja cdo dite ne zyre. Ne fakt nuk jam trembur, nuk kisha arsye te trembesha sepse une isha e paster, ndjehesha pro levizjeve, keshtu qe kam qene ne zyre. U ktheva se me tha drejtori, qe kjo dite eshte e rrezikshme. Kur u ktheva, ne fakt turma ishte tek kangjellat e shtepise. Ishte fati im, se ne fakt ne ate dite nuk pipetiu se paku sa hyra une ne shtepi. Kur te gjithe ishin paralajmeruar qe te qendronin ne shtepi. Si ndiheshit ju qe kishit qene njerezit me te fuqishem te vendit dhe befas u ndjete te izoluar dhe nen nje meri te madhe popullore? Une kam ndjere ne ate kohe friken e turmes, sepse turma eshte e rrezikshme. Nese deri ne ate kohe nuk kisha frike, sepse njerezit do te duan te bejne dicka per mire, nuk do te duan te bejne dicka per keq, ne ate kohe u tremba nga fakti qe ketu kemi te bejme me turma te manipuluara dhe turmat jane te verbra. Kete frike, e kisha vetem une nuk e kishin Nexhmije Hoxha dhe te tjeret. Ne cilin vit u larguat nga blloku?
Une jam larguar e para. Menjehere ne kete situate, kam kerkuar shtepi qe nuk ishte e kollajshme. Por me transferimet perkatese dhe me deshiren e tyre dhe u afrova me prinderit e mi. Me moren ata persiper ne ato kohera te veshtira prinderit dhe motra ime. Kur u shperbe blloku? Blloku u shperbe me vone. Mendoj me futjen e Nexhmije Hoxhes ne burg. Sepse ata perseri mbeten aty, ne nje vile tjeter por mbeten ne bllok. Ishte e veshtire jeta jashte bllokut pas 20 vjetesh qe kishit jetuar atje? Nuk kam dashur kurre te beje te viktimizuaren dhe te qahem. Por eshte normale qe ishte shume e veshtire, eshte normale qe me kuraje do ta perballonim, por shume te veshtira kane qene intrigat, kane qene kurthet. Cdo me thene intrigat? Ne 90-en ne klasen e Valbones futen disa huligane me presione per te na trembur. Ne ate kohe erdhi dhe lajmi nga disa roje personale te Nexhmijes, kishte disa njerez qe e ruanin gjoja vullnetarisht, se si qe ajo pune e tyre. Roje qe thoshte e ruaj, se dua ta ruaj dhe me pas u be roje e Fatos Nanos.
Ata na thone, se Valbona nuk duhet te dale as ne dritare, nga rreziku i rrembimit prej Azem Hajdarit. Te me falin njerezit qe preken nga kjo gje qe po them, po keshtu me eshte thene. Me eshte thene rreziku, qe Azem Hajdari, do ta rrembeje dhe do te inauguroje nje shtepi publike me mbesen e Enver Hoxhes. Vajzen e mbajtem ne shtepi te mbyllur, derisa jepet ideja qe ta nxjerrim jashte. Me vijne disa variante, qofte me roje apo me simpatizantet, une nuk i pranoja ato variante sepse nuk ishte e kollajshme. Derisa me jepet mundesia ti coj ne Kanada, tek komuniste kanadeze te cilet i njihja mire, i njihte dhe Nexhmije Hoxha mire. Te cilet ishin paguar nga regjimi i Enver Hoxhes per nje kohe te gjate... Duhet te jete ashtu. Une e gjej ate grua, Polina, nje njeri te diktuar.
Nje marksist leniniste kanadeze. Me vjen nje njeri, shqiptar. Nga komunistet kanadeze na vjen nje person, me gjithe kredencialet, tha qe punoj ne Kanada, ata do t'i terheqin femijet se e dine se do ti rrembeje Azem Hajdari, ai vete mi thoshte keto, mos kini merak, i mori te gjitha persiper. Nderkaq ne telefononim dhe andej dhe ne kete menyre rame dakord qe ti nisim femijet. Flas me Nexhmije Hoxhen ne burg, qe do ti nisim femijet sepse rrezikon Valbona. Nexhmija sic e ka natyren qe do te tregoje qe une nuk kam gisht ne kete ceshtje, me tha une s'jam dakord per keto gjera dhe kaq. Se ata jane femije, se jane niperit e saj, fare. Sidoqofte ne i nisim femijet, per ne Kanada. Po nuk shkuan ne Kanada, shkuan ne Kube, pa e ditur ne. Cne?
Femijet tane perfunduan ne Kube. Ne nuk duhet te flisnim as ne telefon, por lidheshim vetem me Polinen qe na thoshte se femijet jane mire, se nuk duhet te lidheshim ne telefon se Azem Hajdari, perseri, te me ndjejne shqiptaret, po flas ate qe kam perjetuar, se eshte betuar se do t'i gjeje kudo qe te jene dhe nepermjet telefonatave me femijet do t'i perceptoje ku jane. Kaloi nje vit e gjysme, une nderkaq kisha zene shtratin dhe vetem qaja. Pa ditur ku jane, une u ngrita dhe thashe qe do te gjej rrugen per tek femijet e mi. U nisa, shkova ne Danimarke, atje kisha te tjere miq, i kisha njohur ne keto kampet internacionale antifashiste.
Ne Danimarke me bene shume pershtypje se thonin ne sy tim, se ne si pale daneze, si komuniste daneze, jemi me nenen, jemi me ty. Kjo, Nexhmija, merrte ne telefon nga Kanadaja ne Danimarke dhe thoshte qe ti nuk mund te nisesh ne Kube. Atje e mora vesh qe femijet ishin ne Kube, atje ishte si nje ndihme internacionale per femijet. Keshtu qe nisem per ne Kube. Ajo me thote, mos u nis ne Kube, se nuk do te lene te hysh se je person i padeshiruar. Dhe ju arritet te hynit..
Une arrij te hyj ne Kube dhe atje shperthej ne lot gezimi qe mua me lane, se nuk dija cfare te besoja. Tre dite kam jetuar ne Havane pa i takuar femijet, se me thonin jo tani e jo pastaj. Te cilet ku ndodheshin? Te cilet i kishin cuar nga Havana, ne jug, ne nje tjeter rajon. Pas tre ditesh, kisha nje perkthyes frengjishteje, qe ishte edhe shoqeruesja e femijeve, po ne fakt dukej se ishte person zyrtar. Pas tre ditesh, i thashe ne qofte se ju nuk me coni tek femijet, une do te bej greve urie para Ministrise se Jashtme. Kjo ndryshoi gjithcka, te nesermen, nisem, shkoj tek femijet dhe te tre koke me koke nuk mundem te flisnim per nje kohe shume te gjate. Ajo atje me tha, tani une po kuptoj si eshte puna. Une aty u irritova, cfare po kupton ti??
Aty kuptova une pastaj si ishte puna. Qe? Menjehere behet mbledhja, u kthyem ne Havane. Me trajtuan si delegacion edhe femijet i kishin trajtuar shume mire. Me regjistrim u be mbledhja, qe e di qe ka vajtur te Kastro. Aty une falenderoj Kuben per kujdesin ndaj femijeve, por te cilen nuk ja kisha kerkuar une. Une i nisa per ne Kanada, te ambientohen me jeten, te ambientohen me kapitalizmin dhe jo te shkojne ne nje socializem tjeter. Prandaj une femijet, faleminderit shume, por do ti marr. Aty ishte edhe pala daneze dhe Polina qe erdhi urgjentisht. Ajo me thoshte, akoma ti nuk do te kthehesh ne Shqiperi, do te jetosh ketu me gjithe femijet, shiko sa mire jeni ketu. Sepse po te shkosh ti ne Shqiperi, ty Berisha do te fuse ne burg, se ti ke dale nga kufijte e Shqiperise, nderkaq qe je e ndaluar. Familja e Enver Hoxhes, nuk lejohej te largohej nga Shqiperia.
