Shkrimtari dhe historiani i njohur britanik, Jason Goodwin, vjen në një rrëfim për romanin e tij të dytë triller, botuar në shqip nga shtëpia botuese “Saras”, “Guri i gjarprit”
Turqia mban një qëndrim kontradiktor në lidhje me të shkuarën e saj. Kryeministri Erdogan ka qenë shumë i dhënë pas promovimit të periudhës osmane disa dhjetëvjeçarë pas republikanizmit të Ataturkut, kur republikanë laikë synuan të përqendrohen në Turqinë e “re” dhe të mos i kushtonin rëndësi kompleksitetit të historisë së Perandorisë Osmane. Por Erdogani e përmbledh atë periudhë fare shkurt. Përqendrohet vetëm te feja, islami dhe kontrolli në rajon. I pëlqen të sjellë në kujtesë sukseset e periudhës osmane, por kjo është lojë e rrezikshme dhe e urren spektaklin televiziv “Sulejmani i Madhërishëm”, sepse nuk e tregon Sulejmanin si mysliman të përkryer.
Si Valide, nënë e sulltanit, ajo ishte gruaja më e fuqishme dhe e rëndësishme e Perandorisë Osmane. Ajo që të mahnit është fakti se shoqja e fëmijërisë së saj nga Martinika, u bë perandoresha Zhozefinë, gruaja e Napoleonit. Pra, kështu mbase dy gra nga një ishull i vogël u bënë gratë më me ndikim në fillim të shekullit XIX! E adhuroj këtë personazh dhe në roman e kam bërë një mikeshë të mirë të Jashimit. Të dyve u pëlqejnë librat
“Shqiptarët janë njerëz që merren vesh me njëri–tjetrin dhe pikë. – Heshti për pak çaste. – Në fakt, e kemi edhe një dhunti. Mos ndoshta ne e kuptojmë ujin që rrjedh dhe dimë të orientohemi me largësitë, sepse vijmë nga malet? Nuk e di se si, por Zoti i jep çdo race një detyrë të veçantë. Bullgarëve u vjen ndoresh për dhentë. Serbët kanë lindur për të luftuar. Grekët dinë të flasin bukur dhe turqit dinë të heshtin. Kurse ne shqiptarët… dimë të interpretojmë ujin. – Edhe të ruani sekrete, – mendonte Jashimi. Të mbani kujtime. Ju keni shumë përvojë, – tha ai. Inspektori ngriti supet. – Edhe kur ka dhunti, njeriu duhet të mësojë. E shihni ju gjakun e një njeriu? Shpretkën? Mushkëritë e tij? Kështu e sheh pacientin edhe një doktor, pas shumë vitesh përvojë. Kur hedh sytë mbi një qytet, shikon rrugët, kodrat, shtëpitë dhe banorët e tij. Por ju nuk shikoni dot aq thellë sa ne. Ne, që jemi një shoqatë e fuqishme prej dyqind burrash… “Këto pasazhe janë shkëputur nga romani “Guri i gjarprit” i autorit të njohur britanik Jason Goodwin, të cilin shtëpia botuese “Saras” sapo e ka hedhur në treg për lexuesin, përkthyer nga Fari Laçka. Libri është vazhdim i “Pemës së jeniçerëve”, një triller historik i vlerësuar me një sërë çmimesh ndërkombëtare, dhe i renditur si një nga librat më të shitur në Britaninë e Madhe. Detektivi osman Jashim, rikthehet sërish për lexuesin në këtë libër, duke na futur në një botë konspiracioni.
