Sikur botuesi Naim Zoto të mos ishte kujtuar ka shumë mundësi që ky libër të kishte humbur. Ai ekziston në një kopje të vetme në Bibliotekën Kombëtare. Quhet “Barbaritë greke në Shqipëri”. Autori është një njeri thuajse enigmatik: Kosta Papa Tomori. Për të dimë vetëm se çka shkruar ai vetë në librin e tij të botuar në Amerikë në 1917. Dimë që ishte nga Leusa, fshat dikur fort i njohur i Përmetit (pikërisht atje kishte lindur edhe Odhise Paskali), që kishte emigruar në SHBA dhe që ishte rikthyer bashkë me shokë të tjerë me një frymë në atdhe sapo kishte mësuar lajmin e mbarë të shpalljes së Pavarësisë. Në origjinal libri, që u prezantua këto ditë, ka vetëm 71 faqe. Është e çuditshme se sa shumë dhimbje, paudhësi, babëzi, injorancë, urrejtje, gjak, heroizëm e ndyrësi mund të mblidhen të gjitha bashkë në kaq pak faqe. Sipas botuesit, autori qe dënuar asokohe me vdekje në Greqi, pikërisht për këtë libër.
Kosta Papa erdhi në Atdhe si patriot, por u detyrua nga kushtet që të bëjë pjesë në trupat paraushtarake greke, sikurse u organizuan rëndom shumë ortodoksë të tjerë shqiptarë, të cilëve u kërkohej të nënshkruanin një deklaratë besnikërie ndaj Greqisë. Nuk e dimë se si e përse u kthye në SHBA ku botoi edhe librin e tij, por dimë me siguri se ishte një njeri i tmerruar nga skenat ku kishte qenë dëshmitar. Ky është një libër që nuk duhet lexuar natën, por që u bën mirë shqiptarëve dhe grekëve të brezave të rinj. Nëse gjërat nisin të harrohen ato kanë mundësi të përsëriten dhe kjo do të ishte e pafalshme për të gjithë.
Në librin-dëshmi bëhet fjalë për vitet 1913-1914, vite të mbushura me pamundësinë e shqiptarëve për të shijuar lirinë e tyre. Kosta Papa flet për ngjarjet që kanë ndodhur në zonën mes Përmetit, Gjirokastrës e Tepelenës, atje ku ai ka jetuar përgjatë këtyre viteve. Sikurse e thotë vetë Papa, më 1 shtator të 1913-s në Përmet mbërriti lajmi se Konferenca e Ambasadorëve në Londër kishte vendosur që Përmeti, Korça, Leskoviku, Gjirokastra dhe vise të tjera të Jugut t’i mbeteshin Shqipërisë. Trupat e rregullta greke, që ndërkohë kishin pushtuar këto treva duhej të tërhiqeshin. Dhe në fakt, ndodhi kështu në fillim të 1914-s, porse vendin e tyre e zunë bandat e drejtuara nga të burgosurit e porsaliruar nga burgjet e Kretës. Këta, në fanatizëm, në mynxyrë e në urrejtje ia kaluan edhe nacionalistit më të flaktë grek.
Më poshtë janë disa nga pasazhet e këtij libri të ardhur nga një kohë që kishte nisur të harrohej.
Kosina, fillimi i batërdisë
Sipas autorit, masakra e parë ka ndodhur më 25 shkurt të 1914-s. Ndodhi në Pacomit dhe Kuqan dy fshatra afër Kosinës së Përmetit të banuar nga myslimanë. Ishte ditë e hënë, mëngjes. “Pas batareve – shkruan Papa – u sulën të gjithë në këto dy fshatra dhe mblodhën të gjithë burrat sa qenë dhe i shpunë në Kosinë dhe i mbyllën me një katua; u kthyen prapë katilët në këto fshatra, fëmijët që kishin mbetur në fshat u therën; pastaj u sulën nëpër shtëpi për të plaçkitur. Muar bagëtinë, 1500 krerë dhen e dhi dhe 100 krerë lopë, pastaj u vunë zjarr shtëpive, i përvëluan, i bënë hi. Si mbaruan këto, katilët u kthyen në Kosinë. Nxorën burrat e fshatit që kishin mbyllur dhe i shpunë në një përrua të fshatit, ku i lemerisën me thika, disave u prenë hundë, veshë, këmbë, duar. Të mjerët e dhanë shpirtin me lemerira që edhe Neroni të qe nuk do t’i mundonte kësisoj. Numri i tyre qe 75 vetë. Si dhanë shpirt, i lanë në atë përrua të zbuluar. Kur bënë këto therje dhe djegie, andartët ushtri e rregullt e Greqisë, gjendeshin në Këlcyrë dhe në Përmet”.