Ne fakt, une dhe kur dola, nuk dola me dokumente false. U ktheva me lumturine me te madhe, ktheva edhe femijet ne Shqiperi packa se une mund te burgosesha. Imagjino, mund te mos hysh ne Kube, rri ketu se do burgosesh, nje cikel i llahtarshem pengesash qe une te mos kthehesha me ketu.
Une u ktheva. Nderkaq ishte thene atje, qe na fal zonje apo shoqe, kubanezet na thane na fal, po familja na thoshte ndryshe nuk e dinim se ishte keshtu puna. Kush ishte familja se kuptoj. Marr Sokolin i them mos ke folur ti ndryshe, mos ke thene ndonje fjale, me thote ai jo, c'eshte kjo fjale une te kam mbeshtetur ty, e te tjera me radhe. E lashe me kaq, kete gje deri ne 2001 qe vajta ne Kanada per azil politik. E lashe me kaq, sepse mendova se familja ne kete rast, qe marrin persiper kete titull, eshte Ramiz Alia qe mbulonte sektorin perkates dhe i ka pasur shume te afert keta Benzin dhe Polinen, se ka mbuluar sektorin e marredhenieve me jashte dhe per partite komuniste me kohe. Mendoja eshte Ramizi, Iliri me te shoqen.
Keta e di qe i kam pasur gjithmone kunder. Cfare zbuluat me pas ne Kanada? Ne Kanada pastaj, kerkova azil politik per jeten time, per atentatet qe kam pasur ne Shqiperi ne Bullgari dhe vete ne Kanada. Marr ne telefon Nexhmijen qe t'i them, se deri tek Nexhmija nuk dyshoja, nuk ia lejoja vetes te dyshoja dhe kur ajo thote une ty nuk te njoh, atehere une kuptova gjithcka. E kuptova kush eshte familja. Kthehem nga Athina ne Tirane. Qelloj me Ramiz Aline ne nje avion. Atij sa nuk i ra te fiket kur me pa, se me dinte te vdekur qe une nuk do te kthehesha dot me qe andej. Une hoqa masken edhe te Nexhmije Hoxhes perpara vetes time, por me mbeti qe ti denoncoj publikisht edhe kete e kam detyrim ndaj shqiptareve. Zonja Hoxha, kam nje pyetje qe ka mbetur pezull gjithnje.
A ka pasur pasuri te depozituar jashte familja Hoxha ose Enver Hoxha vete? Ta shtrojme keshtu. Ne qofte se pushteti, shteti kishte para jashte, automatikisht i bie me logjike qe ato jane parate e Enver Hoxhes, me logjiken e sotme. Enver Hoxha si natyre nuk pati te bente ndonjehere me lekun. Enver Hoxha, vete mua ne vitet e fundit, nga 82-83, sic me ka thene ruajuni, me ka thene, mblidhni leke Liljane, se nuk i dihet jetes. Une kam mbetur e habitur, cdo te thote, te te thote Enver Hoxha mblidhni leke? Sepse isha akoma ajo idealistja qe sido qe te vije puna, eshte socializmi do te behet me mire.
Domethene, nuk prisja nje revansh te ketij lloji. Keshtu qe une e perjashtoj totalisht, mundesine e te pasurit leke me vullnetin e Enver Hoxhes. Po nderkohe, mund te kete pasur leke? Po qe mund te kete pasur leke, si shtet dhe ky lek i vajti ra dhe Nexhmije Hoxhes, si trashegimi pushteti, kjo eshte logjike nuk e perjashtoj. Cfare kontakte ka ruajtur Nexhmije Hopxha me komunistet e perendimit? Ka kontakte shume te cuditshme, ne qofte se akoma i ka. A paguheshin keta komuniste te perendimit nga shteti shqiptar? Informacionet i keni me te mira ju se sa une ne kete fushe. Une di kete gje, se po te vije puna se a paguheshin keta apo jo, ne rastin e pales kanadeze, duhet te jem e ndershme jane sjelle shume mire, korrekt. Ne rastin e pales kanadeze, une mundet vertete te dyshoj edhe nje gje tjeter, qe po me vjen nder mend tani, se me thoni ju, Ardi Albensi vinte me shpesh ne Shqiperi, ka ardhur edhe ne ATSH dhe me ka propozuar mua personalisht.
Nga viti 1989, beri nje propozim qe ishte joshes, por qe ishte i cuditshem per moralin tim. Qe ishte? Te sjelle nje laborator fotografik modern, 25 mije dollare, e ta punosh ti, ta kesh per vete ketu ne ATSH e te tjera me radhe. Une i gjeta non sens kesaj pune, se do te futesha ne rruge te pista. Me kete dua te them, se une hollesira nuk di, po cdo rruge te piset, cdo joshjeje, une i kam bere bisht. Tani qe ju keni jetuar 20 vjet ne bllok, 20 vjet jashte bllokut dhe tashme me nje status tjeter. Ju vjen keq apo keni keqardhje per njerezit qe kalonin jashte atij blloku? A ndjeni keqardhje per ate qe Enver Hoxha prodhoi per shqiptaret? Vuajtje shume te madhe, per ate qe sistemi prodhoi per shqiptaret, perfshi edhe Enver Hoxhen.
Une pervec marteses, nuk i mbaj mend keto data sepse nuk me kishin rendesi. Jane te sfumuara ne kohen qe une jetoja ne familjen e Enver Hoxhes. Une jetoja atje dhe ceremonia eshte bere megjithate per te qene zyrtarisht e martuar me Sokolin, meqenese mbarova universitetin dhe duhet te mbetesha ne Tirane si grua e martuar. Ne cilin vit ju hyte realisht ne Bllok? Kam hyre ne vitin 1967 ne moshen 16-vjecare, per vitin e ri. Cfare dinit ju deri ne ate kohe per bllokun? Per bllokun nuk mund te dije shume, po une mendoj se nuk kishte dhe shume kuriozitet ne ate kohe dhe ne ate moshe, flas per veten time.
Nisur nga vetja ime, them se nuk kishte shume kuriozitet ne ate kohe sepse blloku nuk ishte bere ndonje gje jashtezakonisht potente, izolim shume i madh apo nje mister i madh. Keshtu qe une nuk kisha asnje lloj kurioziteti, ndoshta edhe nga natyra. Isha nje vajze shume e emancipuar, e lexuar dhe nuk kisha ndonje kuriozitet te posacem, pervec se femijet e bllokut qe kisha ne shkolle me dukeshin shume te perkedhelur, shume vanitoze, mburravece dhe kaq, qe jetonin ne saj te emrit te prinderve te tyre, pervec Sokolit. Si ishte takimi juaj i pare me Enver Hoxhen? I mrekullueshem, gjithmone i mrekullueshem. Por une ndihesha ne pozitat e nje vajze populli qe ka vajtur e ftuar prej Sokolit. Keshtu qe isha krejtesisht e mbuluar ne marredhenien personale, sepse ndryshe nuk do ta perballoja dot. Kur me ka thirrur Enver Hoxha me vone, per te me takuar si te zgjedhuren e Sokolit, une nuk i kam vajtur me vone. Perse? Nuk e takoja dot, nuk i shkoja dot, nuk e pranoja dot ate rol. Gjithsesi ju ishit nder te paktat nuse te bllokut qe hynit ne bllok nga jashte, pra nuk i takonit atyre familjeve qe ishin pjese e bllokut dhe martoheshin mes tyre. A e ndjenit kete?
