Juristi i njohur Kristaq Traja, rektor i Universitetit Luarasi, nuk flet shpesh për shtypin. Përgjithësisht ai është një profesionist e pedagog i rezervuar, që preferon të qëndrojë larg mediave. I pari gjyqtar shqiptar në Gjykatën Europiane të të Drejtave të Njeriut në Strasburg, Traja ka krijuar një profil të spikatur e autoritar në komunitetin e njerëzve që bëjnë dhe japin drejtësi në këtë vend. Në këtë intervistë ai mbron pikëpamjen se shërimi i drejtësisë vjen jo vetëm nga shkëputja e saj prej politikës, por edhe nga ndryshimi i brendshëm që duhet të pësojë ky segment tejet i rëndësishëm i shtetit.
Zoti Traja, si ju duket simbioza mes njeriut të drejtësisë dhe drejtuesit të një institucioni arsimor? Çfarë specifike ka secila nga këto sfida?
Ju flisni për një simbiozë ndërmjet mësimdhënies, pra një arsimtari (titulli më i nderuar në këtë botë, ku ironikisht arsimi ngjan si kinkaleria e qoshes) dhe një ish gjyqtari që dëshiron të jetë diçka në botën ku mendon se ka lindur të jetë e të bëjë diçka. Pa qaravitje, kam shumë për t’u qarë, por s’qahem dot, sepse bota as ka filluar e as do të mbarojë me mua. A kam keqardhje ? Po. Por përse ? Jo sepse bota e drejtësisë nuk është ajo që kam ëndërruar, se, në fund të fundit, kush jam unë të mund të prish ëndrra të tjera, më madhore, që të tjerë i kanë ëndërruar para dhe krahas meje ?!
Keq më vjen se nuk po mund të bëj ndonjë gjë, sadopak të vlefshme, përveçse bisedave pa bukë rrugëve tërë pluhur të shëndetshëm të Tiranës, ku ideja e të qenit i vlefshëm përzihet me dyshimin idiot se ndoshta koha jote ka mbaruar. Amin! Nëse është kështu, atëherë t’i biem me sëpatë e ta zgjidhim njëherë e mirë. Je pesimist ? Jo. Je optimist? Jo. Je realist? Pretendim i madh!
Dikur një jurist i madh në atë Gjykatë të madhe ku kam punuar, më tha: “mos u mërzit nëse drejtësia në vendin tënd është ndryshe nga sa mendon ti. Ajo është drejtësia e vendit tënd dhe kurrë mos u qaj nëse gjërat nuk shkojnë si e ke menduar. Mëso!” Kam mësuar. Kam mësuar duke qenë tani mësues studentësh inteligjentë. Ju më pyesni ç’ka ndërmjet një mësuesi dhe një gjyqtari: unë them se i pari është gjyqtari i të dytit. Por, sikur të shkoni pas shkollës në gjykatë, do të shikoni se si drejtësia bëhet lakore dhe, për një aberacion të s’di se kujt ligji njerëzor, fillon të mendosh se drejtësia nuk qenka aq e drejtë sa na e mësojnë nëpër shkolla. Drejt do të thotë, sipas meje, të shkosh në pikën e duhur, pavarësisht nga rruga që ndjek. Gjëja më e keqe që kam mësuar nga drejtësia është të jesh “jashtëzakonisht i drejtë”. Shumë njerëz qahen nga drejtësia e sotme. Kanë mëse një arsye. Kush mund të na thotë se si bëhet ndryshe? Tepër pak vetë. Fati është shumë ironik, derisa është sipër nesh. Shikoj studentët; duan diçka tjetër. I mësojmë të bëjnë drejtësi; sikur të ishim ne, pedagogët, që paskemi çelësin e drejtësisë! Hiç fare. Kemi vetëm një ndjenjë, se ashtu si e dimë ne, duhet të jetë ashtu si duhet ta dinë ata. Por drejtësia është më shumë kulturë e qytetërim, sesa ligj.
Le të flasim pak për gjendjen në të cilën ndodhet drejtësia. Nëse do t’ju ftonin të identifikonit katër probleme madhore që shfaq drejtësia e sotme në Shqipëri, cilat do të ishin ato?
Drejtësia te ne, në Shqipëri, është e keqe. Është. Por nga vjen kjo? Nga ligjet? Aspak. Nga politika? Po cila politikë nuk u sha në këtë botë? Po gjyqtarët, prokurorët, avokatët, të gjithë operatorët e ligjit, që thonë se kanë një mijë arsye të qahen (nën zë), përse qahen? I urdhërojnë? I frikësojnë? I Joshin? Po. Po cilët e thonë këtë gjë publikisht? Vetëm ata që janë jashtë sistemit të drejtësisë. Mua më duket se tani duhet të kemi frikë nga drejtësia, më shumë sesa nga qeveria. Pa konformizëm. Çfarë interesash ka shteti administrativ që ta detyrojë gjyqësorin të përkulet? Të themi, nja tre katër çështje madhore. Po të tjerat, me mijëra e mijëra çështje të qytetarëve të zakonshëm, që zvarriten me vite për të marrë një vendim, i cili sikur u jep diçka, por që shpesh i nanuris me endrra më të vrazhda sesa realiteti që përjetojnë?
