“Po ndalem këtu. Jeta ime ka qënë kaluar mbi periudha të ndryshme. Unë kam dashuruar shumë, kam urryer shumë, kam punuar shumë dhe... fatkeqësisht, kam gabuar shumë. Po kurrë s’kam ndjekur karjerën dhe pasurinë. Po të desha të pasurohesha, kisha njëmijë mundësi – duke ia shitur shpirtin shejtanit. Po s’e kam bërë. Për punën time kam kërkuar pagesën, që të vazhdoj të punoj dhe të rris fëmijët. As sot s’kam dëshirë tjetër: të punoj në këta pak vjet që më kanë mbetur.”
Janë radhët përmbyllëse të shënimeve të Dhimitër Paskos që shoqërojnë “Ditarin e Ekonomistit” i botuar i plotë pranverën e shkuar (Botimit i parë “Tri problema në lidhje me Bankën Kombëtare”, Konstancë, 1932, “goditja e parë me baza shkencore që i bëhej kapitalit italjan në Shqipëri”, nga drejtori i ardhshëm i Bankës Kombëtare në periudhën e fundit të luftës).
Atalanta Pasko, vajza e dytë e autorit, e palodhur në këtë rrugë 20-vjeçare të botimit të veprës së të atit, i përgjigjet disa pyetjeve të “Shekullit” që marrin shkas nga ditari i vitit 1943-’44 dhe refleksionet e vitit 1960 dhe që kanë të bëjnë me momente shënuese të jetës së mëpastajme të Dhimitër Paskos (1907-1967): lufta e heshtur në Bankën e Shtetit, dënimi me burg dhe mbijetesa në kampin e Maliqit, liria e kufizuar krijuese për atë që kishte qenë një nga themeluesit e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë.
Vepra e Kutelit e ka provuar veten që është nga ato vepra që e kanë jetën pas vdekjes së autorit: “E madhe është gjëma e mëkatit”, “Vjeshta e Xheladin beut”, “Net shqiptare”, “Xinxifillua”, “Sulm e lotë”, “Mall e brengë”, “Shënime letrare”, përkthimet letrare, por edhe ato vlera shpirtërore të cilave iu referohet kjo intervistë me Atalanta Paskon.
Familja, fëmijët e Dhimitër Paskos përbëjnë një model të rrallë trashëgimtarësh në botën e letrave shqipe që përpiqen për të përmbushur vullnetin letrar të autorit me fisnikëri e dinjitet, pa ankesë e pa ia shtrirë dorën ndonjë autoriteti e institucioni.
Sot, 13 shtator, është përvjetori i lindjes së Mitrush Kutelit. Në fakt, viti 2012 shënon 105-vjetorin e lindjes dhe 45-vjetorin e vdekjes.
Çfarë ju ngjallin përvjetorët e lindjes çdo 13 shtator?
Është ditë gëzimi, por asnjë nga ne s’ka patur mundësinë të gëzohet nga lindja e prindit të vet. Kështu që ne jemi më shumë të vetëdijshëm për vdekjen. Duke patur parasysh edhe përvojat e jetuara, është një gëzim i përzier me trishtim të thellë. Kjo datë është shumë komplekse, sepse 13 shtatori është dhe data e lindjes së nënës, që ka lindur 16 vjet më vonë se babai dhe është data e lindjes së nipit që ka marrë emrin e tij, Dhimitër Pasko, i lindur më 13 shtator të ’84-s. Gjithsesi gëzimi i lindjes bëhet gëzim lindje në shtëpinë tonë.
Ditari i Dhimitër Paskos që shoqëron analizën shkencore për Bankën e Shqipërisë nis në nëntor 1943. Në aspektin njerëzor është një periudhë ankthi e përjetimit të luftës, por edhe kohë zie për vdekjen e të atit shtatorin e atij viti. Vuajtja e Paskos, ëndrrat, mërzia e trishtimi janë kryefjala e këtyre shënimeve.
Kur shkonim në Pogradec, do shkonim patjetër në varreza. Baba na merrte ne të vegjël: “Hajde tani, do shkojmë në Shën Prokop.” Që të shkoje në Shën Prokop duhej të kaloje nga një rrugë që çonte në varreza. Shkonim atje, rrinim një çikë. Aty, te varri i babës, babës i dilte një pikë loti. Rrinte ai dhe ne rrinim, e respektonim. Prandaj ne nuk kemi patur asnjëherë frikë nga varret, sepse na merrte gjithnjë me vete.
Po të shkojmë në origjinën e Paskos, cilat ishin lidhjet e tij me të atin? E kishte për model?
Model ndershmërie, model komunikimi, po. Sepse gjyshi sillte libra shqip në kohën kur nuk ishte pavarësuar Shqipëria dhe i fuste fshehurazi nëpër ikona. Papritur u tha që Pandi Pasko merreshe me tregti ikonash. Në fakt, brenda ikonave ishin librat shqip. Këto zbuloheshin dhe ai e kishte gjithnjë një jatak gati në burg, e priste për shkak të librave shqipe. Lidhjet i kishte me disa nga patriotët e kohës që hynin në shtëpi. Dhe i ka përjetuar këto Mitrushi. I ati ishte njeri që kishte punuar shumë në mërgim, murator në Vllahi për të ndërtuar jetën e tij. Familjen e krijoi vonë, kur ishte dyzet vjeç burrë pikërisht për të krijuar mundësitë ekonomike. Njeri i hapur ndaj dijes.
Dhe pastaj në këtë trashëgimi, ishte babai juaj modeli juaj?