E njëjta bandë andartësh vetëm pak kohë më pas dogji Këlcyrën. “Gumëzhinte gryk’e Këlcyrës nga blegërimat dhe nga ulërimat – shkruan Papa – pasi mbaruan masakrat, plaçkuan shtëpitë, morën gjënë e gjallë që gjetën dhe pastaj u vunë zjarr shtëpive. Tym dhe flakë shikoje! Si shkretuan Këlcyrën iu sulën fshatrave që qenë afër Këlcyrës, Katundishte, Beduqas, Fratar, Varibob. Punë e tyre s’qe gjë tjetër përveçse zjarr e hekur!”.
Si në Mesjetë…
Kur lexon librin e Papa Tomorit disa histori duken gati-gati si të pabesueshme, e megjithatë… Ja njëra prej tyre: “Në fshatin Ogren, ku kish qendrën kapedan Zervos, ka edhe ndenjës myslimanë. Në këtë fshat një mysliman i quajtur Ali, kish një çupë të bukur në moshën 17 vjeçe. Katili grek, i quajtur Zaharaqi priste rastin për ta çnderuar këtë vajzë.
Një ditë mori dy shokë të tij dhe i vajti drejt e në shtëpi, me qëllim që të mbaronte dëshirën e tij. Vajza, kur pa hyrjen e këtyre katilëve, e kuptoi qëllimin e tyre. Nuk mënoi, po rendi të dalë jashtë nga një deriçkë e shtëpisë, duke ulëritur. Katilët, kur panë që çupa u iku, dolën edhe këta që ta ndjekin. Fshati doli i tërë jashtë dhe shikonte me duart kryq këtë skenë.
Në fund të fshatit është një shkëmb i lartë dhe përposh shtrihej një lumë i vogël. Çupa, pra, arriti dhe hipi në majë të këtij shkëmbi dhe, kur iu afruan katilët, kthehet nga ata dhe u thotë: ‘Qëndroni or barbarë, se shqiptarka vdes dhe nuk çnderohet. Më mirë të vdes me nder, sesa të rroj me turp. Mos na pandehni se jemi si gratë tuaja që s’e kanë për gjësendi turpin, jemi shqiptarka…
Rroftë nderi i Shqipërisë!’ Dhe, me të mbaruar këto fjalë, u këput nga maja e shkëmbit dhe ra përposh. Kështu, e mjera çupë, u bë therore, për nderin e Shqipërisë. Barbarët, kur panë se nuk e mbaruan qëllimin, u sulën nëpër shtëpitë e myslimanëve të fshatit Kostrec, i cili është shumë afër me Ogrenin. Kur panë familjet se egërsirat u sulën si ujqër, i lanë shtëpitë dhe morën pyllin. Egërsirat ranë nëpër shtëpirat dhe morën ato plaçka që qenë më të vyera dhe pastaj u vunë zjarr dhe e bënë hi…”.
Shqiptarët e vetmuar
Deri andej nga prilli, popullsia e pataksuar e zonave të Jugut, më kot priti që të vinte ndonjë ndihmë nga qeveria e porsaformuar shqiptare. Politikanët ishin ende të zënë me postet që do të merrnin, një xhandarmëri e brishtë porsa ishte formuar. Oficerët holandezë rrekeshin më kot të krijonin një ushtri të rregullt shqiptare. Megjithatë, sipas librit që po citojmë, ka pasur raste, kur shqiptarët e vetmuar e të harruar në mëshirë të fatit kanë “zënë dyfekun”.