Dhe themi: çfarë dreq shteti është ky, kur gjykata na merr nëpër këmbë? Kjo është puro shqip, dmth. një gjuhë ku ne kujtojmë se shteti është një monolit, një person, një gjë mbi dhe, sipër nesh dhe qahemi kundër diçkaje që ekziston realisht vetëm pse ne e kujtojmë si të tillë. Cili prokuror, cili gjyqtar ka ankesë se «shteti» e presionon në çështje për të cilat ky shtet as që e di se kanë lindur dhe as ka pse ta dijë se si i zgjidh ato gjykata? A ka mëkate ekzekutivi, legjislativi? Po cili s’paska! Unë nuk njoh qeveri dhe parlament të shkëlqyer në botë, sa kohë ka gjykata që i censurojnë. Nuk po them se drejtësia nuk vuan presione e ndërhyrje: është njerëzore, prandaj dhe mëkatare. Po pse, ky konstatim bajat do të jetë receta për të patur një gjyqësor të ndershëm? Gjyqësori mund të jetë i ndershëm vetëm kur arrin të jetë dinjitoz në debat me pjesën tjetër të shtetit. Por thonë se i heqin nga puna gjyqtarët e pabindur! Cili i heq? KLD-ja, e cila është (duhet të jetë) reparti i tyre mbrojtës? Por në KLD shumica janë nga korpusi gjyqësor! Por, paskan frikë? E le të kenë. Përse e kanë Konferencën gjyqësore?
Nuk besoj se qeveria apo Kuvendi bëkan presion mbi çdo çështje gjyqësore, megjithëse gjëra të tilla nuk përjashtohen, por mjaft më me luftra virtuale. Unë, për vete, kam më shumë frikë një gjyqësor që bën sikur po lëngon totalisht në diktatin qeveritar, sesa një qeveri agresive. Nëse gjykata, të themi, vuaka nga ligje të padrejta, sa herë ata e kanë përdorur kontrollin kushtetues? Tepër rrallë. Gjykata është e pavarur. Le të jetë pra, përse nuk është? Kush e pengon? Ai gjyqtar që epet para presionit, përse nuk është i ndershëm të ikë, por bën sikur bën drejtësi? Nuk është ndonjë sakrificë të jesh i drejtë e i ndershëm. Ç’mund të themi për ato raste, kur pesë çështje analoge zgjidhen në pesë mënyra të kundërta? Kush e ka fajin? Ose injoranca, ose korrupsioni. Dy shkaqe të njëllojta, për të mos qenë gjyqtar. Unë jam një ish gjyqtar, por po i bie fort gjykatës jo se nuk më dhimbet, por sepse nuk mund të duroj idenë se gjoja tërë faji na qenka i presionit politik.
Nëse gjykatat duhet të ruhen e të mbrohen, kjo është në rradhë të parë detyra e tyre. Ata kanë mjete kushtetuese e ligjore të plota. Por kjo s’mjafton aspak, kur gjyqtarët nuk kanë kurajë e integritet. Këto gjëra përpiqem t’u mësoj stundentëve. Pra, nga shkolla në institucionet e drejtësisë, ka vetëm një rrugë: jini të ndershëm dhe mos u qani kur keni fatin e njerëzve në dorë.
Më kanë pyetur shpesh se nëse do të kisha fatin të isha në ndonjërën nga gjykatat eprore të Shqipërisë, ç’do të kisha bërë? Pak gjëra, nga ato që publiku do t’i shihte fare qartë, duke më lavdëruar apo kritikuar. Unë nuk do ta kem këtë fat (dhe nuk i qahem njeriu), prandaj më mbetet t’u flas studentëve që nesër të jenë të mirë, siç janë sot, dhe të mos prishen për hir të gjërave kalimtare. Fundja fundit, të gjithë do të ikim matanë. Drejtësia është nga ato gjëra themelore të kësaj bote, me të cilën nuk mund të trafikosh pa humbur mendjen. Ky është një mësim i vjetër sa bota dhe nëse harrohet, duhet thënë bashkë me një mendimtar të madh, se kush harron historinë është i dënuar ta përsërisë atë.
Pas disa vitesh që jeni kthyer nga Strasburgu, si e kujtoni tani atë periudhë kohe? Do t’i riktheheshit sërish postit të vjetër në Gjykatën e të Drejtave të Njeriut?
Nëse më duhet të rikujtoj sesi ndihesha në Strasburg, ju jap përgjigjen: Ndihesha gjyqtar. Jo thjesht se nuk ndieja asnjë presion të jashtëm. Thjesht se mësova sa larg isha kur vajta atje. Jam gjithnjë i mendimit se njerëzit duhet të jenë studentë të përjetshëm. Gjëja themelore që mësova ishte se drejtësia është e thjeshtë dhe e bukur kur e jep nga shpirti. Mësova se është e vështirë të flasësh thjesht dhe se drejtësia para se të jetë shkencë është art. Si u ndieva kur erdha në Shqipëri? Unë erdha vetë, me dëshirën time.