Me vetëdije a pa vetëdije prindërit bëhen model. Ndonjëherë mund të jenë edhe antimodel. Për ne ka qenë model, ka qenë mënyra e të gjykuarit, e të vështruarit të ngjarjeve që na shpalosen përpara syve.
Pas ’90-s në krahasim me atë harresë që iu vesh për së gjalli, vepra e tij letrare ka fituar vlerat e një vepre postum, është konsoliduar njohja dhe vendi i saj te lexuesi.
Filloi të kërkohet më shumë. Në radhë të parë nga Kosova. Mua më ka bërë përshtypje që gjuha e Kutelit i kapërcen kufijtë e një dialekti. Sepse e ndjejnë fort edhe në Kosovë ku filluan ta shoshitin atë vepër që ishte penguar kot. Ajo ishte një vepër jo politike, thellësisht shqiptare. Megjithatë ishin krijuar rrethanat që ishte konsideruar si shkrimtar borgjez, shkrimtar anti-jugosllav, sepse foli ashpër në mbrojtje të Kosovës. Këto gjëra filluan të ndryshojnë me shpalljen e krahinës autonome të Kosovës dhe me lëvizjen e njerëzve këtej e andej kufirit u botuan edhe ato që kishte përgatitur e ripunuar ai.
Përcaktimet që e futën në hije Kutelin për disa dhjetëvjeçarë i kanë bërë dhe shkrimtarë, njerëz të veshur me pushtet.
Po, kanë qenë njerëz në pozitat e drejtuesve të institucioneve. Ne ishim shumë larg nga këto institucione. Në përgjithësi ndërlidhja bëhej nëpërmjet miqve të familjes. Ne asnjëherë nuk kemi shkuar që të kërkonim që të botohej. Gjithnjë kanë ardhur e kanë kërkuar ta botojnë. Mitrush Kuteli thjesht ishte një individualitet në fushë të letërsisë, kishte folur me zërin e tij të lirë dhe kjo mjaftonte që dikush të mos i hapte rrugë.
Njerëzit që e kishin lexuar dikur në vitet ‘44 vazhdonin ta kërkonin e ta pëlqenin edhe në vitet kur ai mungonte. Shumë njerëz flisnin për personazhet e tij. Flasim për kohën kur ishte gjallë apo përpara se të botohej seria e tregimeve të zgjedhura. Pra janë dy qëndrime të ndryshme: institucionet nga njëra anë, lexuesit nga ana tjetër. Lexuesit ndoqën linjën e tyre, sepse lexuesi është i thjeshtë dhe i ndershëm. Ndërsa qëndrimi i institucioneve ka ndryshuar, d.m.th e kanë vlerësuar me aq sa kanë mundësi institucionet e një vendi të varfër si Shqipëria. Atëherë kur mund të bënin institucionet kur ishte gjallë që t’i lejonin kohën për të shkruar, nuk e bënë.
Mitrush Kuteli dhe qëndrimi i tij në luftë. Çfarë ka për të diskutuar?
Në dy letra të padërguara, njëra për Mehmet Shehun dhe një për Manush Myftiun, Kuteli shpjegon “pse nuk iu bashkova me kohë luftës partizane”. Së fundi këtë e përmend edhe Nasho Jorgaqi te “Koha kujtimeve” se “kur kish dalë në zonën e lirë partizane, pas sabotimit që u kish bërë përpjekjeve të gjermanëve për të emetuar një monedhë të re” me të mbërritur në Priskë baba, Mehmet Shehu i pati thënë: “Vonë, shumë voën”. Kjo merret si një gjë me shumë peshë, madje Kadare e bën personazh shkrimtarin te “Nëntori i një kryeqyteti”.
E vërteta është shumë ndryshe. Nëse flitet për një shkrimtar që ka jetuar brenda artit të tij në kohën kur në Tiranë luftohej kundër pushtuesit, ky është një njeri. Por brenda Mitrush Kutelit ishte shkrimtari dhe ishte ekonomisti. Ekonomisti ishte në vijën e parë të luftës mbase më i rrezikuar se sa po të ishte në luftë. Si ekonomist me të drejtën e firmës në Bankën e Shqipërisë ai kishte luftuar deri në momentin e fundit për të mbrojtur interesat e vendit të tij, në një fushë shumë specifike. Punën e një pushke me një këmbëz mund ta bënin shumë njerëz të tjerë.
Mendoni se është keqinterpretuar aktiviteti i Paskos në Bankën e Shqipërisë gjatë pushtimit gjerman?
Mendoj që nuk është vlerësuar sa duhet, gjithmonë duke u nisur nga shabllone. Po të vini re te parathënia e Nasho Jorgaqit në serinë e veprës letrare të Kutelit që do të botohej në vitet ’80, thuhet pak a shumë: Mitrush Kuteli mori pjesë në aksionin e zhvilluar nga partia në brendësi të bankës për të sabotuar monedhën e pushtuesit që donin të bënin gjermanët.
Pra nuk mund ta pranonin që ishte thjesht një aksion i disa individëve që i gjeti situata në këto pozicione dhe ata mbajtën qëndrimin e profesionistit që mbron idetë e veta që çonin vetvetiu në mbrojtjen e interesave të vendit. S’bëhet fjalë për konspiracion. Mirëpo këto nuk pranoheshin në atë kohë që ishin veprime të njerëzve të ndërgjegjshëm.
Dy vjet pas lufte ai dënohet për agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor: burg në Tiranë, shfrytëzohet si përkthyes, si krah pune në kënetën e Maliqit. Kishte një grua, zonjën Efterpi, pas burgut u bënë me katër fëmijë. Si e shënuan këto ngjarje familjen e tij?