Jemi në Stambollin e vitit 1838, kur Perandoria Otomane është drejt rënies, ndërsa Sulltan Mahmuti II në grahmat e fundit të jetës. Në këtë atmosferë ankthi mbi atë çfarë do të ndodhë me Perandorinë Otomane, Jason Goodwin kthen në Stamboll sërish Jashimin, për të na treguar prapaskenat e një komploti që po zhvillohej nga një shoqëri e fshehtë greke, që kërkonin të rikthenin kohën bizantine. Katër vrasje tronditin qytetin, mes të cilëve dhe një shqiptar Enver Xani, një personazh që jo pa qëllim është futur nga Goodwin në këtë libër. Njohës i mirë i historisë, Jason Goodwin kërkon ta kthejë prozën e tij, jo vetëm në një rrëfim magjepsës, por edhe në një rrëfim që kërkon të nxisë debate mbi historinë. Te “Guri i gjarprit”, ai kërkon të paraqesë një botë tjetër, të cilën Turqia e sotme duket sikur e ka harruar. Shqiptarët janë protagonistët kryesorë në këtë libër, njerëzit besnikë të cilëve jo vetëm osmanët, por edhe grekët u besonin reliket e tyre të çmuara, mes të cilave edhe Kupën e Shenjtë të Krishtit përdorur nga ai natën e fundit të jetës së tij. Botimi i këtij libri në gjuhën shqipe (është gjuha e 40 në të cilën ai është botuar), është një ngjarje jo vetëm për fushën e botimeve, por dhe për historinë, e cila tashmë ka një këndvështrim tjetër të Stambollit dhe shqiptarëve pas viteve 1800. Pasi për Goodwin, ashtu siç rrëfen në intervistën e mëposhtme për “Shqip”, “përmes rrëfimeve triller, kërkon të thotë të vërteta”. Historia e detektivit Jashim do të vazhdojë dhe në tre libra të tjerë që do të botohen nga shtëpia botuese “Saras”, “Karta Bellini”, “Syri i keq” dhe “Bakllava klub”.
E gjithë fabula e “Gurit të gjarprit” orvatet rreth një personazhi. Ai është Enver Xani dhe është shqiptar!
Shumë shqiptarë shkuan në Stamboll në ato vite, në kërkim të fatit të tyre, kështu që ishte e lehtë të përfytyroje një familje të re që arrin në qytet pa një strehë ku të fusë kokën. Prandaj përfunduan në ambientet e ambasadorit polak. Më ka tërhequr gjithnjë djali i heshtur, i biri i Xanit, i cili sfidon Jashimin kur e takon për herë të parë në oborrin e ambasadorit. Djemve të vegjël iu pëlqen të luajnë me ushtarë, prandaj ai mundohet të sillet si përfaqësues i gardës së ambasadorit. Enver Xani nuk është ushtar, por gjen punë në Stamboll nëpërmjet njohjeve me shqiptarët. Sigurisht që më ka interesuar përkatësia fetare e shqiptarëve. Ca myslimanë, ca katolike dhe ca ortodoksë. Por gjithnjë dhe të gjithë shqiptarë! Në këtë mënyrë ata kanë një unitet që shkon përtej kufijve të besimit fetar.
Ju flisni në roman për ekzistencën e tri qyteteve brenda Stambollit… duke ngritur pikëpyetje mbi raportet që Turqia e sotme ka me të shkuarën? Përse duhet të merremi me të shkuarën?
Turqia mban një qëndrim kontradiktor në lidhje me të shkuarën e saj. Kryeministri Erdogan ka qenë shumë i dhënë pas promovimit të periudhës osmane, disa dhjetëvjeçarë pas republikanizmit të Ataturkut, kur republikanë laikë synuan të përqendrohen në Turqinë e “re” dhe të mos i kushtonin rëndësi kompleksitetit të historisë së Perandorisë Osmane. Por Erdogani e përmbledh atë periudhë fare shkurt. Përqendrohet vetëm te feja, islami dhe kontrolli në rajon. I pëlqen të sjellë në kujtesë sukseset e periudhës osmane, por kjo është lojë e rrezikshme dhe e urren spektaklin televiziv “Sulejmani i Madhërishëm”, sepse nuk e tregon Sulejmanin si mysliman të përkryer. Megjithatë ky spektakël është më afër së vërtetës sesa versioni përzgjedhës i së kaluarës që bën Erdogani. Unë mendoj se është gabim që të identifikohet Turqia e sotme si shumë e ngjashme me Perandorinë Osmane. Osmanët ishin pjesëtarë të një elite sunduese, e cila përfshinte edhe shqiptarë, serbë, boshnjakë dhe madje edhe italianë, si dhe turq. Dhe ata nuk janë më. Turqit i përkasin njërit prej shteteve që rrodhën më pas, si Shqipëria, Bullgaria ose madje edhe Iraku. Nuk ishte vetëm perandoria e tyre.