Në Francë kam shtëpinë dhe familjen. Asgjë, normalisht nuk do të më bënte të vija e të rrija pa punë (punën që duhet të bëja) tani e katër vjet. Erdha se mendova që jam akoma i ri për të bërë diçka, fare modestisht, pa rënë në sy e për tu larguar pastaj, ashtu në heshtje e pa mërzitur njeri. Nuk qe e thënë. Deri tani. E kam parë gjyqësorin me dashamirësi, por dhe me hidhërim. Ju e shihni që nuk vë faj në politikë e në shtet për gjendjen e drejtësisë. Vetë Europa na thotë të bëjmë reforma. Po kush mund ta bëjë reformën (nëse kjo fjalë nuk është tepruar) në drejtësi, përveç gjyqtarëve?
A ka një formulë “magjike” për të pasur një drejtësi “të drejtë”?
Sipas opinionit tim, planin kryesor të shëndoshjes së drejtësisë e shoh në metodën e punës gjyqësore, jo thjesht në ligjet. Me metodë kuptoj jo thjesht organizimin e brendshëm të punës (kjo është prozaike), por mënyrën se si gjyqtarët formulojnë linjën e qendrueshme të praktikës së drejtësisë. Ligji, sado i përpiktë të jetë, ka gjithnjë nevojë të interpretohet, pra, të zbatohet në rrethanat konkrete të çështjes. Gjyqtari nuk është mendja e posaçme që ka dalë të na ndriçojnë në rrugën drejt qiellit. Ai thjesht është njeriu i fundit që flet për ligjin. I fundit ka privilegjin të bëjë ligjin (Krishti thoshte se i fundit do të jetë i pari), se pas tij, sa kohë shoqëria do të jetë e organizuar si shtet i së drejtës, nuk mund të flasë askush. Pastaj, drejtësia është dhe profesion, dhe prandaj gjyqtarët duhet të jenë për një kohë të gjatë në detyrë. Sipas meje, politika, kudoqoftë e kurdoqoftë ka patur një sëmundje kronike nga e cila një zot e di pse nuk dëshiron të shërohet: gjyqtarët e dobët dhe gjykata e nënshtruar janë rreziku më i madh për të mëdhenjtë e kësaj bote, sepse nuk ka dhunë më të përbindshme se ajo nga të vegjlit kur u vjen rasti të shkelin zotat e tyre.
Nëse drejtësia do që të jetë e respektuar, duhet të shohë atje ku ajo ushtrohet. Në popull. Ka dhjetra mënyra se si drejtësia mund të jetë e saktë, e shpejtë dhe e shpëtimtare. Nuk kam vend këtu për të thënë mendime konkrete (po edhe po i thashë nuk besoj se vlejnë ndonjë gjë të madhe, kur psikologjia e gjyqësorit është kaq rëndomqare sa ajo e kadiut). E di që miqtë mi do të fyhen, por ata vetë m’i kanë thënë këto gjëra. Do zoti ta marrin vesh se çfarë janë në të vërtetë, për të mirën e tyre dhe të të gjithëve.
A ka formulë magjike për drejtësinë? Për mua jo. Drejtësia është çështje njerëzore dhe si çdo gjë njerëzore asaj i mjafton të jetë e tillë. Dëgjoj të thonë se këtë punë s’ke nga ta kapësh, ku ta nisësh e ku ta bitisësh. Jo. Në drejtësi mund të reformosh gjëra pa patur nevojë të presësh njerëz të kulluar. Mua më duket se problem kyç i refomës në drejtësi është që t’i vesh gjyqtarët në ato forma pune të cilat nuk varen prej tyre. Ç’domethënë kjo? Po në fillim le të shkruhet qartë në ligj se gjyqtarët janë të detyruar t’u përmbahen zyrtarisht vendimeve të tyre të mëparshme, ashtu siç bën Gjykata e Strasburgut. Të dalësh jashtë linje është përgjegjësi e madhe. Kontrolli mbi vendimet gjyqësore nuk është punë inspektorësh, as të KLD-se e as të ministrisë së drejtësisë. Ç’kontrollojnë këta? Gjyqtarë mbi gjyqtarë? Për këtë arsye ka një gjykatë të lartë. Epiqendra e reformës duhet të ishte e duhet të jetë pikërisht kjo gjykatë, e cila e bën sistemin gjyqësor një piramidë, duke bërë një politikë gjyqësore në dobi të njerëzve e të shtetit. Unë shoh një shkëputje të interesit të lartë publik dhe interesave korporative të gjykatave, në dhënien e drejtësisë. Ndoshta jam gabim, por dëgjoj klithma qytetarësh nga të katër anët.