Ata që e dënuan e dinin shumë mirë që s’kishte qenë asnjëherë armik i popullit të vet siç u akuzua. Di të them që mbasi vdiq ato gjëra për të cilat e akuzonin si pjesëmarrja në ushtrinë gjermane ose angazhimi si një element në mbrojtje të ideve gjermane në Rumani, ishin akuza që nuk u vërtetuan asnjëherë dhe që nuk kishin bazë që të ngriheshin. Këto akuza u ringjallën pasi vdiq. Sa ishte gjallë që ai mund t’ua jepte përgjigjen shumë mirë vetë, nuk guxoi njeri që t’i thotë. Menjëherë mbasi ai vdiq filluan të pëshpëriteshin me zë të ulët. Ne s’na u dha e drejta e studimit, pavarësisht se disa libra si “Tregime të moçme” dhe “Xinxifillua” botoheshin dhe ribotoheshin. Por kush kishte për të pësuar nga ky burg vazhdonte ta pësonte dhe kjo ishte familja jonë.
Me ju çfarë ndodhi?
Në ’67-n kur vdiq babai, motrës së madhe nuk i doli e drejta e studimit. Vdekja e babait ishte me të vërtetë shumë e rëndë. Vitin tjetër mbarova unë dhe nuk më doli e drejta e studimit. Më kujtohet bile, kur një shoqja jonë, po zbrisnim shkallët e gjimnazit “Partizani”, e sigurt se e kishte babanë drejtor diku, tha: “Që këtu në shkallët e universitetit.” E unë thashë me mendjen time, ti po, unë jo. Në fakt ishte një gjë që unë e prisja edhe pse zyrtarisht nuk thuhej asgjë. Sepse dy rreshta për vdekjen e babait i kishte shkruar “Zëri i Popullit”, librat e tij botoheshin.
Është folur në shtyp këto vite për atë që i ka ndodhur Kutelit në kënetën e Maliqit: u varros i gjallë. Ju keni thënë që babai ka heshtur për kohën e burgut. Sa të vërtetë ka në këtë histori?
Ajo që dimë ne është që u bë në një moment reprezalje. Një autoritet i burgut donte të tregonte autoritetin e vet dhe gjeti, zgjodhi një njeri për ta vënë në një provë ekstreme. E vërteta është që ata nuk e dinin që ky ishte një shkrimtar, Mitrush Kuteli. E dinin disa të burgosur, por ata nuk e thoshin sepse një intelektual do ta persekutonin shumë më keq. Ne dinim nga babai vetëm këtë që kur e kishin pyetur sa shkollë ke, u kishte thënë 5. Kështu ata e morën thjesht si një anonim, e futën në atë dheun e ftohtë të baltës së Maliqit të prillit të vitit ‘48. Pastaj ishin disa njerëz të mirë, që guxuan ta nxjerrin që aty. Unë kam disa emra nga ata. Ishte Tosun Çiftja, dr. Hysenbegasi. Tosun Çiftja i thotë një të riu, që ishte edhe shakaxhi, e kishte emrin Hamza Tusha, që të flasë me komandantin e ta nxjerrë Mitrushin. Hamza Tusha guxoi dhe e bëri. Dr. Hysenbegasi e shpëtoi nga vdekja sepse ai ishte një njeri në pikën e fundit.
Ndërsa mënyra si tregohet sot në shtyp kjo histori është qesharake, me dialogje në ligjëratë të drejtë. Unë habitem për guximin që kanë. Me ligjëratë të drejtë flet ai njeri që e di me siguri ngjarjen. Përndryshe bëhet një gjë qesharake e pabesueshme, që i kemi me tepricë nga veprat e realizmit socialist. Nuk kemi nevojë t’u shtojmë të tjera të realizmit të quajtur demokratik.
Si e shpjegoni heshtjen e Kutelit për atë që kishte provuar?
Ata që kanë vuajtur nuk kanë folur për torturat e veta. Sepse në përgjithësi ndëshkimi fizik, trupor synon që të vrasë personalitetin e njeriut. Askush nuk do që të përjetojë qoftë dhe përmes fjalëve të veta atë që ka vuajtur konkretisht. Për disa gjëra që i shkaktonin dhimbje në eshtrat ai ka folur me një mjek të familjes, shumë të dashur, dr. Koçi Moisiun. Le të dalë ndokush dhe të tregojë për torturat e veta me detaje. Nuk e di që ai që e ka bërë, deri në ç’pikë të vërtetësisë arrin tregimi i vet.
Ndalemi pak te botimet e fundit. Për botimin për herë të parë të disa shënimeve te “Ditari i ekonomistit” ju vendosët të mos e censuronit atë pak përmbajtje të jetës intime të Kutelit.
Si mund t’ia hiqnim ne kur ai shkruan për censurën? Ju kujtoj parathënien që ka bërë te “Frymë të vdekura” ku ai shpërthen kundër censurës cariste, ndërkohë që çdo autor shqiptar vuante censurën dhe autocensurën. Si mundet ne tani të marrim guxim dhe të censurojmë veprën e tij? Ai me idetë e tij dhe mendimet e tij është në gjendje të dalë para lexuesit shqiptar dhe ashtu duhet të dalë. Çfarë vlere ka se çfarë mendoj unë sot? Do të ishte e keqja më e madhe që do t’i bëhej veprës së tij. Vepra e tij mban vulën e kohës kur ai jetoi, të mendimit, të informacionit që ka ekzistuar në atë kohë.