Sipas Papës në anët e Skraparit sillej vërdallë një farë Kosta Beçi, i cili ishte i kërkuar edhe në Greqi për krime ordinere. Ky Kosta hera-herës sajonte miqësira me shqiptarët, për t’i lënë të kuptonte se me ndonjërin mund të bëhej edhe mik. I tillë ishte rasti i një fshatari në Vërzheshtë të Skraparit. Kostë Beçi i vajti në shtëpi, u soll si mik, por tinëz i kishte vënë synë vajzës së mikpritësit. Ky kuptoi gjithçka dhe lajmëroi sakaq shokët e tij.
“Kur u bë gati për të shkuar – shkruan Papa – Beçori u bëri me sy shokëve që të qenë gati ta zinin çupën. Po para se ta zinte çupën doli te dera, se i digjte miza mos kishte njeri. Sapo zgjati kokën nga dera jashtë, shqiptarët që e ruanin i dhanë një plumb në lule të ballit”. Të njëjtin fat pësuan edhe tre shokët e Beçorit. “Po shqiptarët më nuk pritën dhe u dhanë nga një plumb dhe i lanë në vend. Pastaj vanë që të merrnin kufomat dhe t’i vinin në gropë. Beçorit i gjetën shumë të holla në çantë…”, thotë dëshmitari ynë.
Më në fund, të acaruar nga zullumet e andartëve shqiptarët rrëmbyen armët pa pritur xhandarët që nuk dihej ku ishin. Më 22 prill kurveleshasit u vunë në ndjekje të çetave greke. Në manastirin e Cepos u zhvillua një betejë e ashpër. “Këtu kafshuan dhenë nga andartët 160 veta – kujton Papa – dhe të tjerët u shkulën nga manastiri i Cepos. Shqiptarët po i ndiqnin si kecërit dhe arritën gjer në Oviro (Virua), dy orë nga Gjirokastra”.
Thuajse të njëjtat skena ndodhnin edhe në Kolonjë, ku shqiptarët më në fund vendosën të mbrojnë vatrat e tyre. Andartët ishin në tërheqje. Vetëm një ndihmë në artileri që mbërriti sakaq nga Greqia bëri që të ndryshonin sërish rolet. Andartët hynë në Kurvelesh dhe shkretuan fshatrat. Në Hormovë u therën 160 burra të fshatit. Sot një lapidar i lagur në anë të rrugës, që çon për Përmet rreket t’u kujtojë kalimtarëve se mes atyre kodrave të buta e të paqta, që çojnë drejt Golikut, para më pak se 100 vjetëve në këto anë janë zhvilluar disa prej skenave më rrëqethëse të krejt historisë ballkanike.
(Më gjerë: Kosta Papa Tomori, Barbaritë greke në Shqipëri; Kujtime historike 1913-1914; “Naim”, Tiranë 2012).
Kosta Papa erdhi në Atdhe si patriot, por u detyrua nga kushtet që të bëjë pjesë në trupat paraushtarake greke, sikurse u organizuan rëndom shumë ortodoksë të tjerë shqiptarë, të cilëve u kërkohej të nënshkruanin një deklaratë besnikërie ndaj Greqisë. Nuk e dimë se si e përse u kthye në SHBA ku botoi edhe librin e tij, por dimë me siguri se ishte një njeri i tmerruar nga skenat ku kishte qenë dëshmitar. Ky është një libër që nuk duhet lexuar natën, por që u bën mirë shqiptarëve dhe grekëve të brezave të rinj. Nëse gjërat nisin të harrohen ato kanë mundësi të përsëriten dhe kjo do të ishte e pafalshme për të gjithë.
Në librin-dëshmi bëhet fjalë për vitet 1913-1914, vite të mbushura me pamundësinë e shqiptarëve për të shijuar lirinë e tyre. Kosta Papa flet për ngjarjet që kanë ndodhur në zonën mes Përmetit, Gjirokastrës e Tepelenës, atje ku ai ka jetuar përgjatë këtyre viteve. Sikurse e thotë vetë Papa, më 1 shtator të 1913-s në Përmet mbërriti lajmi se Konferenca e Ambasadorëve në Londër kishte vendosur që Përmeti, Korça, Leskoviku, Gjirokastra dhe vise të tjera të Jugut t’i mbeteshin Shqipërisë. Trupat e rregullta greke, që ndërkohë kishin pushtuar këto treva duhej të tërhiqeshin. Dhe në fakt, ndodhi kështu në fillim të 1914-s, porse vendin e tyre e zunë bandat e drejtuara nga të burgosurit e porsaliruar nga burgjet e Kretës. Këta, në fanatizëm, në mynxyrë e në urrejtje ia kaluan edhe nacionalistit më të flaktë grek.
