"Ma jepni tani, ma keni premtuar prej vitesh i thotë Klopstokut - e kishte fjalën për një dozë të madhe morfine që do t\'u jepte fund vuajtjeve. "...Mos më torturoni më, ç\'kuptim ka zgjatja?" Për një çast iu bë se miku po largohej: "Mos ikni." Tjetri iu përgjigj: "Nuk po iki". Atëherë Kafka tha me zë të thellë "Por po iki unë."
Më 19 qershor 1924, 16 ditë pas 3 qershorit kur në një sanatorium të Klosterneuburgut pranë Vjenës kishte vdekur Franz Kafka, në Teatrin gjerman të Pragës miqtë e tij shkrimtarë Max Brod, Hans Demetz dhe Johannes Urzidil organizonin një mbrëmje përkujtimi.
Aty, pasi u dëgjuan disa nga tregimet e Kafkës, Urzidil tha ndër të tjera: "Në qoftë se ka ekzistuar ndonjëherë përputhje e plotë midis jetës dhe shpirtit artistik të dikujt, kjo ka ndodhur te Franz Kafka".
Gazetari-shkrimtar kishte mesa duket parasysh me këto fjalë ndershmërinë e Kafkës si krijues, përkushtimin e tij të plotë ndaj letërsisë, kërkesën e lartë që kishte ndaj vetes, çka bëri edhe që shumë pak të botonte nga shkrimet e tij në të gjallë, shumë dorëshkrime t\'i asgjësonte ndër vite dhe shumë të tjera t\'i linte testament për zhdukje, sikundër për mikun e tij Max Brod.
Sepse po të kërkojmë "përputhje të plotë" në tema të caktuara, që janë të jetës e njëkohësisht të krijimit, tabloja është e ndryshme nga ajo që mund të presim prej thënies së Urzidilit.
Këtu do të ndalemi shkurtimisht te vdekja, vdekja si temë e kudondodhur e prozave të tij dhe vdekja si e përjetoi shkrimtari pasi iu shfaq sëmundja e rëndë e tuberkulozit dhe derisa vdiq në moshën 41-vjeçare.
Nuk janë të pakta tregimet ose romanet e Kafkës që përfundojnë me vdekje e që mund të thuhet se e kanë këtë motiv temë qendrore.
Po kujtojmë këtu vetëm "Procesin", "Shndërrimin" (të përkthyer dikur si "Metamorfoza"), "Në koloninë ndëshkimore" ose tregime më të shkurtra si "Vendimi", "Vëllavrasja", "Një ëndërr" etj.
Edhe kur vdekja nuk është temë e drejtpërdrejtë - në ato tregime të shumta që i përshkon tejetej ankthi, një ankth ekzistencial që e bën jetën, të paktën jetën e fiksionit, të padurueshme, shpëtimi nga shtypja e ankthit është vetëm e vetëm vdekja.
Në romanin "Procesi" vrasja e Josef K.-së vjen në kapitullin e fundit si lehtësim i jashtëzakonshëm, sado brutale që është në vetvete: "Njëri nga burrat e mbërtheu K.-në prej gurmazi, kurse tjetri i nguli thellë në zemër thikën që ia rrotulloi aty dy herë.
Me sytë që po i plasnin K.-ja arriti të shohë se si dy zotërinjtë iu avitën fare pranë fytyrës, të mbështetur te njëri-tjetri faqe më faqe, duke vërejtur zbatimin e vendimit. ‹Si qen!› tha ai me vete, po i bëhej se turpi do arrinte ta mbijetonte."
Te "Vendimi" vdekja vjen sepse kështu merr vendim babai: "Të dënoj me mbytje në lumë!" i shpall ai të birit, i cili sakaq rend në rrugë, varet te parmaku i urës dhe bie e mbytet në rrjedhën e rrëmbyer të lumit.