“Kujtoj Kuzzin e vetmja që më desh, që e desha...”, shkruan ai te ditari më 1943. Deri kur shfaqet ky emër ne letrat apo kujtime të tjera të pabotuara?
Ky emër është më shumë si një kujtim, sepse është një gjë: kur u dogj gjyshi në shtëpinë në Pogradec, u dogjën dhe dokumentat e babait, diploma e gjithë të tjerat deri në vitin ’43. Kështu edhe ato që kemi janë të gjitha pas kësaj kohe.
Me “E madhe është gjëma e mëkatit” botuar për herë të parë në antologjinë “Quo Vadis” më 1993, ju krijuat një model botimi për shkrimet e babait që do ndiqnit gjithë viteve në vazhdim: respektimi i vullnetit të autorit.
Atë kohë nuk dinim, se si do të procedohej me botimin. Ndryshimi i institucioneve nuk është se na gjeti me plane të sakta pune. Por “E madhe është gjëma e mëkatit” kishte qarkulluar nëpër disa njerëz të artit. Mendoj që duhet t’ua ketë dhënë djali i hallës. Dihej që ekzistonte kjo vepër e shkruar dhe e pabotuar. Dhe atëhere na thanë miqtë që këtë gjë që ka qarkulluar, bëni mirë ta botoni. Një ditë ka ardhur Ardian Klosi në vendin ku unë punoja në ATSh dhe kemi biseduar për ta përfshirë tekstin në këtë antologji. Ramë dakord sepse vepra nderohej të ishte në atë botim të menjëhershëm të gjërave të ndaluara. Dhe ky ishte botimi i parë.
Më pas aktivizimi ynë që t’i botojmë vetë, Botimet Kuteli, ishte ngaqë pamë se shtëpitë botuese që na ofroheshin, propozonin - qoftë edhe për vepra të botuara - ndryshime gjuhësore të llojit mbi redaktorin e mëparshëm. Tani vendosej një korrektor tjetër që bënte ndryshime deri te presjet simbas logjikës së vet. Dhe ishte një batërdi e tërë që i bëhej logjikës. Kur pamë se çfarë mund të ndodhte, i tërhoqëm menjëherë dhe thamë se këto gjëra do t’i botojmë vetë për t’i mbrojtur pikërisht nga ndërhyrjet e palogjikshme që dhunonin në të gjitha mënyrat një individualitet letrar.
Po në fakt, Kuteli dikur kishte qenë botues i librave të vet që t’i botonte ashtu siç ka dashur.
Çfarë do të botoni tani?
Të pambaruarat: “Në një cep të Ilirisë së poshtme”. Sa ishte gjallë autori u botua një fragment me titullin “Nga Dyrrakiona në Bardhonë”. Do ta botojmë me atë titull të shtëpisë botuese “Naim Frashëri” të vitit 1983 “Në një cep të Ilirisë së poshtme”. Kjo do të jetë gati në mes të tetorit.
Janë dhe dy fragmente të një romani që ai i punoi me thellësi e që mund të përçojnë ndjesinë e një tërësie. Mund të konsiderohen novela të gjata, dhe prandaj mundet t’i jepen lexuesit siç arriti t’i përpunojë autori.
Është edhe një fragment i romanit “Mërgim e kthim” bashkë me “Rrëfimi i fundit i Pjetër Kulirës” që ka qenë te “Dashuria e barbarit Artan” dhe që ka humbur në shtyp. Edhe kjo është e pambaruar. Pra ky do të jetë një vëllim i të pambaruarave.
Pjesa e aktivitetit në fushën e ekonomisë sapo është nisur. Ka shumë shkrime ekonomike në shtypin e kohës. Për fat të keq shohim probleme që përsëriten të cilat nuk po arrihen të vihen në vend në kaq vite jetë të shtetit shqiptar.
Ne s’kemi botuar akoma një vëllim të poezisë. Është botuar një pjesë në serinë e zgjedhur, por janë poezi të tjera të cilat nuk mund të botoheshin atëherë. Unë do t’i quaja poezi pesimiste. Pesimizmi ishte baras me armiqësi ndaj pushtetit popullor dhe tradhtinë ndaj atdheut atë kohë. Janë shumë gjëra që mund të dalin akoma.
Keni menduar diçka për 13 shtatorin?
Do të jemi afër mamasë në mëngjes dhe pastaj është një aktivitet në Pogradec, mbasdite.
Pogradeci ka qenë bujar me Kutelin.
Bujar sepse ka financuar një shtatore për Mitrushin. Por Pogradeci është bërë nismëtar për shumë aktivitete.
Po bujaria e shtetit? Përfiton familja dëmshpërblim nga vitet e burgut?
Diçka është dhënë njëherë në vitet ’90. Është një gjë që nuk e mbaj mend sepse atëherë problemet ishin të shumta, por ne këtë fazën e dytë nuk i kemi bërë fare dokumentat. Pse? Na u duk jo dinjitoze që t’i kërkojmë shtetit dokumenta në një sportel, për dënimin e babait tonë, që t’i dorëzojmë në një sportel tjetër të shtetit. Këtë pozicion ia kursyem vetes. Kuptohet, shteti nuk e bëri vetë sepse nuk e bëri për asnjë dhe ne nuk e bëmë. Nga ana tjetër në këtë luftë për pronat, çfarë vlere ka të dëmshpërblehen njerëz që kanë vuajtur nga të gjitha mënyrat e persekutimit fizik dhe ekonomik. Ktheju pronën dhe i ke të dëmshpërblyer. Pse kjo Shqipërie e varfër duhet të paguajë me të gjitha mënyrat? Por gjërat janë çikë të ngatërruara. Secili vepron në këtë tollovi sipas shijes dhe mundësive. Ne nuk e kemi bërë këtë kërkesë.