Si duhet të jetë raporti që duhet të mbajmë me historinë?
Pa qenë i vetëdijshëm për të kaluarën, nuk mund të kuptohet e tashmja. Gjithçka në botë, edhe dallimet ndërmjet kombeve, zakoneve, traditave, sjelljes, shpresave, madje edhe arkitekturës dhe muzikës – e gjitha është fryt i historisë. Ne duhet të kuptojmë historinë tonë dhe atë të fqinjëve tanë dhe ne duhet të jemi të gatshëm ta riinterpretojmë të kaluarën kur është e nevojshme. Unë kam shkruar libra klasikë historie dhe këto novela historike, kështu që jam në pozicionin e duhur për të thënë se trillimi historik ndonjëherë mund të paraqesë fakte, të vërteta, të cilat historia e zakonshme nuk i përfshin domosdoshmërish. Për shembull, merrni pozicionin e jeniçerëve në shoqërinë osmane. Historia i dënon, si barrë e kotë e perandorisë, të korruptuar, egoistë e të tjera. Por ata ishin edhe artistë, muzikantë, poetë: në njëfarë mënyre ata ishin shpirti i Perandorisë Osmane. Ndoshta duhet trillimi/rrëfenja për ta shpjeguar si duhet.
Është e lehtë të mbani baraspeshën ndërmjet historisë dhe trillimit?
Për mua është e lehtë: i them vetes se po shkruaj një triller dhe kërkesat e një trilleri janë të larta. Unë i vë zotim vetes të zbavit lexuesin dhe nëse gjatë leximit ai mëson edhe për të kaluarën, akoma më mirë. Unë ruaj atmosferën dhe ngjarjet e mëdha historike, sa më saktë që të mundem. Por unë shkruaj vetëm për të kaluarën, sepse përpiqem edhe që ta kuptoj më mirë, kështu që në këtë mënyrë trillimi im është vazhdim i studimeve të mia.
A ka humbur ndikimi turk në vendet që kanë qenë nën Perandorinë Osmane?
Kur Çu En Lain, ministrin e Jashtëm të Mao Ce Duni, e pyetën se çfarë mendonte për rezultatet e Revolucionit Francez të vitit 1789, ai në mënyrë mbresëlënëse u përgjigj se ndoshta ishte tepër herët për të dhënë një përgjigje. Por unë mendoj se për shumë njerëz të zakonshëm në Europën mesjetare, osmanët erdhën si një lehtësim, sepse ata paguanin më pak taksa dhe morën më shumë siguri. Kjo ndryshoi me kalimin e shekujve. Në disa vende, ndikimi ishte negativ: ata vunë në krye një klasë udhëheqëse hipokrite, e cila i vuri palët kundër njëri-tjetrit dhe mësuan t’i fshinin ndjenjat dhe motivet e tyre të vërteta dhe shtypën më të dobëtit, ndërkohë që u lëpinin këmbët më të fortëve. Nga ana tjetër, osmanët mund të zgjeronin sferën e veprimit për disa njerëz, ndërkohë që ofronin masa sigurie dhe familjaritet për të tjerë. Megjithatë Turqia vazhdon të jetë një vend protagonist. Flitet shumë për të në lajme, si kandidate për anëtare të BE-së, por ka edhe shumë interes dhe vetëdije për trashëgiminë e Perandorisë Osmane. Kjo është e vërtetë edhe për vetë turqit, – tani ata janë shumë më të hapur drejt së kaluarës së tyre në krahasim me vite më parë. Gjithashtu, mos harroni që shumë vende europiane mund të pretendojnë pak nga historia e periudhës osmane për veten e tyre. Natyrisht Italia – osmanët arritën në Otranto në vitin 1480 dhe u dyndën deri në brigjet e lumit Piave. Por edhe të tjerë të përfshirë edhe më drejtpërdrejtë, për shembull ata që ishin nën sundimin osman.
Le të kthehemi te shqiptarët, sipas jush ata kanë kontrolluar sistemin e ujësjellësit në Stambollin e fundshekullit XIX?