Nuk mund të thuhet se vdekja është motiv qendror te ky tregim, jo, motiv qendror është marrëdhënia e padurueshme ndaj babait, porse që mund të zgjidhet veç prej vdekjes.
Edhe më e qartë bëhet kjo në tregimin sivëlla "Shndërrimi", ku nëpunësi Gregor Samsa (gjithmonë kjo ngjashmëri në emër e personazhit me autorin, në këtë rast te bashkëtingëllimi i zanoreve -a-a) një mëngjes gdhihet si një brumbull i stërmadh.
Me një përpikmëri të pamëshirshme shkrimtari përshkruan shndërrimin, por jo shndërrimin e njeriut në insekt, jo, kjo ka ndodhur dikur gjatë natës në mënyrë të mistershme, por shndërrimin e dashurisë familjare në ftohtësi dhe pastaj në neveri të plotë.
Në qoftë se në fillim ka një si dhimbsuri të motrës ndaj insektit Gregor - ajo i sjell ushqimin, ia lë derën një rreze të hapur që ai të paktën të mund ta vështrojë jetën familjare (kurse babai është që në fillim i egër dhe i pamëshirshëm ndaj shëndrrimit, e largon insektin me shkop, i gjuan në kurriz me një kokërr mollë etj.), kjo dhimbsuri vjen dita-ditës duke u tretur, aq sa në fund është motra ajo që thotë:
"Duhet hequr, ky është mjeti i vetëm, baba. Ti duhet vetëm ta largosh mendimin se ky qenkësh Gregori. Fatkeqësia jonë e vërtetë është që e besuam këtë gjë për një kohë të gjatë... Po të ishte vërtet Gregori, ai do ta kishte kuptuar se njeriu e ka të pamundur të jetojë me një kafshë të tillë dhe do të kishte ikur vetë vullnetarisht.
Atëherë nuk do të kishim më një vëlla, por do mund të jetonim siç është për të jetuar dhe do ta ruanim me nder kujtimin e tij. Ndërsa kështu kjo kafshë na përndjek gjithë kohën, i dëbon qiraxhinjtë, kërkon me sa duket ta ketë gjithë banesën për vete dhe të na nxjerrë ne të flemë në rrugë."
Kur dëgjon këto fjalë Gregori zë e rrotullon trupin e vet me mundim të madh (ka ditë që nuk ha më asgjë) dhe drejtohet zvarrë për nga dhoma e vet e gjumit. Sapo mbërrin aty, ia përplasin derën prapa kurrizit dhe e mbyllin menjëherë me shul. Atëherë mbi të bie dalëngadalë një paqe e një prehje që nuk e kishte provuar më parë.
"Vërtet kishte dhimbje në të gjithë trupin, por i bëhej sikur ato sa vinin e dobësoheshin derisa të zhdukeshin më në fund krejt. Nuk po e ndjente thuajse aspak mollën e kalbur në shpinë dhe vendin e malcuar rrotull saj. Mendonte për familjen i prekur e me dashuri.
Sa për çështjen që duhej të hiqej qafe, ndjente ndoshta më shumë vendosmëri ai sesa e motra. Mbeti në këtë gjendje të zbrazët e të paqtë meditimi, derisa sahati i kullës shënoi orën tre të mëngjesit. Arriti ta përjetonte edhe dritën e parë të agimit jashtë dritares. Pastaj koka iu rrëzua pavullnetshëm mbi dysheme dhe nga fejzat i doli e dobët fryma e fundit." Kjo është pra vdekja, një lehtësim e një çlirim nga gjithë vuajtjet e kësaj bote.