Une e kam ndjere me doemos. Qe ne diten e pare qe njoha Sokolin, kam ndjere mbi vete presione te cuditshme, duke filluar nga bashkemoshataret e mi dhe sidomos nga mesuesit dhe me pas nga pedagoget. Ishte nje lloj lufte, nje lloj qellimi per te veshtiresuar "jeten", ne kuptimin qe une te zhvleftesohesha si profil vajze. Nuk ia arriten, por ka qene e pranishme. Perse kjo tentative? Atehere une nuk e kuptoja, ka qene pikepyetja me e madhe qe i kam bere vetes time. Sot e kuptoj shume mire, me gjithe pikepyetjet, dramat dhe humnerat qe ka kaluar jeta ime. Si ishte jeta ne bllok? Pare ne kendveshtrimin tim, jeta ne bllok per mua nuk ishte e lakmueshme por nuk mund te mohoj se keshtu ishte per syte e te tjereve.
Natyrisht qe ishin privilegjet. Cilat ishin privilegjet? Mbaj mend qe kam folur dhe me Ramiz Aline atehere, se ne vitin 1990 u hodhen njerezit shume te irrituar per keto te ashtuquajtura privilegje. Une atehere u kam thene, perse nuk ua shpjegoni njerezve se cilat ishin keto privilegje. E verteta eshte, se nuk ishin pak, ne krahasim me jeten qe behej nga populli, por ishin edhe te paracaktuara, sidomos ne kohen sa qe gjalle Enver Hoxha, se ishin te kontrolluara prej atij. Cilat ishin privilegjet? Privilegjet ishte ushqimi qe nuk mungonte, gje qe ne nuk e dinim. Une personalisht nuk e dija shkallen e varferise ne popull, pervec shkalles simbolike qe ne jetojme me forcat tona. Shkallen konkrete te varferise nuk e kam ditur asnjehere. Kur e moret vesh ju qe jashte ishte nje varferi ekstreme?
Ne '90-en me filmimet, as nga revanshi. Me filmime e raste konkrete, une kam pesuar nje tronditje shume te madhe qe nuk e kisha njohur situaten. Pra deri ne vitin 1990, ju nuk e dinit se shqiptaret merrnin nje tollon? Tollonin, sinqerisht, une as sot nuk e di se kur eshte vendosur. Tollonin, une vete e kam marre ne '90-en. Eshte vene ne ato vite. Askush nuk e pranon, se kam folur atehere edhe me Ramiz Aline dhe me Nexhmije Hoxhen dhe nuk pranohej se kishte ngushtica. Si nuk pranohej? Nuk e pranonin. Po ju kishit familjen tuaj jashte bllokut? Ne familjen time nuk mungonte asgje, me vjen keq. I kisha prinderit e mrekullueshem, po nuk me kane folur kurre, asnje gje. Ata kane qene ne presion edhe per probleme te tjera ne lidhje me mua.
Ne cfare kuptimi? Ne kuptimin qe me rinin gjithnje ne koke, qe cfare ben ti qe nuk te do Nexhmija. Domethene une nuk i jap shpjegim disa gjerave, se ata ishin njerez te mrekullueshem, idealiste, jo thjesht komunist per te arritur karrieren dhe per te arritur pushtetin, por megjithate ata kane bere jete te kondicionuar. Keto jane momentet e fundit te Enver Hoxhes? Po, keto jane momentet e fundit. Mund te them fotografite e fundit para se ai te ulej ne karrigen me rrota. Disa muaj para prillit te vitit 1985. Kush i bente filmimet familjare ne bllok? I bente Sulo Gradeci dhe nje djale i ri ndihmes i tij, shume njeri i mire. Ju sherbenin per arkivin familjar? Ishte procedure e tyre e zakonshme, ndaj te ciles mbetesha indiferente sepse doja s'doja une, do te ndodhte.
Pastaj, se si perdoreshin, si seleksionoheshin dhe si censuroheshin, ka pak rendesi. Ketu Enver Hoxha, eshte ne moment te mire, ka zbritur per te dale ne oborr, jane ditet e fundit te Enver Hoxhes, sepse ai po zbriste gjithnje e me pak. Filmimet private ndodhnin ne cdo moment ne jeten e Enver Hoxhes? Jo ne cdo moment, gjithnje me aprovimin e tij. Ketu eshte dita qe ka zbritur per te dale me Besmirin, djalin e trete te Ilirit qe sapo kishte lindur dhe te dilte nje fotografi me te. Domethene cdo gje e paramenduar, tani eshte fundi. Cilat ishin privilegjet ne bllok, pervec ushqimit? Po them vec ushqimit dhe kete e them me shume dhimbje, sepse imagjino te jete ushqimi privilegj kur te tjeret nuk kane pasur te hane. Domethene, ajo puna e tollonit qe une e provova, por nuk e dija qe ishte qe ne vitin 1982, sic thuhet. Sinqerisht, as familja ime, as motra ime dhe as vellai im nuk ma kane thene kete.
Si mund te jetoje nje lagje e Tiranes, kaq e izoluar nga varferia qe rrethonte qytetin? Une e kam te veshtire sinqerisht. Une nuk e kundershtoj ate qe thua ti, por une nuk arrij ta fiksoj kete situate, nuk e njoh kete situate. Mua ndergjegjja me kundershton faktin qe nuk e njoh ate fakt. Nuk e njihnit ju apo nuk e njihte asnje ne bllok kete situate? Nuk e njoh une, nuk e njeh Enver Hoxha, nuk e njeh Sokoli. Pra ju po thoni, se Enver Hoxha, nuk njihte asgje qe ndodhte jashte bllokut?
Po. Enver Hoxha nuk njihte asgje qe ndodhte jashte bllokut. Pse vjen kjo? Per Enver Hoxhen une e kuptoj shume mire se e tille ishte propaganda zyrtare. Aq me teper per keto vite nga e shoqja dhe Ramiz Alia. Perse nuk e njoh une? Duke kerkuar shume, shume ndjese para shqiptareve, nuk e di se pse se njoh. Se na kane pare si Envere te vegjel, jane ruajtur, jane maskuar. Ne c'kuptim? Marrim familjen time. Familja ime nuk me ka thene ndonjehere qe s'ka. Dhe ne shkonim familjarisht nje here ne jave per te ngrene atje, me tim shoq me femijet. Shkonim te hanim tek nena Vita dhe ne kenaqeshim tek nena Vita. Po ashtu edhe tek im vella dhe te tjera me radhe. Tani eshte shume e rende kjo qe po them, sepse une nuk kam asnje gjalle sot qe po flas, as moter, as vellane as prinderit. Ata jane ruajtur te mos ma thone. Jane ruajtur se nuk donin te te shqetesonin apo se kishin frike? Jane ruajtur sepse kishin frike ta thonin, sepse kjo gje nuk duhet te shkonte tek Enver Hoxha. Gjithcka eshte me supozime.
Nese une kam vertetuar shume gjera deri me sot, kete gje nuk e verifikoj dot sepse ata nuk jane gjalle. Po nderkohe ju punonit ne ATSH, ne institucione te tjera. Me koleget qe punonit, nuk flisnit per situaten ekonomike, politike? Absolutisht! Situata ekonomike dhe politike ne vend, me koleget qe punoja ishte e mrekullueshme ashtu sic thonin dhe lajmet zyrtare. Askush nuk ju thoshte per shembull, se nuk ka veze ne treg, se mishi eshte me racion? Askush. Une mund te dukem heretike, por une nuk arrij ta besoj se kjo gje ka qene qe ne vitin 1982. Nuk ma thoshte askush dhe ngaqe une nuk e pashe, nuk e preka vete me dore ate varferi. Por nuk eshte se sondova, une beja thjesht jeten time, ne ato kufizime qe kisha dhe per veten time, psikologjike te pakten dhe cdo gje tjeter rrihte ne himnin e bukur te socializmit dhe te zhvillimit te vendit me forcat tona. Si silleshin koleget tuaj me ju qe vinit nga blloku?