Këtë hollësi interesante e zbulova kur po bëja kërkime për librin “Zotër të horizonteve”, historinë time mbi Perandorinë Osmane. Në disa të dhëna të vjetra për perandorinë, lexova që shqiptarët ishin me emër për aftësitë e tyre në ndërtimin e ujësjellësve edhe pa njohuri matematikore apo mjetet e duhura. Ata… gjykojnë shumë mirë për cilësinë dhe sasinë e ujit. Me sa duket e kanë në gjak! Më vonë, duke lexuar për sistemin e ujësjellësve në Stambollin osman, u gëzova shumë vërtet kur zbulova se shoqata e esnafëve të ujësjellësve përbëheshin nga shqiptarët. Ka edhe sugjerim që ata kontrollonin sistemin e ujësjellësit në Konstandinopolin Bizantin. Kjo është e jashtëzakonshme.
Një figurë interesante në libër është edhe nëna e Sulltan Mahmutit II, Valideja. Cili ka qenë ndikimi i kësaj gruaje në Perandorinë Otomane?
Sipas historive në lidhje me të, ajo ka pasur një jetë të jashtëzakonshme. Gjithmonë është thënë se ishte franceze nga ishulli i Martinikës, anija e së cilës rrugës për në Francë u kap nga piratët algjerianë. Nga Algjeri, e dërguan në Stamboll si skllave në haremin e sulltanit. Thuhet se atje, ajo u bë favoritja e sulltanit të kohës dhe më vonë nëna e sulltanit të ardhshëm, Mahmud II. Si Valide, nënë e sulltanit, ajo ishte gruaja më e fuqishme dhe e rëndësishme e Perandorisë Osmane. Ajo që të mahnit është fakti se shoqja e fëmijërisë së saj nga Martinika, u bë perandoresha Zhozefinë, gruaja e Napoleonit. Pra, kështu mbase dy gra nga një ishull i vogël u bënë gratë më me ndikim në fillim të shekullit XIX! E adhuroj këtë personazh dhe në roman e kam bërë një mikeshë të mirë të Jashimit. Të dyve u pëlqejnë librat.
Po, në roman ajo është mikesha e librave të Jashimit? Ata të dy të mahnitin me librat që përzgjedhin për të lexuar…A janë këta librat që juve ju pëlqejnë më shumë?
Kjo është natyra e trillimit. Jashimit dhe Validesë u pëlqejnë romanët francezë dhe i ndajnë ata me njëri-tjetrin. Edhe mua më pëlqen letërsia franceze, veçanërisht ajo e shkrimtarëve të mëdhenj të shekullit të nëntëmbëdhjetë, si: Hygo, Balzak, Flobert, Mopasan, Stendal… dhe sigurisht edhe Dyma. I ati dhe i biri bashkë!
Te “Guri i gjarprit” ju e ulni Jashimin në prehrin e një gruaje… A bie në dashuri Jashimi me Amelinë?
Pse jo?! Megjithëse Jashimi është eunuk, ai nuk është plotësisht i pamundur për të bërë dashuri… operacioni ishte bërë kur ishte i rritur, kështu që ka edhe zërin e trashë, edhe testosterone! Sigurisht që fakti se ai nuk mund të bëjë fëmijë, është burim trishtimi për të dhe matet shumë kur vjen fjala për të rënë në dashuri, sepse i shkakton dhembje dhe trishtim. Por herë pas here ai takon ndonjë grua, së cilës nuk i reziston dot. Në kohën e osmanëve, gratë nga haremi dërgoheshin për t’u martuar me zyrtarë të rëndësishëm dhe pashallarë. Ndonjëherë ato ankoheshin dhe ktheheshin përsëri në harem – sepse thoshin ato, eunukët ishin dashnorë më të mirë…!
Duket sikur Jashimi nuk i përket botës në të cilën gjendet. Një detektiv aspak i ngjashëm me ata që jemi mësuar të takojmë në letërsi, p.sh. Marlou i Chandler?