Janë radhët përmbyllëse të shënimeve të Dhimitër Paskos që shoqërojnë “Ditarin e Ekonomistit” i botuar i plotë pranverën e shkuar (Botimit i parë “Tri problema në lidhje me Bankën Kombëtare”, Konstancë, 1932, “goditja e parë me baza shkencore që i bëhej kapitalit italjan në Shqipëri”, nga drejtori i ardhshëm i Bankës Kombëtare në periudhën e fundit të luftës).
Atalanta Pasko, vajza e dytë e autorit, e palodhur në këtë rrugë 20-vjeçare të botimit të veprës së të atit, i përgjigjet disa pyetjeve të “Shekullit” që marrin shkas nga ditari i vitit 1943-’44 dhe refleksionet e vitit 1960 dhe që kanë të bëjnë me momente shënuese të jetës së mëpastajme të Dhimitër Paskos (1907-1967): lufta e heshtur në Bankën e Shtetit, dënimi me burg dhe mbijetesa në kampin e Maliqit, liria e kufizuar krijuese për atë që kishte qenë një nga themeluesit e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë.
Vepra e Kutelit e ka provuar veten që është nga ato vepra që e kanë jetën pas vdekjes së autorit: “E madhe është gjëma e mëkatit”, “Vjeshta e Xheladin beut”, “Net shqiptare”, “Xinxifillua”, “Sulm e lotë”, “Mall e brengë”, “Shënime letrare”, përkthimet letrare, por edhe ato vlera shpirtërore të cilave iu referohet kjo intervistë me Atalanta Paskon.
Familja, fëmijët e Dhimitër Paskos përbëjnë një model të rrallë trashëgimtarësh në botën e letrave shqipe që përpiqen për të përmbushur vullnetin letrar të autorit me fisnikëri e dinjitet, pa ankesë e pa ia shtrirë dorën ndonjë autoriteti e institucioni.
Sot, 13 shtator, është përvjetori i lindjes së Mitrush Kutelit. Në fakt, viti 2012 shënon 105-vjetorin e lindjes dhe 45-vjetorin e vdekjes.
Çfarë ju ngjallin përvjetorët e lindjes çdo 13 shtator?
Është ditë gëzimi, por asnjë nga ne s’ka patur mundësinë të gëzohet nga lindja e prindit të vet. Kështu që ne jemi më shumë të vetëdijshëm për vdekjen. Duke patur parasysh edhe përvojat e jetuara, është një gëzim i përzier me trishtim të thellë. Kjo datë është shumë komplekse, sepse 13 shtatori është dhe data e lindjes së nënës, që ka lindur 16 vjet më vonë se babai dhe është data e lindjes së nipit që ka marrë emrin e tij, Dhimitër Pasko, i lindur më 13 shtator të ’84-s. Gjithsesi gëzimi i lindjes bëhet gëzim lindje në shtëpinë tonë.
Ditari i Dhimitër Paskos që shoqëron analizën shkencore për Bankën e Shqipërisë nis në nëntor 1943. Në aspektin njerëzor është një periudhë ankthi e përjetimit të luftës, por edhe kohë zie për vdekjen e të atit shtatorin e atij viti. Vuajtja e Paskos, ëndrrat, mërzia e trishtimi janë kryefjala e këtyre shënimeve.
Kur shkonim në Pogradec, do shkonim patjetër në varreza. Baba na merrte ne të vegjël: “Hajde tani, do shkojmë në Shën Prokop.” Që të shkoje në Shën Prokop duhej të kaloje nga një rrugë që çonte në varreza. Shkonim atje, rrinim një çikë. Aty, te varri i babës, babës i dilte një pikë loti. Rrinte ai dhe ne rrinim, e respektonim. Prandaj ne nuk kemi patur asnjëherë frikë nga varret, sepse na merrte gjithnjë me vete.
Po të shkojmë në origjinën e Paskos, cilat ishin lidhjet e tij me të atin? E kishte për model?
Model ndershmërie, model komunikimi, po. Sepse gjyshi sillte libra shqip në kohën kur nuk ishte pavarësuar Shqipëria dhe i fuste fshehurazi nëpër ikona. Papritur u tha që Pandi Pasko merreshe me tregti ikonash. Në fakt, brenda ikonave ishin librat shqip. Këto zbuloheshin dhe ai e kishte gjithnjë një jatak gati në burg, e priste për shkak të librave shqipe. Lidhjet i kishte me disa nga patriotët e kohës që hynin në shtëpi. Dhe i ka përjetuar këto Mitrushi. I ati ishte njeri që kishte punuar shumë në mërgim, murator në Vllahi për të ndërtuar jetën e tij. Familjen e krijoi vonë, kur ishte dyzet vjeç burrë pikërisht për të krijuar mundësitë ekonomike. Njeri i hapur ndaj dijes.
Dhe pastaj në këtë trashëgimi, ishte babai juaj modeli juaj?
Me vetëdije a pa vetëdije prindërit bëhen model. Ndonjëherë mund të jenë edhe antimodel. Për ne ka qenë model, ka qenë mënyra e të gjykuarit, e të vështruarit të ngjarjeve që na shpalosen përpara syve.