Më poshtë janë disa nga pasazhet e këtij libri të ardhur nga një kohë që kishte nisur të harrohej.
Kosina, fillimi i batërdisë
Sipas autorit, masakra e parë ka ndodhur më 25 shkurt të 1914-s. Ndodhi në Pacomit dhe Kuqan dy fshatra afër Kosinës së Përmetit të banuar nga myslimanë. Ishte ditë e hënë, mëngjes. “Pas batareve – shkruan Papa – u sulën të gjithë në këto dy fshatra dhe mblodhën të gjithë burrat sa qenë dhe i shpunë në Kosinë dhe i mbyllën me një katua; u kthyen prapë katilët në këto fshatra, fëmijët që kishin mbetur në fshat u therën; pastaj u sulën nëpër shtëpi për të plaçkitur. Muar bagëtinë, 1500 krerë dhen e dhi dhe 100 krerë lopë, pastaj u vunë zjarr shtëpive, i përvëluan, i bënë hi. Si mbaruan këto, katilët u kthyen në Kosinë. Nxorën burrat e fshatit që kishin mbyllur dhe i shpunë në një përrua të fshatit, ku i lemerisën me thika, disave u prenë hundë, veshë, këmbë, duar. Të mjerët e dhanë shpirtin me lemerira që edhe Neroni të qe nuk do t’i mundonte kësisoj. Numri i tyre qe 75 vetë. Si dhanë shpirt, i lanë në atë përrua të zbuluar. Kur bënë këto therje dhe djegie, andartët ushtri e rregullt e Greqisë, gjendeshin në Këlcyrë dhe në Përmet”.
E njëjta bandë andartësh vetëm pak kohë më pas dogji Këlcyrën. “Gumëzhinte gryk’e Këlcyrës nga blegërimat dhe nga ulërimat – shkruan Papa – pasi mbaruan masakrat, plaçkuan shtëpitë, morën gjënë e gjallë që gjetën dhe pastaj u vunë zjarr shtëpive. Tym dhe flakë shikoje! Si shkretuan Këlcyrën iu sulën fshatrave që qenë afër Këlcyrës, Katundishte, Beduqas, Fratar, Varibob. Punë e tyre s’qe gjë tjetër përveçse zjarr e hekur!”.
Si në Mesjetë…
Kur lexon librin e Papa Tomorit disa histori duken gati-gati si të pabesueshme, e megjithatë… Ja njëra prej tyre: “Në fshatin Ogren, ku kish qendrën kapedan Zervos, ka edhe ndenjës myslimanë. Në këtë fshat një mysliman i quajtur Ali, kish një çupë të bukur në moshën 17 vjeçe. Katili grek, i quajtur Zaharaqi priste rastin për ta çnderuar këtë vajzë.
Një ditë mori dy shokë të tij dhe i vajti drejt e në shtëpi, me qëllim që të mbaronte dëshirën e tij. Vajza, kur pa hyrjen e këtyre katilëve, e kuptoi qëllimin e tyre. Nuk mënoi, po rendi të dalë jashtë nga një deriçkë e shtëpisë, duke ulëritur. Katilët, kur panë që çupa u iku, dolën edhe këta që ta ndjekin. Fshati doli i tërë jashtë dhe shikonte me duart kryq këtë skenë.