Përmes Jashimit, unë doja të tregoja anën tjetër të Perandorisë Osmane. Vetëm një detektiv, përmes hulumtimeve të tij, mund të futej në skutat e errëta të historisë, për të sjellë në të tashmen gjëra që janë fshehur thellë arkivave apo janë në libra të vjetër, si në Librarinë e Gaulukut. Ideja ime ishte që Jashimi të ishte një personazh me një pikëpamje pak ndryshe nga shoqëria, ashtu si ju thoni të mos i përkiste botës në të cilën gjendej. Ju thoni që ai nuk është i ngjashëm me Marloun e famshëm të Chandler, por në fakt është e kundërta. Detektivë të mëdhenj në letërsi, si Marlou, Sherlok Holms apo madje edhe Herkul Puaro i Agata Kristit, janë kryekëput njerëz të vetmuar, të shkëputur nga bota së cilës i studiojnë moralin dhe motivet. Dhe një eunuk është shembulli më i skajshëm! Eunukët zënë një vend të konsiderueshëm në historinë botërore, veçanërisht në Lindje. Ata mund të përshkruheshin si “shërbëtorë të përkryer”, sepse vetë nuk mund të kishin ambicie për të pasur dinasti. Vetëm në Europën Perëndimore shtetet e epokës së Mesjetës u besuan priftërinjve beqarë dhe murgjve. Jashimi, eunuku im hetues, është mjaft i përkushtuar në shërbimin ndaj njerëzve. Por ka edhe një arsye praktike, se përse një eunuk do të bëhej një detektiv i mirë në shoqërinë osmane: sepse ai mund të shkojë kudo. Mund të shkojë madje edhe pas vellos dhe të vizitojë gratë në harem. Është pothuajse i padukshëm.
Shqiptarët janë protagonistë në librat tuaj. Duke iu referuar kërkimeve që ju keni pasur në Turqi, për shkrimin e këtij romani, çfarë keni mësuar më tepër për shqiptarët në Stambollin e atyre viteve. Si ka qenë raporti mes shqiptarëve dhe osmanëve?
Jam magjepsur krejtësisht nga marrëdhënia ndërmjet shqiptarëve dhe Perandorisë Osmane, gjë e cila ishte e gjatë dhe komplekse, duke dhënë frytet e saj për të dy palët. Aty nga shekulli XIX, pjesa më e madhe e aparatit shtetëror osman, në fakt kontrollohej nga shqiptarët dhe duket qartë që ata kanë pasur ambicie të mëdha në historinë dhe kulturën osmane! Pastaj është edhe Mehmet Ali Pasha, i cili zaptoi Egjiptin dhe e bëri pronë të familjes. Në vitin 1999, unë udhëtova mes përmes Shqipërisë, nga Saranda në Durrës dhe nga Durrësi në Tiranë, prej ku shkova drejt kufirit me Maqedoninë në Ohër. Kam vizituar Butrintin, Gjirokastrën dhe kam parë Syrin e Kaltër. Udhërrëfyesi im ishte një njeri i mrekullueshëm nga Saranda, i cili më gjeti një shofer dhe një “Mercedes” të vjetër – dhe me shumë fisnikëri më dha edhe besën, ndërkohë që udhëtonim bashkë.
Ky ishte një nga udhëtimet e mia më mbresëlënëse dhe më emocionuese në të gjithë jetën time. Shqipëria m’u duk një nga vendet më të bukura që kisha parë ndonjëherë. Ushqimi ishte i shijshëm dhe njerëzit që takova ishin jashtëzakonisht miqësorë dhe të duruar me një të huaj. Më mahnitën kodrat e bukura me tarraca në Jug, me pemët frutore dhe arkitektura tradicionale e qyteteve të vjetra. Në fakt, unë po kërkoja gjurmë të rrugës së vjetër Egnatia, e cila lidhte Romën me Stambollin dhe në lindje të Tiranës gjetëm një rrip të kësaj rruge tek e cila shkuam pasi kaluam përmes një ure me litarë. Atje gjetëm udhën e vjetër romake me gurë gjigantë kalldrëmi, e cila kalonte përmes kodrave dhe mes përmes rrugës ecte një grua duke endur lesh në një shkop: m’u duk sikur m’u shfaq një pamje jashtë kësaj kohe. Më la vërtet mbresa aftësia e shqiptarëve për të mbijetuar, për t’ia dalë mbanë dhe madje për të jetuar mirë. Miku im më tregoi që tarracat ishin ndërtuar gjatë viteve 1960 dhe 1970, sipas udhëzimeve kineze: çdo fundjavë, – më thoshte ai, – të rinjtë e qytetit i dërgonin nëpër kodra për të punuar. Unë i thashë që duhej të kishte qenë një shtrëngesë/detyrim i tmerrshëm, dhe ai qeshi. Aspak – djemtë dhe vajzat hanin dhe çlodheshin nën dritën e yjeve, ndoshta i binin kitarës ose bënin dashuri…