Pas ’90-s në krahasim me atë harresë që iu vesh për së gjalli, vepra e tij letrare ka fituar vlerat e një vepre postum, është konsoliduar njohja dhe vendi i saj te lexuesi.
Filloi të kërkohet më shumë. Në radhë të parë nga Kosova. Mua më ka bërë përshtypje që gjuha e Kutelit i kapërcen kufijtë e një dialekti. Sepse e ndjejnë fort edhe në Kosovë ku filluan ta shoshitin atë vepër që ishte penguar kot. Ajo ishte një vepër jo politike, thellësisht shqiptare. Megjithatë ishin krijuar rrethanat që ishte konsideruar si shkrimtar borgjez, shkrimtar anti-jugosllav, sepse foli ashpër në mbrojtje të Kosovës. Këto gjëra filluan të ndryshojnë me shpalljen e krahinës autonome të Kosovës dhe me lëvizjen e njerëzve këtej e andej kufirit u botuan edhe ato që kishte përgatitur e ripunuar ai.
Përcaktimet që e futën në hije Kutelin për disa dhjetëvjeçarë i kanë bërë dhe shkrimtarë, njerëz të veshur me pushtet.
Po, kanë qenë njerëz në pozitat e drejtuesve të institucioneve. Ne ishim shumë larg nga këto institucione. Në përgjithësi ndërlidhja bëhej nëpërmjet miqve të familjes. Ne asnjëherë nuk kemi shkuar që të kërkonim që të botohej. Gjithnjë kanë ardhur e kanë kërkuar ta botojnë. Mitrush Kuteli thjesht ishte një individualitet në fushë të letërsisë, kishte folur me zërin e tij të lirë dhe kjo mjaftonte që dikush të mos i hapte rrugë.
Njerëzit që e kishin lexuar dikur në vitet ‘44 vazhdonin ta kërkonin e ta pëlqenin edhe në vitet kur ai mungonte. Shumë njerëz flisnin për personazhet e tij. Flasim për kohën kur ishte gjallë apo përpara se të botohej seria e tregimeve të zgjedhura. Pra janë dy qëndrime të ndryshme: institucionet nga njëra anë, lexuesit nga ana tjetër. Lexuesit ndoqën linjën e tyre, sepse lexuesi është i thjeshtë dhe i ndershëm. Ndërsa qëndrimi i institucioneve ka ndryshuar, d.m.th e kanë vlerësuar me aq sa kanë mundësi institucionet e një vendi të varfër si Shqipëria. Atëherë kur mund të bënin institucionet kur ishte gjallë që t’i lejonin kohën për të shkruar, nuk e bënë.
Mitrush Kuteli dhe qëndrimi i tij në luftë. Çfarë ka për të diskutuar?
Në dy letra të padërguara, njëra për Mehmet Shehun dhe një për Manush Myftiun, Kuteli shpjegon “pse nuk iu bashkova me kohë luftës partizane”. Së fundi këtë e përmend edhe Nasho Jorgaqi te “Koha kujtimeve” se “kur kish dalë në zonën e lirë partizane, pas sabotimit që u kish bërë përpjekjeve të gjermanëve për të emetuar një monedhë të re” me të mbërritur në Priskë baba, Mehmet Shehu i pati thënë: “Vonë, shumë voën”. Kjo merret si një gjë me shumë peshë, madje Kadare e bën personazh shkrimtarin te “Nëntori i një kryeqyteti”.
E vërteta është shumë ndryshe. Nëse flitet për një shkrimtar që ka jetuar brenda artit të tij në kohën kur në Tiranë luftohej kundër pushtuesit, ky është një njeri. Por brenda Mitrush Kutelit ishte shkrimtari dhe ishte ekonomisti. Ekonomisti ishte në vijën e parë të luftës mbase më i rrezikuar se sa po të ishte në luftë. Si ekonomist me të drejtën e firmës në Bankën e Shqipërisë ai kishte luftuar deri në momentin e fundit për të mbrojtur interesat e vendit të tij, në një fushë shumë specifike. Punën e një pushke me një këmbëz mund ta bënin shumë njerëz të tjerë.
Mendoni se është keqinterpretuar aktiviteti i Paskos në Bankën e Shqipërisë gjatë pushtimit gjerman?
Mendoj që nuk është vlerësuar sa duhet, gjithmonë duke u nisur nga shabllone. Po të vini re te parathënia e Nasho Jorgaqit në serinë e veprës letrare të Kutelit që do të botohej në vitet ’80, thuhet pak a shumë: Mitrush Kuteli mori pjesë në aksionin e zhvilluar nga partia në brendësi të bankës për të sabotuar monedhën e pushtuesit që donin të bënin gjermanët.
Pra nuk mund ta pranonin që ishte thjesht një aksion i disa individëve që i gjeti situata në këto pozicione dhe ata mbajtën qëndrimin e profesionistit që mbron idetë e veta që çonin vetvetiu në mbrojtjen e interesave të vendit. S’bëhet fjalë për konspiracion. Mirëpo këto nuk pranoheshin në atë kohë që ishin veprime të njerëzve të ndërgjegjshëm.
Dy vjet pas lufte ai dënohet për agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor: burg në Tiranë, shfrytëzohet si përkthyes, si krah pune në kënetën e Maliqit. Kishte një grua, zonjën Efterpi, pas burgut u bënë me katër fëmijë. Si e shënuan këto ngjarje familjen e tij?