Por nuk ishte aspak e tillë në jetën e shkrimtarit. Kafka vërtet dëshmoi shpesh një pafuqi për t\'u ndarë nga familja prindërore, ai vërtet do të sundohej gjithë jetën nga figura autoritare e plotfuqishme e babait (ajo do ta bënte madje, sikurse thotë në të famshmen "Letër babait" që të mos martohej asnjëherë, të mos i shndërronte fejesat dhe dashuritë e tij jo të pakta në martesa dhe familje solide sikurse pat bërë i ati, "sepse po të martohesha, do të kisha një familje, ajo më e larta që mund të arrijë njeriu, që ke arritur edhe ti. Atëherë do të isha i një sëre me ty, gjithë tirania dhe turpi do të ishin vetëm histori...
Por kjo është një përrallë, është aq shumë sa nuk do ta arrij dot kurrë"). Ky kompleks i analizuar me hollësi prej vetë shkrimtarit dhe prej qindra studiuesish të mëpasëm do ta bënte të ndihej dështak, i pafuqishëm, i vrarë thellë në shpirt.
Mirëpo edhe nën këto shtrëngesa të brendshme, Kafka ishte njeriu që e donte jetën, e donte Pragën, Berlinin, rrugicat e qyteteve të vjetra, natyrën, i donte gratë, i donte miqtë dhe njerëzit e familjes, prindërit, sidomos motrat.
Një joie de vivre, një gjallëri e jashtëzakonshme e kap në muajt e fundit të jetës, çka provon edhe një herë se tjetër është jeta reale dhe tjetër jeta e fiksionit (ku hyn jo pak edhe "Letër babait"). Në mes të vitit 1923 Kafka zhvendoset në Berlin, ku shpreson të bëjë më në fund një jetë të shkëputur nga prindërit dhe mëvetësinë si shkrimtar.
Gjatë verës shkon në një plazh në Detin Balltik, aty njihet me Dora Diamant, 19 vjet më e re se ai. E takon për herë të parë këtë vajzë ndërsa kjo pastronte peshk në kuzhinën e kampit të fëmijëve, për të cilët kujdesej. "Ato duar të brishta në një punë kaq të përgjakshme", i thotë (nga kujtimet e Maks Brod, Nju Jork 1954).
Prej atij çasti do të lidhnin miqësi dhe Dora nuk do të ndahej më prej tij deri në çastin e vdekjes. Kaluan në Berlin në muajt më të këqinj të inflacionit gjatë dimrit 1923-24 ("gatuanim mbi bishta qirinjsh se nuk blenim dot gaz"), por të dashuruar e të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin.
Më pas Dora do të shkruante: "Jeton me një intensitet të jashtëzakonshëm, aq sa ka vdekur njëmijë herë në jetën e tij". Gjatë kësaj kohe asaj iu desh të ekzekutonte një numër nga dorëshkrimet e Kafkës, që atij i dukeshin të mangëta, ndër to tregime por edhe një dramë, për të cilën nuk njihet as tema (dorëshkrimet e tjetra që i mbetën Dorës u asgjësuan nga Gestapo pas vitit 1934).
Atë që do të vinte në muajt e parë të vitit 1924 Kafka e kishte parandier qysh herët. Shkruante në një letër të 5 korrikut të vitit 1922: "Nuk kam arritur ta çliroj veten përmes të shkruarit. Gjithë jetën kam vdekur, tani do të vdes me të vërtetë. Sa më e ëmbël ishte jeta ime nga e të tjerëve, aq më të tmerrshme do ta kem vdekjen.
Shkrimtari brenda meje natyrisht ka për të vdekur menjëherë, pasi një figurë e tillë nuk ka truall ku të qëndrojë, nuk ka ekzistencë, as prej pluhuri nuk është; ai është i mundshëm vetëm në një jetë të mrekullueshme tokësore, ai është vetëm një konstruksion i etjes për të shijuar". Tuberkulozi që i ishte shfaqur para disa vitesh në mushkëri, tani i ngjitet përpjetë dhe i mbërthen laringun.