Dhe më kujtohet një urë e vogël, poshtë kalasë së Skënderbeut në Krujë, e cila ishte ndërtuar duke përdorur anët dhe baza e një makine të vjetër. Çfarë mendjemprehtësie! Ndërkohë që Tirana me kafenetë e saj, ishte një qytet disi më shik. Sigurisht që fillimisht ia nisa duke lexuar Edit Durhamin, e cila e donte Shqipërinë, bashkë me gjakmarrjet e saj dhe rregullat e zakonet klanore. Që prej atëherë kam lexuar shumë për këtë vend. Vizita që pata para pak kohësh për promovimin e romanit “Pema e jeniçerëve” ishte shumë mbresëlënëse për mua. Më befasoi interesi që lexuesit kishin për librin dhe që pjesa më e madhe e kishin lexuar. Shtëpia botuese “Saras” ka bërë një punë të shkëlqyer dhe mezi pres të shoh librat e tjerë të botuar në shqip, pse jo të vij sërish në Shqipëri.
Ka ndonjë histori në lidhje me shqiptarët, të cilën do të donit ta veçonit?
Ka me qindra gjëra që më buisin në mendje, por më pëlqen historia që cigaren e parë e drodhën me dorë topçinjtë shqiptarë në Misilongi, gjatë luftës për pavarësinë e Greqisë, pasi u ishin thyer llullat.
Le të flasim pak sërish për Ali Pashë Tepelenën… Çfarë dini për këtë personazh dhe cilat kanë qenë raportet e tij me Perandorinë Otomane?
Ali Pasha është një nga njerëzit me të cilët do të më kishte pëlqyer të haja darkë, me kusht që në tryezë të mos ishte e ëma (unë mendoj se ajo ishte edhe më e frikshme). Ai njihej gjithandej, por është i famshëm edhe në Angli, për shkak të takimit të tij me Lord Bajronin. Ishte i suksesshëm dhe despot i pamëshirshëm, i cili veproi në një shkallë të gjerë europiane: nuk është për t’u çuditur që më në fund osmanëve nuk u mbetej veçse ta shkatërronin. Unë e kuptoj që ata nuk guxonin t’i dilnin përballë, por e qëlluan përmes dërrasave të dyshemesë së shtëpisë së tij dhe kokën ia çuan në Stamboll. I hirshëm, magjepsës, mizor dhe i pandalshëm si Stalini.
Cilët janë romancierët tuaj të parapëlqyer, shkrimtarët që ju kanë frymëzuar? A ka mes tyre shkrimtarë që shkruajnë mbi krime…?
Shkrimtarët që admiroj janë të shumtë: Anne Tyler, Rose Tremain, Italo Calvino, Umberto Eco dhe George MacDonald Fraser, i cili shkruan librat “Flashman!”. “Agjenti i fshehtë” nga Graham Green është një nga librat triller më të mirë që janë shkruar ndonjëherë. Edhe pse mund të tingëllojë e pazakontë, unë e konsideroj shkrimtaren Beatrix Potter si një nga rrëfimtaret më të mira; këtë gjë e them dymbëdhjetë vjet pasi merrem me këtë punë. Ende marr dhe lexoj librat e saj me kënaqësi. Kam kuptuar që shumë nga situatat në librin “Pema e jeniçerëve” janë frymëzuar nga libri “Rrëfenja” e Z. Tod. Për sapo flasim, në përgjithësi adhuroj edhe shkrimtarët e shekullit XIX dhe zbulimi im më i lumtur i kohëve të fundit ka qenë autori Edmond de Amicis, libri i të cilit mbi Kostandinopojën është përkthyer në anglisht për herë të parë. Është një vepër mjeshtërore e epokës viktoriane, ku është përfshirë gjithçka.