Ata që e dënuan e dinin shumë mirë që s’kishte qenë asnjëherë armik i popullit të vet siç u akuzua. Di të them që mbasi vdiq ato gjëra për të cilat e akuzonin si pjesëmarrja në ushtrinë gjermane ose angazhimi si një element në mbrojtje të ideve gjermane në Rumani, ishin akuza që nuk u vërtetuan asnjëherë dhe që nuk kishin bazë që të ngriheshin. Këto akuza u ringjallën pasi vdiq. Sa ishte gjallë që ai mund t’ua jepte përgjigjen shumë mirë vetë, nuk guxoi njeri që t’i thotë. Menjëherë mbasi ai vdiq filluan të pëshpëriteshin me zë të ulët. Ne s’na u dha e drejta e studimit, pavarësisht se disa libra si “Tregime të moçme” dhe “Xinxifillua” botoheshin dhe ribotoheshin. Por kush kishte për të pësuar nga ky burg vazhdonte ta pësonte dhe kjo ishte familja jonë.
Me ju çfarë ndodhi?
Në ’67-n kur vdiq babai, motrës së madhe nuk i doli e drejta e studimit. Vdekja e babait ishte me të vërtetë shumë e rëndë. Vitin tjetër mbarova unë dhe nuk më doli e drejta e studimit. Më kujtohet bile, kur një shoqja jonë, po zbrisnim shkallët e gjimnazit “Partizani”, e sigurt se e kishte babanë drejtor diku, tha: “Që këtu në shkallët e universitetit.” E unë thashë me mendjen time, ti po, unë jo. Në fakt ishte një gjë që unë e prisja edhe pse zyrtarisht nuk thuhej asgjë. Sepse dy rreshta për vdekjen e babait i kishte shkruar “Zëri i Popullit”, librat e tij botoheshin.
Është folur në shtyp këto vite për atë që i ka ndodhur Kutelit në kënetën e Maliqit: u varros i gjallë. Ju keni thënë që babai ka heshtur për kohën e burgut. Sa të vërtetë ka në këtë histori?
Ajo që dimë ne është që u bë në një moment reprezalje. Një autoritet i burgut donte të tregonte autoritetin e vet dhe gjeti, zgjodhi një njeri për ta vënë në një provë ekstreme. E vërteta është që ata nuk e dinin që ky ishte një shkrimtar, Mitrush Kuteli. E dinin disa të burgosur, por ata nuk e thoshin sepse një intelektual do ta persekutonin shumë më keq. Ne dinim nga babai vetëm këtë që kur e kishin pyetur sa shkollë ke, u kishte thënë 5. Kështu ata e morën thjesht si një anonim, e futën në atë dheun e ftohtë të baltës së Maliqit të prillit të vitit ‘48. Pastaj ishin disa njerëz të mirë, që guxuan ta nxjerrin që aty. Unë kam disa emra nga ata. Ishte Tosun Çiftja, dr. Hysenbegasi. Tosun Çiftja i thotë një të riu, që ishte edhe shakaxhi, e kishte emrin Hamza Tusha, që të flasë me komandantin e ta nxjerrë Mitrushin. Hamza Tusha guxoi dhe e bëri. Dr. Hysenbegasi e shpëtoi nga vdekja sepse ai ishte një njeri në pikën e fundit.
Ndërsa mënyra si tregohet sot në shtyp kjo histori është qesharake, me dialogje në ligjëratë të drejtë. Unë habitem për guximin që kanë. Me ligjëratë të drejtë flet ai njeri që e di me siguri ngjarjen. Përndryshe bëhet një gjë qesharake e pabesueshme, që i kemi me tepricë nga veprat e realizmit socialist. Nuk kemi nevojë t’u shtojmë të tjera të realizmit të quajtur demokratik.
Si e shpjegoni heshtjen e Kutelit për atë që kishte provuar?
Ata që kanë vuajtur nuk kanë folur për torturat e veta. Sepse në përgjithësi ndëshkimi fizik, trupor synon që të vrasë personalitetin e njeriut. Askush nuk do që të përjetojë qoftë dhe përmes fjalëve të veta atë që ka vuajtur konkretisht. Për disa gjëra që i shkaktonin dhimbje në eshtrat ai ka folur me një mjek të familjes, shumë të dashur, dr. Koçi Moisiun. Le të dalë ndokush dhe të tregojë për torturat e veta me detaje. Nuk e di që ai që e ka bërë, deri në ç’pikë të vërtetësisë arrin tregimi i vet.
Ndalemi pak te botimet e fundit. Për botimin për herë të parë të disa shënimeve te “Ditari i ekonomistit” ju vendosët të mos e censuronit atë pak përmbajtje të jetës intime të Kutelit.
Si mund t’ia hiqnim ne kur ai shkruan për censurën? Ju kujtoj parathënien që ka bërë te “Frymë të vdekura” ku ai shpërthen kundër censurës cariste, ndërkohë që çdo autor shqiptar vuante censurën dhe autocensurën. Si mundet ne tani të marrim guxim dhe të censurojmë veprën e tij? Ai me idetë e tij dhe mendimet e tij është në gjendje të dalë para lexuesit shqiptar dhe ashtu duhet të dalë. Çfarë vlere ka se çfarë mendoj unë sot? Do të ishte e keqja më e madhe që do t’i bëhej veprës së tij. Vepra e tij mban vulën e kohës kur ai jetoi, të mendimit, të informacionit që ka ekzistuar në atë kohë.
“Kujtoj Kuzzin e vetmja që më desh, që e desha...”, shkruan ai te ditari më 1943. Deri kur shfaqet ky emër ne letrat apo kujtime të tjera të pabotuara?