Ne ATSH ajo qe une prekja, qe ndjeja, ishte euforia. Po nuk isha dakord per euforine, po jo se kishim kaluar ne nje varferi te tille. Po te dija situaten konkrete une mund te kisha pasur tjeter kendveshtrim, reagim e me radhe. Une e shikoja ceshtjen ne mungesen e lirise, ne te drejtat e individit ato mungonin, ato me mungonin mua. Ne ATSH shtypej individi, nga drejtoria apo sekretari i partise dhe per kete kam luftuar. Mendoj qe per kete jam perpjekur aq sa kam mundur. Jam befasuar, kam mbetur e habitur ne vitet 90', kur kam thene qe paskan pasur shume te drejte qe na urrejne. Sepse vetem ne ate moment ju preket nje realitet tjeter? Ne ate moment e kam pare, ne televizor. Ju po me thoni se ne ate kohe dhe njerezit dhe miqte dhe familjaret, nuk ishin te sinqerte me ju dhe ju ruheshin? Asnjeri. Disa miqve te mi ju kam thene, si na late ashtu. Aq te iluduar.
Ne rrinim me ta, i donim ata dhe nuk na tha kush, asnjeri. Qe nga Ismail Kadare. Ne momentin qe ju hyte ne bllok, cilat ishin marredheniet ne familjet brenda bllokut? Une jam martuar ne vitin 1972 dhe perkon me kohen e Beqir Ballukut, ajo qe e para. Natyrisht qe jam tronditur dhe fola nepermjet Sokolit, se ishte shpejt akoma qe une te komunikoja me Enver Hoxhen. Me vone, pastaj nuk komunikova, sepse u ndalova. Por per te thene, po femijet pse?. Ishte vertete ligji dhe mbi ligjin nuk mund te dilje, une nje vajze e re, mendoja se armik i popullit, motivimi ishte goxha i rende, po familja pse te internohej dhe te persekutoheshin femijet??. Femijet kishin qene shoke te familjes, te Ilirit dhe te Pranveres. Dihet qe Enver Hoxha tha qe duhej, nuk kisha c'te beja, ky eshte ligji.
Kurse brenda ne bllok, situata ka qene gjithmone shume e ndere, shume e kontrolluar. I vetmi vend ku liria mungonte ne mundesine me ekstreme. Liria mungonte kudo ne Shqiperi... E kuptoj, po me te kontrolluar se ishin njerezit ne bllok, nuk mund te ishin njerezit jashte. Te kontrolluar ne c'kuptim? Te kontrolluar, se kush hyn, kush del, me ke shoqerohet, cfare futi brenda. Cilat ishin familjet kryesore te bllokut kur ju hyte atje? Po natyrisht familja e Enver Hoxhes, Mehmet Shehut dhe Hysni Kapos. Keto marredheniet midis familjeve dukeshin qe ishin hipokrizi e gjalle. Midis tre burrave te shtetit, mund te ndihej miqesia, sidomos respekti dhe vleresimi qe e ke shok te domosdoshem per misionin qe ke per te drejtuar Shqiperine. Po midis familjeve te tyre?
Hipokrizi dhe kishte dhe disnivele. Kishte arsye per te pasur xhelozira. Fiqiretja dhe Vitua vete, ishin ne inteligjente se Nexhmija. Kishin ate natyren e protagonizmit, flisnin dhe merrnin pjese ne cdo situate qe ju ndodhej. Nexhmija, kishte natyren vetem te heshte, te veshtronte, te studionte dhe te bente rolin e nje gruaje te terhequr qe ishte vetem ne funksion te te shoqit te saj. A kishte nje raport sinqeriteti midis tyre, apo nuk ekzistonte? Nuk mendoj se ekzistonte raporti i sinqeritetit. Fiqiretin mund ta kishte paksa frike, kurse Viton perseri pa sinqeritet, por ne raporte te tjera per shembull, kete e kam vasale. Vitua mund te vihej nen Nexhmijen, Fiqireti nuk e pranonte te ishte nen Nexhmijen, te themi ne plan grash te raporteve personale. A eshte e vertete qe Enver Hoxha pak nga pak, qe nga momenti qe ju hyte deri ne vitin 1985, vendosi te vinte nje kult dhe brenda bllokut.
Pra, qe para rruges se shtepise se tij nuk mund te kalohej as nga anetaret e bllokut? Perpara shtepise se tij nuk mund te kalohej nga anetare te tjere te bllokut, eshte tendencioze te thuhet, sepse perpara shtepise te tij ishte oborri i tij, rruga e tij dhe nuk kishte te tjera shtepi. Keshtu qe eshte e tepert te thuash sepse ku eshte shtepia e kreut te shtetit, atje nuk mund te hyje kushdo, ne qofte se atje eshte vetem shtepia e kreut te shtetit. Shtepite e tjera jane me tutje, hyrje ka disa, keshtu qe vetvetiu nuk ke si kalon. Cili ka qene roli i Nexhmije Hoxhes, ne familjen Hoxha? Kontrollori i gjithckaje, kondicionuesi i gjithckaje ne emer te Enverit. Duke shfrytezuar emrin e Enverit. Ne cfare kuptimi duke shfrytezuar emrin e Enverit? Ne kuptimin, tha Enveri keshtu, tha Enveri ashtu. Nuk do ta besh kete, se keshtu tha Enveri. Nuk do te beni keshtu, se tha Enveri. Enveri nuk na thoshte gje se ne e takonim Enverin dhe nuk thoshte gje.
Ne qofte se do te duhej ndonjehere qe une dicka te arrija dhe te thoja se une kete gje do ja kerkoj babait, se Nexhmija thoshte nuk do Enveri, ajo dredhonte e thoshte mire me ler t'ia them une dhe me pas thoshte, po dakord eshte Enveri. Cili ishte perceptimi i njerezve jashte bllokut per jeten qe behej nga brenda? Ju ishit nga ato qe hynit dhe dilnit... Personalisht une nuk kisha ndonje ndjenje vaniteti, joshjeje. Diten e dasmes, kur une duhet te dilja nuse nga shtepia ime me vinte turp para lagjes qe une te dilja. Me vinte turp te me shikonin qe erdhen me moren njerezit me makine te zeze dhe te gjitha lukset e situates.
Une nuk e perballoja dot dhe nuk e beja dot para lagjes time. Keshtu qe ika naten, bera nje ceremoni simbolike dhe nuk bera ate ceremonine e famshme, qe erdhen moren nusen. Enver Hoxha u merzit per kete. Por une nuk e kam bere. Kjo ishte nga ana ime. Nga ana e te tjereve, mendoj qe qene njerez te caktuar ata te nomenklatures, njerezit qe ishin shenuar per te perbere kasten e re, te Ramizit dhe Nexhmijes, jane ata qe me kane luftuar. A kishte nje filozofi te bllokut per te kryer martesa edhe lidhje brenda per brenda bllokut? Kjo ishte kryesorja. Nese une nuk jam parapelqyer dhe jam luftuar perpara se te shkoja atje, jam luftuar qe 16 vjec sapo Sokoli mi hedh syte, eshte se une isha nje vajze populli, pavaresisht nga karakteri im.
Si beheshin fejesat dhe lidhjes ne bllok? Ishin mbi bazen e vet femijeve apo mbi bazen e krijimit te aleancave politike? Ato, sic del me vone, me analiza e te gjitha, ishin te gjitha aleanca politike, por paksa te studiuara qe te mos beheshin ne graden e pare. Per shembull, tek anetaret e byrose, midis femijeve te anetareve te byrose, por te behej qe nje djale, te marre mbesen e tjetrit e me radhe. Perse mos beheshin keshtu? Sepse ishte nje urdher i Enver Hoxhes, qe nuk ka lidhje midis anetareve te bllokut. Sepse keshtu krijohen kastat dhe shkeputet pushteti nga blloku. Dhe te gjitha martesat, u kryen brenda bllokut. Cilat ishin lidhjet me te forta qe u krijuan permes krushqive dhe martesave brenda bllokut? Lidhjet me te forta ishin te Nexhmije Hoxhes dhe Ramiz Alise. Ishte lidhja fatale qe mori ne qafe gjithe popullin dhe vete Enver Hoxhen. Ne c'kuptim? Sepse nepermjet Ilirit, ata te dy u bene te pathyeshem, Nexhmija dhe Ramizi dhe bene trashegimine pas Enver Hoxhes dhe trashegimine e pushtetit dhe pas '90-es. Pra, ju po thoni se Ramiz Alia ishte perzgjedhur nga Nexhmija per te trasheguar pushtetin e Enver Hoxhes?