Njerëzit janë të mërzitur nga vonesat e gjata të gjyqeve. Por thonë se gjykatat kanë ngarkesë të rëndë; e kanë vërtet. Megjithatë, psh. në çështjet civile, çfarë e shkakton vonesën? Gjëra sa të duash, por që pak kanë lidhje me procesin. Pse duhen shtyrë proceset kur njëra palë nuk paraqet dokumentet e duhura? A nuk është gjyqi civil çështje e palëve? Gjykata duhet të vendosë në gjëndjen e akteve që i janë paraqitur. Por s’është vetëm kjo. Thuhet se ka korrupsion. Por s’është kapur njeri me presh në duar. Po pse të ruash prapa njerëzve si hije, kur një ndreqje e sistemit eliminon gati në rrënjë një fenomen të tillë? Si ndreqet kjo? T’ju them të drejtën nuk para kam qejf të flas për këtë temë, se kam frikë se dal njëfarë llafazani, të cilit nuk ia var askush e që ndoshta rron në tjetër dynja.
Drejtësia është dhënë për disa çështje tepër djegëse (Gërdeci etj). Ka njerëz (familjarë) të mërzitur. Doemos, është fare e natyrëshme. Kanë gabime prokuroria e gjykata. Edhe kanë. Po pse s’kanë besim njerëzit në drejtësinë? Ata e dinë shumë më mirë se unë. Ngado që ta marrësh, kjo është betejë që nuk mbaron e që asnjëra palë nuk kënaqet me fitore. Njerëzit shohin, krahasojnë, vlerësojnë e kështu arrijnë në përfundime të vetat rreth drejtësisë. Që do të ketë gjithnjë të pakënaqur kjo nuk ka nevojë të thuhet, por ka pakënaqësira që vijnë nga mposhtja në një duel të ndershëm dhe pakënaqësira që vijnë nga loja e pandershme. Edhe për shumë kohë ky popull do të ketë probleme me drejtësinë. Rekomandohen shumë receta, por të gjitha do të jenë përpjekje të stërmundimshme për të ecur pak përpara nëse gjykata nuk formatohet sipas një modeli, i cili pak vend le për improvizimet gjyqësore. Si bëhet kjo?
Si çdo punë tjetër që e bëjnë ata që dinë dhe duan ta bëjnë. Kjo nuk bëhet me fjalë.
Çfarë shije ju ka lënë refuzimi i disa kohëve më parë, nga Kuvendi i Shqipërisë? A mendoni se edhe ajo ngjarje përfaqëson lidhjen e sëmurë, madje patologjike, të politikës me drejtësinë?
A u mërzita kur dekreti i emërimit tim u rrëzua? Epo të them se u mërzita është pak. Të them se nuk u mërzita është gënjeshtër. E megjithatë, nuk u bë hataja. Unë isha si gjithë të tjerët. Nuk besoj se kjo histori i vlen ndokujt, aq më pak mua. Në e ka thënë zoti të kthehem në gjyqësor, u bëftë! Në mos, kam qenë për mbi 9 vjet gjyqtar në gjykatën më të lavdishme të Europës. E ç’t’i kërkoj tjetër fatit? Unë s’e kam zakon të ankohem. Dhe nuk mbaj kurrë mëri. Në këtë botë të gjithë jemi të zëvendësueshëm.
Ka një debat të madh, disavjeçar, rreth institucionit të akuzës. Si e shihni ju këtë polemikë, nga pozicioni i juristit?
Tani ju më pyesni për institucionin e akuzës. Ky institucion nuk ka për të zënë vend ndonjëherë, në qoftë se do të vështrohet globalisht si i vetmi organ që bën të gjithë procedurën penale paraprake. Kur u shkrua Kushtetuta, unë jam kritikuar nga miqtë e mij juristë, se kam thënë që prokuroria duhet të ketë një lidhje me ekzekutivin. Edhe sot këtë gjë do të them dhe e di se do më shajnë prapë. Megjithatë, nuk besoj të ketë njeri të më quajë servil. Po pati, nuk më prishet puna. Mua më është dukur gjithnjë anomali, se si ekzekutivi nuk ka asgjë të rëndësishme në dorë në luftën kundër krimit, kur do t’i duhet gjithnjë të përballet me votën popullore, pikërisht për arsye që lidhen me kriminalitetin. Tensioni qeveri-prokurori më duket se ka një bazë shumë më të thellë sesa konsideratat personale.
Atëherë si e shoh unë këtë çështje. Më duket se kyçi i zgjidhjes është diferencimi i funksioneve të procedurës penale. Pra, ka një funksion të ndjekjes penale që e bën prokuroria, ka një funksion të hetimit që duhet ta bëjë një organ i pavarur, siç mund të ishte gjyqtari hetues, sepse, të them të drejtën, më duket pak si e sforcuar që organi i cili akuzon të bëjë dhe hetimin. Nëse prokuroria ndjek dikë, ajo e bën këtë në emër të shtetit, ku ekzekutivi është i paevitueshëm. Por prokurori mund të marrë pjesë në hetimin që e bën një magjistrat i pavarur, sepse hetimi nuk është gjë tjetër veçse një gjykim jashtë sallës gjyqësore. Hetimi bëhet sepse ai nuk mund të realizohet gjithnjë në seancë të drejtpërdrejtë gjyqësore. Kështu, ndoshta do t’i jepej pjesa e duhur edhe prokurorisë edhe ekzekutivit. Më kuptoni, këtu po i bie fare shkurt se s’është vendi, por ideja më duket shumë balancuese, pa hyrë fare në debatet që janë bërë. Nuk e kam thjesht për teori; kam parasysh pikërisht Shqipërinë, me gjithë historinë e kësaj pune.