Në fund të fshatit është një shkëmb i lartë dhe përposh shtrihej një lumë i vogël. Çupa, pra, arriti dhe hipi në majë të këtij shkëmbi dhe, kur iu afruan katilët, kthehet nga ata dhe u thotë: ‘Qëndroni or barbarë, se shqiptarka vdes dhe nuk çnderohet. Më mirë të vdes me nder, sesa të rroj me turp. Mos na pandehni se jemi si gratë tuaja që s’e kanë për gjësendi turpin, jemi shqiptarka…
Rroftë nderi i Shqipërisë!’ Dhe, me të mbaruar këto fjalë, u këput nga maja e shkëmbit dhe ra përposh. Kështu, e mjera çupë, u bë therore, për nderin e Shqipërisë. Barbarët, kur panë se nuk e mbaruan qëllimin, u sulën nëpër shtëpitë e myslimanëve të fshatit Kostrec, i cili është shumë afër me Ogrenin. Kur panë familjet se egërsirat u sulën si ujqër, i lanë shtëpitë dhe morën pyllin. Egërsirat ranë nëpër shtëpirat dhe morën ato plaçka që qenë më të vyera dhe pastaj u vunë zjarr dhe e bënë hi…”.
Shqiptarët e vetmuar
Deri andej nga prilli, popullsia e pataksuar e zonave të Jugut, më kot priti që të vinte ndonjë ndihmë nga qeveria e porsaformuar shqiptare. Politikanët ishin ende të zënë me postet që do të merrnin, një xhandarmëri e brishtë porsa ishte formuar. Oficerët holandezë rrekeshin më kot të krijonin një ushtri të rregullt shqiptare. Megjithatë, sipas librit që po citojmë, ka pasur raste, kur shqiptarët e vetmuar e të harruar në mëshirë të fatit kanë “zënë dyfekun”.
Sipas Papës në anët e Skraparit sillej vërdallë një farë Kosta Beçi, i cili ishte i kërkuar edhe në Greqi për krime ordinere. Ky Kosta hera-herës sajonte miqësira me shqiptarët, për t’i lënë të kuptonte se me ndonjërin mund të bëhej edhe mik. I tillë ishte rasti i një fshatari në Vërzheshtë të Skraparit. Kostë Beçi i vajti në shtëpi, u soll si mik, por tinëz i kishte vënë synë vajzës së mikpritësit. Ky kuptoi gjithçka dhe lajmëroi sakaq shokët e tij.
“Kur u bë gati për të shkuar – shkruan Papa – Beçori u bëri me sy shokëve që të qenë gati ta zinin çupën. Po para se ta zinte çupën doli te dera, se i digjte miza mos kishte njeri. Sapo zgjati kokën nga dera jashtë, shqiptarët që e ruanin i dhanë një plumb në lule të ballit”. Të njëjtin fat pësuan edhe tre shokët e Beçorit. “Po shqiptarët më nuk pritën dhe u dhanë nga një plumb dhe i lanë në vend. Pastaj vanë që të merrnin kufomat dhe t’i vinin në gropë. Beçorit i gjetën shumë të holla në çantë…”, thotë dëshmitari ynë.
Më në fund, të acaruar nga zullumet e andartëve shqiptarët rrëmbyen armët pa pritur xhandarët që nuk dihej ku ishin. Më 22 prill kurveleshasit u vunë në ndjekje të çetave greke. Në manastirin e Cepos u zhvillua një betejë e ashpër. “Këtu kafshuan dhenë nga andartët 160 veta – kujton Papa – dhe të tjerët u shkulën nga manastiri i Cepos. Shqiptarët po i ndiqnin si kecërit dhe arritën gjer në Oviro (Virua), dy orë nga Gjirokastra”.
Thuajse të njëjtat skena ndodhnin edhe në Kolonjë, ku shqiptarët më në fund vendosën të mbrojnë vatrat e tyre. Andartët ishin në tërheqje. Vetëm një ndihmë në artileri që mbërriti sakaq nga Greqia bëri që të ndryshonin sërish rolet. Andartët hynë në Kurvelesh dhe shkretuan fshatrat. Në Hormovë u therën 160 burra të fshatit. Sot një lapidar i lagur në anë të rrugës, që çon për Përmet rreket t’u kujtojë kalimtarëve se mes atyre kodrave të buta e të paqta, që çojnë drejt Golikut, para më pak se 100 vjetëve në këto anë janë zhvilluar disa prej skenave më rrëqethëse të krejt historisë ballkanike.
(Më gjerë: Kosta Papa Tomori, Barbaritë greke në Shqipëri; Kujtime historike 1913-1914; “Naim”, Tiranë 2012).