Padyshim. Eshte zgjedhur nga Nexhmije Hoxha. Enver Hoxha s'ka pasur me cfare te beje. Eshte ofruar dhe eshte folur per te dhe u vleresua nga Nexhmije Hoxha. Enver Hoxha nuk kishte me cfare te bente, kur mungonte Hysni Kapo dhe Mehmet Shehu. A diskutohej ne shtepi, ne ditet e fundit te Enver Hoxhes, per trashegimine e pushtetit? Absolutisht jo. Une them nje gje para shqiptareve, qe ne qofte se do te kisha dijeni qe pushteti do te trashegohet dhe ky eshte urdher i Enver Hoxhes, do me vinte mire, apo nuk do te me vinte mire, do te thosha eshte nje gje madhore, nuk vinte nga une.
Kurse Enveri punonte, ai nuk ishte per trashegimi pushteti. Ai nuk donte qe femijet e tij te merreshin me politike. Ai nuk e donte politiken. Atij i vinte mire qe e shoqja, ne fakt luante timiden dhe nuk donte te ishte e hedhur. Realisht e kishte ngritur nje dinasti, e drejtonte vendin prej 40 vjetesh... Nuk mund te them une, nuk jam ne mendjen e tij te shpjegoj me syrin e tij. Jam ketu se sa e kam kuptuar Enver Hoxhen. Ai nuk ngriti nje dinasti, ishte pushteti i popullit i cili u shperdorua. Nuk ishte me pushteti i popullit. Ekzistonte ne letra, ne teori, ekzistonte si ideologji por u shperdorua, u keqtrajtua, u deformua dhe u kthye ne nje diktature me te keqe nga cfare ishte diktatura e shkruar. Nje diktature e proletariatit, demokraci e shumices dhe diktature mbi pakicen.
U deformua dhe kjo. Ne fakt ajo qe u prodhua ishte dicka e frikshme.... Ajo qe u prodhua ishte dicka e frikshme. Une dhe atehere qe kam qene femije, kam pasur afer disa te persekutuar. Natyrisht qe i shikoja nga larg me frike, ajo ndjenja qe keta jane te persekutuar, instiktive kur je e rritur mes dy prinderve idealiste dhe nuk u shikoja asgje te keqe, me dhimbseshin dhe arrija te ndjeja, ndjenjen e ekzagjerimit. Se ligji eshte i shkruar, Ok, e pranoj, se ky sistem eshte dhe nuk jane gjera qe mund ti kundershtosh. Por mund te permiresoje ekstremizmin, tejkalimin e kesaj gjeje. Si e mbani mend ju eliminimin e Mehmet Shehut?
Eliminimi i Mehmet Shehut eshte bere per ti hapur rrugen Ramiz Alise. E prisnit? Kishit dite qe mendonit se Mehmet Shehu do te eliminohej? Ne asnje menyre qe do te eliminohej. Qe Enver Hoxha ishte i preokupuar. Ishte i preokupuar ne cfare rruge e kane futur Mehmetin, ne cfare telashe e kane futur Mehmetin. Ishte i preokupuar ne momentet e fundit per Mehmet Shehun? Po. I preokupuar ne kuptimin se ne cfare telashi e kane futur Mehmetin, por qe do ta nxjerrim edhe kesaj radhe Mehmetin nga ky telash. Po qe e kane futur ne kete telash. Po thoni se nuk kishin ndermend qe ta eliminonin Mehmet Shehun? Absolutisht jo.
Enver Hoxha jo. Si ndodhi eliminimi i tij? Eliminimi i tij ndodhi se pikerisht naten e fundit qe dalin nga mbledhja e shoqeron Ramiz Alia Enverin deri ne shtepi dhe rruges ai i thote, qe do t'ia falim edhe kesaj radhe. Kjo dihet, e ka thene vete Ramiz Alia diku dhe qe pastaj e harron, ose e manipulon, ose mashtron. Kaq eshte, u mor vesh qe Enveri e fali do ta falte dhe pastaj punon mekanizmi i ngritur, punon plani B. Plani A ishte qe Enveri ta denonte. Enveri nuk e denoi dhe filluan me planin tjeter. Cfare ndodhi realisht? Realisht nuk dua te flas ne kete emision. Por realisht, eshte qe e kishin detyruar, e kane vene ne pozicione, me shpatulla pas murit Fiqiretin si e implikuar dhe keta vete te implikuar qe e njohin njeri-tjetrin.
Kur them keta, nuk mund te ve gishtat tek te gjithe, por pa dyshim keta dy kryesoret qe ajo per mendimin tim, ta likuidoje vete, nga shume te dhena te situates qe une nuk mund te ndalem tani dhe te marr persiper te gjithe aktivitetin qe une nuk dyshoj qe edhe mund ta kene pasur. Nuk dyshoj qe ata kane qene poliagjente. Ju dyshoni qe ata kane qene? Po. Ate nuk e ve ne diskutim. Duket e gjitha si nje nga ato shakate qe komunizmi ndertonte per njerezit... Shiko, keto shakate qe komunizmi i ndertonte per njerezit, do arrij ti zhvilloj edhe per veten time. E kam ketu fjalen, qe une nuk mund te perjashtoj qe ata kane qene poliagjente. Une kam arritur te them dhe qe e pranoj qe ata kane qene poliagjente dhe ata e kane vrare.
E kane vrare? Po. Nuk me ben pershtypje fakti, ishte apo jo poliagjent, se sa me ben pershtypje fakti qe eshte vrare. Eshte vrare me intrige dhe eshte vrare per t'i hapur rrugen Ramiz Alise. Si u perjetua eliminimi i Mehmet Shehut ne bllok? Si i mbani mend ju, momentet kur nje familje denohej ne bllok dhe denohej te shperngulej, te eliminohet? Une konkretisht vdekjen e Mehmet Shehut e mbaj mend shume mire, se ishte vdekja e tij. Jo vetem se ishte kryeminister i Shqiperise, qe une e kam ndjere barren e kesaj, se cdo me thene te vritet kryeministri i nje vendi, apo te vetevritet. Se nuk hahej shume ajo vetevrasja. Mua nuk me bindte, por e pashe qe nuk beri pershtypje. Perkundrazi, mund te them qe Nexhmije Hoxha shkoi ne zyre, e la Enverin vetem, kurse femijet kane ardhur te me japin sihariqin. Iliri me Pranveren dhe me bashkeshortet, qe nuk shkelnin kurre ne apartamentin tim. Ate dite, kane hyre ne apartamentin tim te me japin sihariqin qe Mehmet Shehu vrau veten. Absurde me buzeqeshje ne goje.
Kurse Enver Hoxha, nuk e ka ngritur nje vit koken dhe nuk ka pare njeri ne sy per nje vit rresht. Ne c'kuptim? Ne kuptimin, qe se paku, qe pse ndodhi kjo?. Perse e beri kete. Pastaj nese ka arritur te kuptoje me thelle ose jo, kete nuk mund ta them. Mund te them, qe ai u detyrua te beje edhe tablone sinoptike per te qetesuar popullin por mendoj, dyshoj, me sa kuptoj tani, qe ai ka varur koken se kane thene qe i bene Enver Hoxhes, nje puc te madh. Si shpjegohet qe femijet e Enver Hoxhes, ishin rritur me femijet e Mehmet Shehut, kishin kaluar gjithe rinine, femijerine dhe nje pjese te madhe te kohes se bashku. Si e perjetonin me pas faktin qe shoket e tyre te ngushte, futeshin ne burg, persekutoheshin? Nuk mund te flas per ata se cfare ndjenin ata. Une them kete qe perceptova, qe ata erdhen me thane, ai vrau veten dhe me buzeqeshje. Kaq Pra ishin te kenaqur per kete qe ndodhi?