Gjatë muajve prill e maj ndërron disa herë sanatoriume e klinika në afërsi të Vjenës. Vdekja që po i afrohet është nga ato më të tmerrshmet, jo vetëm pse e shoqëruar nga dhimbje të padurueshme që ia lehtësojnë vetëm injeksionet me morfinë, por edhe pse laringu i bllokohet dalëngadalë duke mos e lejuar të hajë a të pijë gjë, madje as dhe të flasë.
Dialogjet e fundit i ka bërë duke shkruar në copa letrash. Ja disa shënime që i botuan më pas Dora dhe Max Brodi: "dua një cilindër prej uji", fjalë si "bij mbreti", "Në thellësi, në portin e thellë", "ku është pranvera e përjetshme".
Por nuk tregoi asnjëherë frikë përballë vdekjes. Qysh më 1920, pasi i ishte shfaqur sëmundja, i shkruante Milena Pollackut: "ia vlen të guxosh drejt vdekjes. Je dërguar në jetë si pëllumb biblik, nuk ke gjetur aty asgjë të gjelbër, tani kthehesh përsëri në terrin e barkës [së Noes]".
Pikërisht në ditët e fundit Kafka duket sikur shemb edhe murin që e ndante nga babai, ai s\'është më qenia e plotfuqishme dhe shtypëse, por një kamerad me të cilin ia ka ënda të pijë përsëri një gotë birrë, siç i shkruan në letrën e fundit një ditë para se të vdiste: "të kujtohet kur isha çunak dhe s\'dija not, sikurse dhe ti, dhe shkonim nganjëherë bashkë në ndarjen e jo-notarëve? Aty rrinim ulur lakuriq te bufeja, secili me nga një suxhuk dhe një krikëll birrë përpara.
Suxhukët ti i merrje me vete se te pishinat i shisnin shtrenjtë..."
Çastet e fundit të Kafkës i përshkruan miku i tij i ngushtë Robert Klopstock. "Ma jepni tani, ma keni premtuar prej vitesh i thotë Klopstokut - e kishte fjalën për një dozë të madhe morfine që do t\'u jepte fund vuajtjeve. "Më vrisni, përndryshe do të jeni një vrasës...
Mos më torturoni më, ç\'kuptim ka zgjatja?" Për një çast iu bë se miku po largohej: "Mos ikni." Tjetri iu përgjigj: "Nuk po iki". Atëherë Kafka tha me zë të thellë "Por po iki unë."
Një ëndërr
Franz Kafka
Jozef K. pa këtë ëndërr:
Ishte një ditë e bukur dhe K. vendosi të dilte shëtitje. Mirëpo pa hedhur as dhe dy hapa, e pa veten në varreza. Aty spërdridheshin kudo rrugë e rrugica terse, por ai lundroi mbi rrymën e rrëmbyer të njërës prej tyre i paepur e me trupin drejt. Pikasi qysh prej së largu një kodër varri me dhè të freskët ku e bëri mend të ndalej.
Ajo kodërzë gati-gati po e joshte e atij s\'i durohej sa të mbërrinte atje. Por herë pas here kodrëza i zhdukej sysh e mbuluar nga flamuj me pëlhura që valaviteshin e përplaseshin furishëm me njëra-tjetrën; flamurmbajtësit nuk dukeshin por ndihej një hare e përgjithshme.
Ndërsa vështrimin e mbante ende tutje drejt, pa befas në anë të rrugës po të njëjtën kodër varri që gati sa nuk e kishte kaluar. Brofi atëherë me ngut përmbi bar. Mirëpo ngaqë dheu nën këmbët e tij vazhdonte të rendte përpara, ai u kalamend dhe ra më gjunjë mu përpara tumës së varrit.