Zoti Traja, si ju duket simbioza mes njeriut të drejtësisë dhe drejtuesit të një institucioni arsimor? Çfarë specifike ka secila nga këto sfida?
Ju flisni për një simbiozë ndërmjet mësimdhënies, pra një arsimtari (titulli më i nderuar në këtë botë, ku ironikisht arsimi ngjan si kinkaleria e qoshes) dhe një ish gjyqtari që dëshiron të jetë diçka në botën ku mendon se ka lindur të jetë e të bëjë diçka. Pa qaravitje, kam shumë për t’u qarë, por s’qahem dot, sepse bota as ka filluar e as do të mbarojë me mua. A kam keqardhje ? Po. Por përse ? Jo sepse bota e drejtësisë nuk është ajo që kam ëndërruar, se, në fund të fundit, kush jam unë të mund të prish ëndrra të tjera, më madhore, që të tjerë i kanë ëndërruar para dhe krahas meje ?!
Keq më vjen se nuk po mund të bëj ndonjë gjë, sadopak të vlefshme, përveçse bisedave pa bukë rrugëve tërë pluhur të shëndetshëm të Tiranës, ku ideja e të qenit i vlefshëm përzihet me dyshimin idiot se ndoshta koha jote ka mbaruar. Amin! Nëse është kështu, atëherë t’i biem me sëpatë e ta zgjidhim njëherë e mirë. Je pesimist ? Jo. Je optimist? Jo. Je realist? Pretendim i madh!
Dikur një jurist i madh në atë Gjykatë të madhe ku kam punuar, më tha: “mos u mërzit nëse drejtësia në vendin tënd është ndryshe nga sa mendon ti. Ajo është drejtësia e vendit tënd dhe kurrë mos u qaj nëse gjërat nuk shkojnë si e ke menduar. Mëso!” Kam mësuar. Kam mësuar duke qenë tani mësues studentësh inteligjentë. Ju më pyesni ç’ka ndërmjet një mësuesi dhe një gjyqtari: unë them se i pari është gjyqtari i të dytit. Por, sikur të shkoni pas shkollës në gjykatë, do të shikoni se si drejtësia bëhet lakore dhe, për një aberacion të s’di se kujt ligji njerëzor, fillon të mendosh se drejtësia nuk qenka aq e drejtë sa na e mësojnë nëpër shkolla. Drejt do të thotë, sipas meje, të shkosh në pikën e duhur, pavarësisht nga rruga që ndjek. Gjëja më e keqe që kam mësuar nga drejtësia është të jesh “jashtëzakonisht i drejtë”. Shumë njerëz qahen nga drejtësia e sotme. Kanë mëse një arsye. Kush mund të na thotë se si bëhet ndryshe? Tepër pak vetë. Fati është shumë ironik, derisa është sipër nesh. Shikoj studentët; duan diçka tjetër. I mësojmë të bëjnë drejtësi; sikur të ishim ne, pedagogët, që paskemi çelësin e drejtësisë! Hiç fare. Kemi vetëm një ndjenjë, se ashtu si e dimë ne, duhet të jetë ashtu si duhet ta dinë ata. Por drejtësia është më shumë kulturë e qytetërim, sesa ligj.
Le të flasim pak për gjendjen në të cilën ndodhet drejtësia. Nëse do t’ju ftonin të identifikonit katër probleme madhore që shfaq drejtësia e sotme në Shqipëri, cilat do të ishin ato?
Drejtësia te ne, në Shqipëri, është e keqe. Është. Por nga vjen kjo? Nga ligjet? Aspak. Nga politika? Po cila politikë nuk u sha në këtë botë? Po gjyqtarët, prokurorët, avokatët, të gjithë operatorët e ligjit, që thonë se kanë një mijë arsye të qahen (nën zë), përse qahen? I urdhërojnë? I frikësojnë? I Joshin? Po. Po cilët e thonë këtë gjë publikisht? Vetëm ata që janë jashtë sistemit të drejtësisë. Mua më duket se tani duhet të kemi frikë nga drejtësia, më shumë sesa nga qeveria. Pa konformizëm. Çfarë interesash ka shteti administrativ që ta detyrojë gjyqësorin të përkulet? Të themi, nja tre katër çështje madhore. Po të tjerat, me mijëra e mijëra çështje të qytetarëve të zakonshëm, që zvarriten me vite për të marrë një vendim, i cili sikur u jep diçka, por që shpesh i nanuris me endrra më të vrazhda sesa realiteti që përjetojnë?