Pa dyshim, po pa komente. S'ka nevoje per koment. Une u bera, te hapej nje grope dhe te futesha. Ju me keni thene se keni asistuar ne Pogradec ne nje moment ku Nexhmije Hoxha dhe Enver Hoxha po shihnin hetuesine e Fiqirete Shehut.. Per saktesi dhe Enver Hoxhes se ate nuk e pashe. Si ishte kjo skene? Une nuk mund ta shikoja me shume. Nuk ma bente zemra ta shikoja me shume. Por pashe nje grua me floke te bardha, me nje ze qe e njihja, u tronditur nga zeri. E njoha qe ishte Fiqirete Shehu dhe u trondita shume nga Fiqiretja ne burg, nga pamja e saj dhe u trondita nga profili i Nexhmije Hoxhes, qe rinte ne kolltuk dhe e shikonte. Nexhmije Hoxha dhe Fiqirete Shehu kane qene shoqe qe nga studimet.. Kane qene te treja, bashke me Vito Kapon.
Pra kishin kaluar nje jete bashke. Si mund te shohesh shoqen e ngushte qe deponon? No koment, se kam akoma per te thene dhe komentin dua t'ua le shqiptareve. Ne momentin qe Mehmet Shehu u eliminua, a e shprehte Enver Hoxha qe Ramiz Alia ishte vazhduesi i ti? Enver Hoxha e ka shprehur kete ne takim me zgjedhesit. E shprehu qe ja kemi shoke, kemi Ramizin me radhe. Ky ishte lancimi. Domethene qe iu nenshtrua situates, qe nuk kam tjeter pas vdekjes se Mehmet Shehut dhe Hysni Kapos. Ne momentin qe drejtuesit u zhduken, si ishte jeta e Enver Hoxhes ne bllok? E rrenuar. Cdo me thene e rrenuar? Fliste pak.
Thashe, nje vit pothuajse nuk ishte. Ishte inekzistent, nje gjendje e tille. Ishte i heshtur dhe kokulur. Me pas ne vitin 1982, del per 1 majin ne fotografi shume bukur dhe shume optimist por gjendja e tij ishte shume e keqe. Ai pothuajse cohej i transportuar atje ne tribune. Dite per dite erdhi u be me keq, derisa vdiq. Pra qe ne vitin 1982 gjendja e tij ishte e keqe? Qe ne 1982, ai nuk mund te ngjiste shkallet. Shfaqte momente te destabilitetit mendor? Asnjehere pervec fillimit. Mundet, ne momentet kur ai ka qene i mbyllur dhe ne nuk mund ta takonim. Se oraret ne familje ishin te zakonshme, nuk jane evituar ndonjehere oraret.
Per shembull, kete darke ju nuk do ta takoni Enverin, kete te diel ju nuk do ta takoni Enverin, pervecse kur ai ishte me grip dhe kur je me grip i futeshim pak ne dhome, e iknim direkt qe mos te merrnim virusin. Kush thoshte sot mund ta takoni, e sot s'mund ta takoni? Nuk ka pasur raste qe te thuhet, qe me kete te kuptoje se ai ka pasur ndonje problem tjeter. Nuk ka ekzistuar kjo gje. Ka vazhduar rutina ne familje, qe do ta takonim cdo nate dhe cdo te diel ne dreke. Nuk e kemi pare nje here Enver Hoxhen, jo ne gjendje te mire mendore. Pra ka qene normal deri ne momentet e fundit? Ka qene normal. Po filmimet qe jane shfaqur?
Ekzistojne ato. Ato i quaj momente qe i ndodhin cdo njeriu. Nuk i di oraret dhe datat e atyre. Eshte shkurt i vitit 1985.. A eshte shkurt. Po ne shkurt 1985 ai ishte i paralizuar, ai nuk fliste. Kishte paralize parciale dhe fliste vetem me Nexhmijen, sic thote Nexhmija. Ajo pastaj na komunikonte ne dhe idera te Enverit. Ketu kam dhe nje histori, qe nuk fliste por nderkaq edhe fliste. Pse? Kur donte Nexhmija thoshte flet, kur nuk donte, thoshte nuk flet.
Nje dite kam vajtur sic isha ne zyre te tij ne shtepi. Une i shkoja cdo pasdite dhe i shkoj dhe ate dite. Nexhmija kishte zakon qe merrte nje pjate biskota qe ishin per femijet dhe ta ofronte. Une nuk e mora, se si mund te hahet biskota para Enver Hoxhes te semure. Ajo shpertheu ne nje menyre te cuditshme, qe une vete qe e njoh them se doli jashte kontrollit dhe bertiti duke thene, merri se e ke bere merak Enverin. Enveri nuk fliste. Une u ngrita dhe e kam puthur ne koke Enverin dhe ai filloi te qaje. Une i thashe, pse ke merak per mua, mua me kane zili bota. Cili ishte roli i Sulo Gradecit ne shtepine e Enver Hoxhes?
Eshte e rende ta thuash. E kam menduar pozitiv, por me cfare ka ndodhur pas vitit '90, se pari eshte njeriu i pare qe i kam thene, se Ramiz Alia dhe Isuf Kalo kane vrare Enver Hoxhen. Ai me ka mbajtur qendrim, mos keto fjale mos i thuaj, se jane te renda e te tjera me radhe. Une keto fjale i kam thene qe ne '90-en, pervec se cfare i kam thene Nexhmijes. Retrospektivisht them qe eshte i implikuar, ne mos drejtperdrejt per dijeni, te gjithckaje konspirative te gjithckaje qe ndodhte ne bllok. Aty nuk ishte i fuqishem Enver Hoxha. Enver Hoxha ishte simboli. Ai bente punen e tij kur ishte mire qe drejtonte shtetin dhe kur nuk ishte mire qe e drejtonte nepermjet Nexhmijes dhe Ramizit. Kurse aty fuqia ishte Sulo Gradeci dhe Nexhmije Hoxha. Ishin fuqia reale qe drejtonin shtetin, brenda ne shtepi. Kesaj fuqie i faleshin Iliri, Pranvera, Teuta, Klemi. Kesaj fuqie nuk i falesha une dhe Sokoli. Nga vinte kjo fuqi? Nga delegimi qe i ka bere Nexhmija. Eshte reale.
Te shkonte Sulo Gradeci ne nje ministri apo kudo, ishte njesoj si te shkonte Enver Hoxha dhe ai fliste ne emer te Enver Hoxhes. Ju thate se kjo ndodhte edhe me ju... Po, po une nuk flisja. Nuk thoja, tha Enveri keshtu. Me mua ndodhte ndryshe. Flisja mendimet e mia dhe te tjeret mendonin se ishin mendimet e Enverit. Ndodhte ndryshe. Kurse ai thoshte, tha Enveri erdha ne emer te tij. Sulo Gradeci dhe Isuf Kalo. Kurse une beja jeten time dhe te tjeret me shikonin sikur isha Enveri i vogel. Jo vetem mua, por edhe femijet e tjere. Ketu une kam qene pak e vemendshme, pak defektoze. Ne c'kuptim? Une se di si do te isha po te kisha jetuar me idene se isha nusja e Enverit. Nuk kam jetuar me kete ide. Se di si do isha, me mire apo me keq. Si ndryshoi jeta juaj pas vdekjes se Enver Hoxhes?