Prapa tij ndodheshin dy burra që mbanin pezull një gur varri; sapo që u dha aty K.-ja, ata e ngulën gurin në tokë ku ai qëndroi i palëvizur si ta kishin murosur në themele. Sakaq u shfaq që prapa një gëmushe një burrë i tretë, të cilin K.-ja e njohu menjëherë se ishte artist. Ishte veshur vetëm në pantallona dhe me një këmishë të mbërthyer si mos më keq; mbi krye kishte vënë një kësulë kadifeje, kurse në dorë mbante një laps të zakonshëm me të cilin ndërsa afrohej skiconte figura lloje-lloje në ajër.
Me këtë laps u dha tani sipër mbi gur; guri ishte shumë i lartë e ai nuk kishte pse përkulej fare, i duhej vetëm të epej përpara, ngaqë midis tij dhe gurit ndodhej kodërza e varrit, mbi të cilën nuk donte të shkelte. Qe ngritur pra në majë të gishtave dhe me dorën e majtë ishte mbështetur pas sipërfaqes së gurit.
Me disa lëvizje të shkathta arriti kushedi se si që të gdhendte me lapsin e tij të zakonshëm gërma të arta; shkroi: "Këtu prehet - "Secila nga gërmat i dilte e dlirë dhe e bukur, e gdhendur thellë e në një flori të plotë. Si shkroi këto dy fjalë, ktheu kokën praptas drejt K.-së; K.-ja që po kundronte me etje përparimin e epitafit me vështrimin e mbërthyer vetëm mbi gur, as që e vinte re burrin.
Ky në të vërtetë mori të shkruante përsëri, por diçka e pengonte, uli atëherë dorën me lapsin dhe u kthye sërish drejt K.-së. Tani edhe K.-ja vështroi artistin dhe vuri re se ky ishte hutuar, pa e kuptuar dot arsyen pse. Ishte zhdukur gjithë gjallëria e tij e mëparshme; këmbyen me njëri-tjetrin vështrime të shushatura; diku mes tyre kishte zënë vend një keqkuptim, të cilin askush nuk e davariste dot.
Vend e pa vend nisi të binte tani edhe kambana e kapelës së varrezave, por artisti ngriti dorën dhe e tundi fort, derisa ajo pushoi. Pas një copë here filloi përsëri, por këtë herë krejt ultas dhe pa ndonjë këmbëngulje, duke u ndërprerë sakaq; dukej sikur donte të provonte tingullin e vet.
K.-ja nuk po gjente dot ngushëllim për gjendjen e artisit, zuri të qante duke dënesur gjatë në duart e mbledhura mbi fytyrë. Artisti priti derisa u qetësua K.-ja, pastaj, ngaqë nuk kishte tjetër rrugëdalje, vendosi të shkruante më tej.
E para vizë që hoqi ishte për K.-në si një shpëtim, mirëpo dukej sheshit që artisti po vazhdonte të shkruante me mundim të madh; shkrimi tanimë nuk ishte i bukur, le që dukej se nuk përmbante më aspak flori, ajo vizë vazhdoi të hiqej e zbehtë dhe e pasigurt, duke krijuar një gërmë të stërmadhe. Ishte një J e, kur gati kishte përfunduar, artisti filloi të rrahë këmbën i zemëruar mbi kodrën e varrit aq sa stërkat e dheut fluturuan përpjetë rreth e përqark.
Më së fundi K.-ja e kuptoi; tani nuk kishte më kohë t\'i përgjërohej për falje; zuri të mihte me të gjithë gishtërinjtë dheun që thuajse nuk po i rezistonte më; ishte ngritur përmbi sa për sy e faqe një kore e hollë, e menjëherë pas saj u hap një gropë e madhe me faqet e pjerrëta, ku K.-ja ra e u zhyt i rrotulluar nga një rrymë e butë pas shpine.
Por tek binte poshtë, me kokën e thyer mbi zverk ende drejtuar për lart, i thithur nga thellësi të padepërtueshme, pa emrin e vet që po i rendte pas përmbi gur me zbukurime të fuqishme.
I mrekulluar nga kjo pamje, u zgjua.
Gazeta Shekulli