Dhe themi: çfarë dreq shteti është ky, kur gjykata na merr nëpër këmbë? Kjo është puro shqip, dmth. një gjuhë ku ne kujtojmë se shteti është një monolit, një person, një gjë mbi dhe, sipër nesh dhe qahemi kundër diçkaje që ekziston realisht vetëm pse ne e kujtojmë si të tillë. Cili prokuror, cili gjyqtar ka ankesë se «shteti» e presionon në çështje për të cilat ky shtet as që e di se kanë lindur dhe as ka pse ta dijë se si i zgjidh ato gjykata? A ka mëkate ekzekutivi, legjislativi? Po cili s’paska! Unë nuk njoh qeveri dhe parlament të shkëlqyer në botë, sa kohë ka gjykata që i censurojnë. Nuk po them se drejtësia nuk vuan presione e ndërhyrje: është njerëzore, prandaj dhe mëkatare. Po pse, ky konstatim bajat do të jetë receta për të patur një gjyqësor të ndershëm? Gjyqësori mund të jetë i ndershëm vetëm kur arrin të jetë dinjitoz në debat me pjesën tjetër të shtetit. Por thonë se i heqin nga puna gjyqtarët e pabindur! Cili i heq? KLD-ja, e cila është (duhet të jetë) reparti i tyre mbrojtës? Por në KLD shumica janë nga korpusi gjyqësor! Por, paskan frikë? E le të kenë. Përse e kanë Konferencën gjyqësore?
Nuk besoj se qeveria apo Kuvendi bëkan presion mbi çdo çështje gjyqësore, megjithëse gjëra të tilla nuk përjashtohen, por mjaft më me luftra virtuale. Unë, për vete, kam më shumë frikë një gjyqësor që bën sikur po lëngon totalisht në diktatin qeveritar, sesa një qeveri agresive. Nëse gjykata, të themi, vuaka nga ligje të padrejta, sa herë ata e kanë përdorur kontrollin kushtetues? Tepër rrallë. Gjykata është e pavarur. Le të jetë pra, përse nuk është? Kush e pengon? Ai gjyqtar që epet para presionit, përse nuk është i ndershëm të ikë, por bën sikur bën drejtësi? Nuk është ndonjë sakrificë të jesh i drejtë e i ndershëm. Ç’mund të themi për ato raste, kur pesë çështje analoge zgjidhen në pesë mënyra të kundërta? Kush e ka fajin? Ose injoranca, ose korrupsioni. Dy shkaqe të njëllojta, për të mos qenë gjyqtar. Unë jam një ish gjyqtar, por po i bie fort gjykatës jo se nuk më dhimbet, por sepse nuk mund të duroj idenë se gjoja tërë faji na qenka i presionit politik.
Nëse gjykatat duhet të ruhen e të mbrohen, kjo është në rradhë të parë detyra e tyre. Ata kanë mjete kushtetuese e ligjore të plota. Por kjo s’mjafton aspak, kur gjyqtarët nuk kanë kurajë e integritet. Këto gjëra përpiqem t’u mësoj stundentëve. Pra, nga shkolla në institucionet e drejtësisë, ka vetëm një rrugë: jini të ndershëm dhe mos u qani kur keni fatin e njerëzve në dorë.
Më kanë pyetur shpesh se nëse do të kisha fatin të isha në ndonjërën nga gjykatat eprore të Shqipërisë, ç’do të kisha bërë? Pak gjëra, nga ato që publiku do t’i shihte fare qartë, duke më lavdëruar apo kritikuar. Unë nuk do ta kem këtë fat (dhe nuk i qahem njeriu), prandaj më mbetet t’u flas studentëve që nesër të jenë të mirë, siç janë sot, dhe të mos prishen për hir të gjërave kalimtare. Fundja fundit, të gjithë do të ikim matanë. Drejtësia është nga ato gjëra themelore të kësaj bote, me të cilën nuk mund të trafikosh pa humbur mendjen. Ky është një mësim i vjetër sa bota dhe nëse harrohet, duhet thënë bashkë me një mendimtar të madh, se kush harron historinë është i dënuar ta përsërisë atë.
Pas disa vitesh që jeni kthyer nga Strasburgu, si e kujtoni tani atë periudhë kohe? Do t’i riktheheshit sërish postit të vjetër në Gjykatën e të Drejtave të Njeriut?
Nëse më duhet të rikujtoj sesi ndihesha në Strasburg, ju jap përgjigjen: Ndihesha gjyqtar. Jo thjesht se nuk ndieja asnjë presion të jashtëm. Thjesht se mësova sa larg isha kur vajta atje. Jam gjithnjë i mendimit se njerëzit duhet të jenë studentë të përjetshëm. Gjëja themelore që mësova ishte se drejtësia është e thjeshtë dhe e bukur kur e jep nga shpirti. Mësova se është e vështirë të flasësh thjesht dhe se drejtësia para se të jetë shkencë është art. Si u ndieva kur erdha në Shqipëri? Unë erdha vetë, me dëshirën time.