Ndryshoi katerciperisht, ne kuptimin sepse pervec presionit psikologjik qe ka ekzistuar gjithnje pas kraheve te Enver Hoxhes, kesaj radhe ishte, nuk eshte me ai, nuk ka kush e mbron dhe kishte nje sulm shume te madh psikologjik, pa dorashka. Nje egersi shume e madhe, pa dorashka nga Nexhmije Hoxha dhe me radhe, pastaj nga te tjeret sipas nivelit dhe intelektit te secilit. Nderkaq kur mjekohem intensivisht, qellimisht ne rruge te gabuar. E kisha ne kuptimin qe, si ndryshoi jeta juaj qe nuk ishit me familja e drejtuesit kryesor te shtetit... Absolutisht asgje. Perkundrazi, mori frenat Nexhmija ne dore, cuditerisht ne menyre qe me ka habitur dhe rrenqethur.
Atehere ishte qe i kam thene se ne nuk duhet te merremi me politike. I thashe qe ne duhet te terhiqemi si familja e Enver Hoxhes, thjesht te jetojme jeten tone dhe le te mjaftohemi me familjaret e Enver Hoxha jo te kemi influenca ne politike. Jo me pastaj te mbeshtesim Ramiz Aline sic bente Nexhmija dhe Iliri deri vone. Keshtu qe them qe jeta ne ate aspekt nuk ndryshoi se Enverin e zevendesoi Nexhmija me Ramizin. Enveri ekzistonte kudo me ato citate, buste dhe vepra qe i bene dhe per kete e kam kundershtuar Nexhmijen. Pse ishte Nexhmije Hoxha qe kerkoi, apo ishte Byroja Politike qe vendosi? Byroja politike vendoste cfare donte Ramizi dhe Nexhmija.
Kur ai kishte thene vetem me nje varg te thjeshte, se perse duhen gjithe ato butafori, pasi ato e ulnin figuren e Enver Hoxhes. Ishte akoma 85 dhe une thosha se keto qe po behen jane per te shemtuar Enver Hoxhen. Kush e mori vendimin per ngritjen e Muzeut te Enver Hoxhes ne qender te Tiranes? A keni dijeni se sa ka kushtuar? Vendimin e ma marre Ramiz Alia, ai e ka shprehur te pakten dhe i ka thene arkitekt Klementit, bej me te miren dhe vertete qe ai beri me te miren e tij. Keto ishin urdhra. Ai muze, nuk me ka pelqyer asnjehere se ishte nje vdekje morale per Enver Hoxhen. Ne kuptimin, qe ne ate muze ata e varrosen Enver Hoxhen dhe ne kujtimin e popullit. Se populli ishte i varfer, ndersa Shqiperia ndertonte vepra te standardit luksoz boteror. Kur filluan ditet e veshtira per bllokun?
Ditet e veshtira filluan ne vitet 1989-1990. A ishit ne bllok kur u sulmua ura e Lanes? Isha ne zyre, se une dilja cdo dite ne zyre. Ne fakt nuk jam trembur, nuk kisha arsye te trembesha sepse une isha e paster, ndjehesha pro levizjeve, keshtu qe kam qene ne zyre. U ktheva se me tha drejtori, qe kjo dite eshte e rrezikshme. Kur u ktheva, ne fakt turma ishte tek kangjellat e shtepise. Ishte fati im, se ne fakt ne ate dite nuk pipetiu se paku sa hyra une ne shtepi. Kur te gjithe ishin paralajmeruar qe te qendronin ne shtepi. Si ndiheshit ju qe kishit qene njerezit me te fuqishem te vendit dhe befas u ndjete te izoluar dhe nen nje meri te madhe popullore? Une kam ndjere ne ate kohe friken e turmes, sepse turma eshte e rrezikshme. Nese deri ne ate kohe nuk kisha frike, sepse njerezit do te duan te bejne dicka per mire, nuk do te duan te bejne dicka per keq, ne ate kohe u tremba nga fakti qe ketu kemi te bejme me turma te manipuluara dhe turmat jane te verbra. Kete frike, e kisha vetem une nuk e kishin Nexhmije Hoxha dhe te tjeret. Ne cilin vit u larguat nga blloku?
Une jam larguar e para. Menjehere ne kete situate, kam kerkuar shtepi qe nuk ishte e kollajshme. Por me transferimet perkatese dhe me deshiren e tyre dhe u afrova me prinderit e mi. Me moren ata persiper ne ato kohera te veshtira prinderit dhe motra ime. Kur u shperbe blloku? Blloku u shperbe me vone. Mendoj me futjen e Nexhmije Hoxhes ne burg. Sepse ata perseri mbeten aty, ne nje vile tjeter por mbeten ne bllok. Ishte e veshtire jeta jashte bllokut pas 20 vjetesh qe kishit jetuar atje? Nuk kam dashur kurre te beje te viktimizuaren dhe te qahem. Por eshte normale qe ishte shume e veshtire, eshte normale qe me kuraje do ta perballonim, por shume te veshtira kane qene intrigat, kane qene kurthet. Cdo me thene intrigat? Ne 90-en ne klasen e Valbones futen disa huligane me presione per te na trembur. Ne ate kohe erdhi dhe lajmi nga disa roje personale te Nexhmijes, kishte disa njerez qe e ruanin gjoja vullnetarisht, se si qe ajo pune e tyre. Roje qe thoshte e ruaj, se dua ta ruaj dhe me pas u be roje e Fatos Nanos.
Ata na thone, se Valbona nuk duhet te dale as ne dritare, nga rreziku i rrembimit prej Azem Hajdarit. Te me falin njerezit qe preken nga kjo gje qe po them, po keshtu me eshte thene. Me eshte thene rreziku, qe Azem Hajdari, do ta rrembeje dhe do te inauguroje nje shtepi publike me mbesen e Enver Hoxhes. Vajzen e mbajtem ne shtepi te mbyllur, derisa jepet ideja qe ta nxjerrim jashte. Me vijne disa variante, qofte me roje apo me simpatizantet, une nuk i pranoja ato variante sepse nuk ishte e kollajshme. Derisa me jepet mundesia ti coj ne Kanada, tek komuniste kanadeze te cilet i njihja mire, i njihte dhe Nexhmije Hoxha mire. Te cilet ishin paguar nga regjimi i Enver Hoxhes per nje kohe te gjate... Duhet te jete ashtu. Une e gjej ate grua, Polina, nje njeri te diktuar.
Nje marksist leniniste kanadeze. Me vjen nje njeri, shqiptar. Nga komunistet kanadeze na vjen nje person, me gjithe kredencialet, tha qe punoj ne Kanada, ata do t'i terheqin femijet se e dine se do ti rrembeje Azem Hajdari, ai vete mi thoshte keto, mos kini merak, i mori te gjitha persiper. Nderkaq ne telefononim dhe andej dhe ne kete menyre rame dakord qe ti nisim femijet. Flas me Nexhmije Hoxhen ne burg, qe do ti nisim femijet sepse rrezikon Valbona. Nexhmija sic e ka natyren qe do te tregoje qe une nuk kam gisht ne kete ceshtje, me tha une s'jam dakord per keto gjera dhe kaq. Se ata jane femije, se jane niperit e saj, fare. Sidoqofte ne i nisim femijet, per ne Kanada. Po nuk shkuan ne Kanada, shkuan ne Kube, pa e ditur ne. Cne?
Femijet tane perfunduan ne Kube. Ne nuk duhet te flisnim as ne telefon, por lidheshim vetem me Polinen qe na thoshte se femijet jane mire, se nuk duhet te lidheshim ne telefon se Azem Hajdari, perseri, te me ndjejne shqiptaret, po flas ate qe kam perjetuar, se eshte betuar se do t'i gjeje kudo qe te jene dhe nepermjet telefonatave me femijet do t'i perceptoje ku jane. Kaloi nje vit e gjysme, une nderkaq kisha zene shtratin dhe vetem qaja. Pa ditur ku jane, une u ngrita dhe thashe qe do te gjej rrugen per tek femijet e mi. U nisa, shkova ne Danimarke, atje kisha te tjere miq, i kisha njohur ne keto kampet internacionale antifashiste.