Ky emër është më shumë si një kujtim, sepse është një gjë: kur u dogj gjyshi në shtëpinë në Pogradec, u dogjën dhe dokumentat e babait, diploma e gjithë të tjerat deri në vitin ’43. Kështu edhe ato që kemi janë të gjitha pas kësaj kohe.
Me “E madhe është gjëma e mëkatit” botuar për herë të parë në antologjinë “Quo Vadis” më 1993, ju krijuat një model botimi për shkrimet e babait që do ndiqnit gjithë viteve në vazhdim: respektimi i vullnetit të autorit.
Atë kohë nuk dinim, se si do të procedohej me botimin. Ndryshimi i institucioneve nuk është se na gjeti me plane të sakta pune. Por “E madhe është gjëma e mëkatit” kishte qarkulluar nëpër disa njerëz të artit. Mendoj që duhet t’ua ketë dhënë djali i hallës. Dihej që ekzistonte kjo vepër e shkruar dhe e pabotuar. Dhe atëhere na thanë miqtë që këtë gjë që ka qarkulluar, bëni mirë ta botoni. Një ditë ka ardhur Ardian Klosi në vendin ku unë punoja në ATSh dhe kemi biseduar për ta përfshirë tekstin në këtë antologji. Ramë dakord sepse vepra nderohej të ishte në atë botim të menjëhershëm të gjërave të ndaluara. Dhe ky ishte botimi i parë.
Më pas aktivizimi ynë që t’i botojmë vetë, Botimet Kuteli, ishte ngaqë pamë se shtëpitë botuese që na ofroheshin, propozonin - qoftë edhe për vepra të botuara - ndryshime gjuhësore të llojit mbi redaktorin e mëparshëm. Tani vendosej një korrektor tjetër që bënte ndryshime deri te presjet simbas logjikës së vet. Dhe ishte një batërdi e tërë që i bëhej logjikës. Kur pamë se çfarë mund të ndodhte, i tërhoqëm menjëherë dhe thamë se këto gjëra do t’i botojmë vetë për t’i mbrojtur pikërisht nga ndërhyrjet e palogjikshme që dhunonin në të gjitha mënyrat një individualitet letrar.
Po në fakt, Kuteli dikur kishte qenë botues i librave të vet që t’i botonte ashtu siç ka dashur.
Çfarë do të botoni tani?
Të pambaruarat: “Në një cep të Ilirisë së poshtme”. Sa ishte gjallë autori u botua një fragment me titullin “Nga Dyrrakiona në Bardhonë”. Do ta botojmë me atë titull të shtëpisë botuese “Naim Frashëri” të vitit 1983 “Në një cep të Ilirisë së poshtme”. Kjo do të jetë gati në mes të tetorit.
Janë dhe dy fragmente të një romani që ai i punoi me thellësi e që mund të përçojnë ndjesinë e një tërësie. Mund të konsiderohen novela të gjata, dhe prandaj mundet t’i jepen lexuesit siç arriti t’i përpunojë autori.
Është edhe një fragment i romanit “Mërgim e kthim” bashkë me “Rrëfimi i fundit i Pjetër Kulirës” që ka qenë te “Dashuria e barbarit Artan” dhe që ka humbur në shtyp. Edhe kjo është e pambaruar. Pra ky do të jetë një vëllim i të pambaruarave.
Pjesa e aktivitetit në fushën e ekonomisë sapo është nisur. Ka shumë shkrime ekonomike në shtypin e kohës. Për fat të keq shohim probleme që përsëriten të cilat nuk po arrihen të vihen në vend në kaq vite jetë të shtetit shqiptar.
Ne s’kemi botuar akoma një vëllim të poezisë. Është botuar një pjesë në serinë e zgjedhur, por janë poezi të tjera të cilat nuk mund të botoheshin atëherë. Unë do t’i quaja poezi pesimiste. Pesimizmi ishte baras me armiqësi ndaj pushtetit popullor dhe tradhtinë ndaj atdheut atë kohë. Janë shumë gjëra që mund të dalin akoma.
Keni menduar diçka për 13 shtatorin?
Do të jemi afër mamasë në mëngjes dhe pastaj është një aktivitet në Pogradec, mbasdite.
Pogradeci ka qenë bujar me Kutelin.
Bujar sepse ka financuar një shtatore për Mitrushin. Por Pogradeci është bërë nismëtar për shumë aktivitete.
Po bujaria e shtetit? Përfiton familja dëmshpërblim nga vitet e burgut?
Diçka është dhënë njëherë në vitet ’90. Është një gjë që nuk e mbaj mend sepse atëherë problemet ishin të shumta, por ne këtë fazën e dytë nuk i kemi bërë fare dokumentat. Pse? Na u duk jo dinjitoze që t’i kërkojmë shtetit dokumenta në një sportel, për dënimin e babait tonë, që t’i dorëzojmë në një sportel tjetër të shtetit. Këtë pozicion ia kursyem vetes. Kuptohet, shteti nuk e bëri vetë sepse nuk e bëri për asnjë dhe ne nuk e bëmë. Nga ana tjetër në këtë luftë për pronat, çfarë vlere ka të dëmshpërblehen njerëz që kanë vuajtur nga të gjitha mënyrat e persekutimit fizik dhe ekonomik. Ktheju pronën dhe i ke të dëmshpërblyer. Pse kjo Shqipërie e varfër duhet të paguajë me të gjitha mënyrat? Por gjërat janë çikë të ngatërruara. Secili vepron në këtë tollovi sipas shijes dhe mundësive. Ne nuk e kemi bërë këtë kërkesë.