Në Francë kam shtëpinë dhe familjen. Asgjë, normalisht nuk do të më bënte të vija e të rrija pa punë (punën që duhet të bëja) tani e katër vjet. Erdha se mendova që jam akoma i ri për të bërë diçka, fare modestisht, pa rënë në sy e për tu larguar pastaj, ashtu në heshtje e pa mërzitur njeri. Nuk qe e thënë. Deri tani. E kam parë gjyqësorin me dashamirësi, por dhe me hidhërim. Ju e shihni që nuk vë faj në politikë e në shtet për gjendjen e drejtësisë. Vetë Europa na thotë të bëjmë reforma. Po kush mund ta bëjë reformën (nëse kjo fjalë nuk është tepruar) në drejtësi, përveç gjyqtarëve?
A ka një formulë “magjike” për të pasur një drejtësi “të drejtë”?
Sipas opinionit tim, planin kryesor të shëndoshjes së drejtësisë e shoh në metodën e punës gjyqësore, jo thjesht në ligjet. Me metodë kuptoj jo thjesht organizimin e brendshëm të punës (kjo është prozaike), por mënyrën se si gjyqtarët formulojnë linjën e qendrueshme të praktikës së drejtësisë. Ligji, sado i përpiktë të jetë, ka gjithnjë nevojë të interpretohet, pra, të zbatohet në rrethanat konkrete të çështjes. Gjyqtari nuk është mendja e posaçme që ka dalë të na ndriçojnë në rrugën drejt qiellit. Ai thjesht është njeriu i fundit që flet për ligjin. I fundit ka privilegjin të bëjë ligjin (Krishti thoshte se i fundit do të jetë i pari), se pas tij, sa kohë shoqëria do të jetë e organizuar si shtet i së drejtës, nuk mund të flasë askush. Pastaj, drejtësia është dhe profesion, dhe prandaj gjyqtarët duhet të jenë për një kohë të gjatë në detyrë. Sipas meje, politika, kudoqoftë e kurdoqoftë ka patur një sëmundje kronike nga e cila një zot e di pse nuk dëshiron të shërohet: gjyqtarët e dobët dhe gjykata e nënshtruar janë rreziku më i madh për të mëdhenjtë e kësaj bote, sepse nuk ka dhunë më të përbindshme se ajo nga të vegjlit kur u vjen rasti të shkelin zotat e tyre.
Nëse drejtësia do që të jetë e respektuar, duhet të shohë atje ku ajo ushtrohet. Në popull. Ka dhjetra mënyra se si drejtësia mund të jetë e saktë, e shpejtë dhe e shpëtimtare. Nuk kam vend këtu për të thënë mendime konkrete (po edhe po i thashë nuk besoj se vlejnë ndonjë gjë të madhe, kur psikologjia e gjyqësorit është kaq rëndomqare sa ajo e kadiut). E di që miqtë mi do të fyhen, por ata vetë m’i kanë thënë këto gjëra. Do zoti ta marrin vesh se çfarë janë në të vërtetë, për të mirën e tyre dhe të të gjithëve.
A ka formulë magjike për drejtësinë? Për mua jo. Drejtësia është çështje njerëzore dhe si çdo gjë njerëzore asaj i mjafton të jetë e tillë. Dëgjoj të thonë se këtë punë s’ke nga ta kapësh, ku ta nisësh e ku ta bitisësh. Jo. Në drejtësi mund të reformosh gjëra pa patur nevojë të presësh njerëz të kulluar. Mua më duket se problem kyç i refomës në drejtësi është që t’i vesh gjyqtarët në ato forma pune të cilat nuk varen prej tyre. Ç’domethënë kjo? Po në fillim le të shkruhet qartë në ligj se gjyqtarët janë të detyruar t’u përmbahen zyrtarisht vendimeve të tyre të mëparshme, ashtu siç bën Gjykata e Strasburgut. Të dalësh jashtë linje është përgjegjësi e madhe. Kontrolli mbi vendimet gjyqësore nuk është punë inspektorësh, as të KLD-se e as të ministrisë së drejtësisë. Ç’kontrollojnë këta? Gjyqtarë mbi gjyqtarë? Për këtë arsye ka një gjykatë të lartë. Epiqendra e reformës duhet të ishte e duhet të jetë pikërisht kjo gjykatë, e cila e bën sistemin gjyqësor një piramidë, duke bërë një politikë gjyqësore në dobi të njerëzve e të shtetit. Unë shoh një shkëputje të interesit të lartë publik dhe interesave korporative të gjykatave, në dhënien e drejtësisë. Ndoshta jam gabim, por dëgjoj klithma qytetarësh nga të katër anët.
Njerëzit janë të mërzitur nga vonesat e gjata të gjyqeve. Por thonë se gjykatat kanë ngarkesë të rëndë; e kanë vërtet. Megjithatë, psh. në çështjet civile, çfarë e shkakton vonesën? Gjëra sa të duash, por që pak kanë lidhje me procesin. Pse duhen shtyrë proceset kur njëra palë nuk paraqet dokumentet e duhura? A nuk është gjyqi civil çështje e palëve? Gjykata duhet të vendosë në gjëndjen e akteve që i janë paraqitur. Por s’është vetëm kjo. Thuhet se ka korrupsion. Por s’është kapur njeri me presh në duar. Po pse të ruash prapa njerëzve si hije, kur një ndreqje e sistemit eliminon gati në rrënjë një fenomen të tillë? Si ndreqet kjo? T’ju them të drejtën nuk para kam qejf të flas për këtë temë, se kam frikë se dal njëfarë llafazani, të cilit nuk ia var askush e që ndoshta rron në tjetër dynja.