Ne Danimarke me bene shume pershtypje se thonin ne sy tim, se ne si pale daneze, si komuniste daneze, jemi me nenen, jemi me ty. Kjo, Nexhmija, merrte ne telefon nga Kanadaja ne Danimarke dhe thoshte qe ti nuk mund te nisesh ne Kube. Atje e mora vesh qe femijet ishin ne Kube, atje ishte si nje ndihme internacionale per femijet. Keshtu qe nisem per ne Kube. Ajo me thote, mos u nis ne Kube, se nuk do te lene te hysh se je person i padeshiruar. Dhe ju arritet te hynit..
Une arrij te hyj ne Kube dhe atje shperthej ne lot gezimi qe mua me lane, se nuk dija cfare te besoja. Tre dite kam jetuar ne Havane pa i takuar femijet, se me thonin jo tani e jo pastaj. Te cilet ku ndodheshin? Te cilet i kishin cuar nga Havana, ne jug, ne nje tjeter rajon. Pas tre ditesh, kisha nje perkthyes frengjishteje, qe ishte edhe shoqeruesja e femijeve, po ne fakt dukej se ishte person zyrtar. Pas tre ditesh, i thashe ne qofte se ju nuk me coni tek femijet, une do te bej greve urie para Ministrise se Jashtme. Kjo ndryshoi gjithcka, te nesermen, nisem, shkoj tek femijet dhe te tre koke me koke nuk mundem te flisnim per nje kohe shume te gjate. Ajo atje me tha, tani une po kuptoj si eshte puna. Une aty u irritova, cfare po kupton ti??
Aty kuptova une pastaj si ishte puna. Qe? Menjehere behet mbledhja, u kthyem ne Havane. Me trajtuan si delegacion edhe femijet i kishin trajtuar shume mire. Me regjistrim u be mbledhja, qe e di qe ka vajtur te Kastro. Aty une falenderoj Kuben per kujdesin ndaj femijeve, por te cilen nuk ja kisha kerkuar une. Une i nisa per ne Kanada, te ambientohen me jeten, te ambientohen me kapitalizmin dhe jo te shkojne ne nje socializem tjeter. Prandaj une femijet, faleminderit shume, por do ti marr. Aty ishte edhe pala daneze dhe Polina qe erdhi urgjentisht. Ajo me thoshte, akoma ti nuk do te kthehesh ne Shqiperi, do te jetosh ketu me gjithe femijet, shiko sa mire jeni ketu. Sepse po te shkosh ti ne Shqiperi, ty Berisha do te fuse ne burg, se ti ke dale nga kufijte e Shqiperise, nderkaq qe je e ndaluar. Familja e Enver Hoxhes, nuk lejohej te largohej nga Shqiperia.
Ne fakt, une dhe kur dola, nuk dola me dokumente false. U ktheva me lumturine me te madhe, ktheva edhe femijet ne Shqiperi packa se une mund te burgosesha. Imagjino, mund te mos hysh ne Kube, rri ketu se do burgosesh, nje cikel i llahtarshem pengesash qe une te mos kthehesha me ketu.
Une u ktheva. Nderkaq ishte thene atje, qe na fal zonje apo shoqe, kubanezet na thane na fal, po familja na thoshte ndryshe nuk e dinim se ishte keshtu puna. Kush ishte familja se kuptoj. Marr Sokolin i them mos ke folur ti ndryshe, mos ke thene ndonje fjale, me thote ai jo, c'eshte kjo fjale une te kam mbeshtetur ty, e te tjera me radhe. E lashe me kaq, kete gje deri ne 2001 qe vajta ne Kanada per azil politik. E lashe me kaq, sepse mendova se familja ne kete rast, qe marrin persiper kete titull, eshte Ramiz Alia qe mbulonte sektorin perkates dhe i ka pasur shume te afert keta Benzin dhe Polinen, se ka mbuluar sektorin e marredhenieve me jashte dhe per partite komuniste me kohe. Mendoja eshte Ramizi, Iliri me te shoqen.
Keta e di qe i kam pasur gjithmone kunder. Cfare zbuluat me pas ne Kanada? Ne Kanada pastaj, kerkova azil politik per jeten time, per atentatet qe kam pasur ne Shqiperi ne Bullgari dhe vete ne Kanada. Marr ne telefon Nexhmijen qe t'i them, se deri tek Nexhmija nuk dyshoja, nuk ia lejoja vetes te dyshoja dhe kur ajo thote une ty nuk te njoh, atehere une kuptova gjithcka. E kuptova kush eshte familja. Kthehem nga Athina ne Tirane. Qelloj me Ramiz Aline ne nje avion. Atij sa nuk i ra te fiket kur me pa, se me dinte te vdekur qe une nuk do te kthehesha dot me qe andej. Une hoqa masken edhe te Nexhmije Hoxhes perpara vetes time, por me mbeti qe ti denoncoj publikisht edhe kete e kam detyrim ndaj shqiptareve. Zonja Hoxha, kam nje pyetje qe ka mbetur pezull gjithnje.
A ka pasur pasuri te depozituar jashte familja Hoxha ose Enver Hoxha vete? Ta shtrojme keshtu. Ne qofte se pushteti, shteti kishte para jashte, automatikisht i bie me logjike qe ato jane parate e Enver Hoxhes, me logjiken e sotme. Enver Hoxha si natyre nuk pati te bente ndonjehere me lekun. Enver Hoxha, vete mua ne vitet e fundit, nga 82-83, sic me ka thene ruajuni, me ka thene, mblidhni leke Liljane, se nuk i dihet jetes. Une kam mbetur e habitur, cdo te thote, te te thote Enver Hoxha mblidhni leke? Sepse isha akoma ajo idealistja qe sido qe te vije puna, eshte socializmi do te behet me mire.
Domethene, nuk prisja nje revansh te ketij lloji. Keshtu qe une e perjashtoj totalisht, mundesine e te pasurit leke me vullnetin e Enver Hoxhes. Po nderkohe, mund te kete pasur leke? Po qe mund te kete pasur leke, si shtet dhe ky lek i vajti ra dhe Nexhmije Hoxhes, si trashegimi pushteti, kjo eshte logjike nuk e perjashtoj. Cfare kontakte ka ruajtur Nexhmije Hopxha me komunistet e perendimit? Ka kontakte shume te cuditshme, ne qofte se akoma i ka. A paguheshin keta komuniste te perendimit nga shteti shqiptar? Informacionet i keni me te mira ju se sa une ne kete fushe. Une di kete gje, se po te vije puna se a paguheshin keta apo jo, ne rastin e pales kanadeze, duhet te jem e ndershme jane sjelle shume mire, korrekt. Ne rastin e pales kanadeze, une mundet vertete te dyshoj edhe nje gje tjeter, qe po me vjen nder mend tani, se me thoni ju, Ardi Albensi vinte me shpesh ne Shqiperi, ka ardhur edhe ne ATSH dhe me ka propozuar mua personalisht.
Nga viti 1989, beri nje propozim qe ishte joshes, por qe ishte i cuditshem per moralin tim. Qe ishte? Te sjelle nje laborator fotografik modern, 25 mije dollare, e ta punosh ti, ta kesh per vete ketu ne ATSH e te tjera me radhe. Une i gjeta non sens kesaj pune, se do te futesha ne rruge te pista. Me kete dua te them, se une hollesira nuk di, po cdo rruge te piset, cdo joshjeje, une i kam bere bisht. Tani qe ju keni jetuar 20 vjet ne bllok, 20 vjet jashte bllokut dhe tashme me nje status tjeter. Ju vjen keq apo keni keqardhje per njerezit qe kalonin jashte atij blloku? A ndjeni keqardhje per ate qe Enver Hoxha prodhoi per shqiptaret? Vuajtje shume te madhe, per ate qe sistemi prodhoi per shqiptaret, perfshi edhe Enver Hoxhen.