Drejtësia është dhënë për disa çështje tepër djegëse (Gërdeci etj). Ka njerëz (familjarë) të mërzitur. Doemos, është fare e natyrëshme. Kanë gabime prokuroria e gjykata. Edhe kanë. Po pse s’kanë besim njerëzit në drejtësinë? Ata e dinë shumë më mirë se unë. Ngado që ta marrësh, kjo është betejë që nuk mbaron e që asnjëra palë nuk kënaqet me fitore. Njerëzit shohin, krahasojnë, vlerësojnë e kështu arrijnë në përfundime të vetat rreth drejtësisë. Që do të ketë gjithnjë të pakënaqur kjo nuk ka nevojë të thuhet, por ka pakënaqësira që vijnë nga mposhtja në një duel të ndershëm dhe pakënaqësira që vijnë nga loja e pandershme. Edhe për shumë kohë ky popull do të ketë probleme me drejtësinë. Rekomandohen shumë receta, por të gjitha do të jenë përpjekje të stërmundimshme për të ecur pak përpara nëse gjykata nuk formatohet sipas një modeli, i cili pak vend le për improvizimet gjyqësore. Si bëhet kjo?
Si çdo punë tjetër që e bëjnë ata që dinë dhe duan ta bëjnë. Kjo nuk bëhet me fjalë.
Çfarë shije ju ka lënë refuzimi i disa kohëve më parë, nga Kuvendi i Shqipërisë? A mendoni se edhe ajo ngjarje përfaqëson lidhjen e sëmurë, madje patologjike, të politikës me drejtësinë?
A u mërzita kur dekreti i emërimit tim u rrëzua? Epo të them se u mërzita është pak. Të them se nuk u mërzita është gënjeshtër. E megjithatë, nuk u bë hataja. Unë isha si gjithë të tjerët. Nuk besoj se kjo histori i vlen ndokujt, aq më pak mua. Në e ka thënë zoti të kthehem në gjyqësor, u bëftë! Në mos, kam qenë për mbi 9 vjet gjyqtar në gjykatën më të lavdishme të Europës. E ç’t’i kërkoj tjetër fatit? Unë s’e kam zakon të ankohem. Dhe nuk mbaj kurrë mëri. Në këtë botë të gjithë jemi të zëvendësueshëm.
Ka një debat të madh, disavjeçar, rreth institucionit të akuzës. Si e shihni ju këtë polemikë, nga pozicioni i juristit?
Tani ju më pyesni për institucionin e akuzës. Ky institucion nuk ka për të zënë vend ndonjëherë, në qoftë se do të vështrohet globalisht si i vetmi organ që bën të gjithë procedurën penale paraprake. Kur u shkrua Kushtetuta, unë jam kritikuar nga miqtë e mij juristë, se kam thënë që prokuroria duhet të ketë një lidhje me ekzekutivin. Edhe sot këtë gjë do të them dhe e di se do më shajnë prapë. Megjithatë, nuk besoj të ketë njeri të më quajë servil. Po pati, nuk më prishet puna. Mua më është dukur gjithnjë anomali, se si ekzekutivi nuk ka asgjë të rëndësishme në dorë në luftën kundër krimit, kur do t’i duhet gjithnjë të përballet me votën popullore, pikërisht për arsye që lidhen me kriminalitetin. Tensioni qeveri-prokurori më duket se ka një bazë shumë më të thellë sesa konsideratat personale.
Atëherë si e shoh unë këtë çështje. Më duket se kyçi i zgjidhjes është diferencimi i funksioneve të procedurës penale. Pra, ka një funksion të ndjekjes penale që e bën prokuroria, ka një funksion të hetimit që duhet ta bëjë një organ i pavarur, siç mund të ishte gjyqtari hetues, sepse, të them të drejtën, më duket pak si e sforcuar që organi i cili akuzon të bëjë dhe hetimin. Nëse prokuroria ndjek dikë, ajo e bën këtë në emër të shtetit, ku ekzekutivi është i paevitueshëm. Por prokurori mund të marrë pjesë në hetimin që e bën një magjistrat i pavarur, sepse hetimi nuk është gjë tjetër veçse një gjykim jashtë sallës gjyqësore. Hetimi bëhet sepse ai nuk mund të realizohet gjithnjë në seancë të drejtpërdrejtë gjyqësore. Kështu, ndoshta do t’i jepej pjesa e duhur edhe prokurorisë edhe ekzekutivit. Më kuptoni, këtu po i bie fare shkurt se s’është vendi, por ideja më duket shumë balancuese, pa hyrë fare në debatet që janë bërë. Nuk e kam thjesht për teori; kam parasysh pikërisht Shqipërinë, me gjithë historinë e kësaj pune.
