”Asnjëherë s’u llogarit për t’u bërë mauzole”. Dhe, shikon ngultas. Teknikisht, nën vendin ku qëndronte monumenti i Enver Hoxhës (i ulur) ndërthureshin të gjithë kolonat që mbanin ngarkesën arkitektonike të objektit dhe, kjo, e bënte të pamundur vendosjen e një varri. Dhe, varri i Enverit, në një cep të sallës, duket absurd.
Ndërsa, nëse do të llogaritej se duhej të bëhej, atëherë kush mund ta pengonte në atë kohë grupin e arkitektëve, që ta bënte që në fillim, thotë kryearkitekti i këtij objekti, Z. Kolaneci. Detyra për krijimin e Muzeut u dha pak muaj pas vdekjes së Hoxhës dhe ai duhej të përfundonte bashkë me ndërtimin në një kohë rekord. Sa për debatin e fundit, është i tërhequr, por thellë nuk beson se Piramida do të prishet.
Ndërsa pret i hapur që të bashkëpunojë, në rast se do t’i afroheshin për mendim, për shndërrimin e logjikshëm të atributeve të Piramidës. Ruhet disi mos ta deklamojë, sepse pasojat ka kohë që i ndjen te studioja e tij. Është krenar për të dhe gjithë ndërtimet e tjera, por në rastin e Piramidës edhe më shumë pasi kolegë të ndryshëm e vlerësojnë maksimalisht.
Në një bisedë të shtruar dhe disi të njëtrajtshme, me ngritje fare sporadike intonacioni, kryearkitekti i Piramidës shpjegon qartë procesin e vështirë të ndërtimit të këtij muzeu. Ishte fakti i lartësisë, që kondicioni formën ballore, t’i ngjante piramidës, për të mos prishur kompleksin e aksit kryesor të Tiranës, por edhe të mos i bënte hije godinave të tjera të rëndësishme në qytet, shprehet ai. Kurse, në një kohë të shkurtër (për vetëm dy vjet e gjysmë) i duhej të ndërtonte objektin me bashkëpunëtorët e tij, por edhe të sillte një ngrehinë monumentale me elementët e duhur arkitektonikë. Ka mbi 600 vepra të ndërtuara dhe shumë syresh me një gjeografi vërtet mbresëlënëse: në Ruanda, Palestinë, Angli dhe një shtëpizë, që e ka për zemër dhe është në Filipine-vetëm 36 m². Por, ëndrra më e bukur i ka mbetur në sirtar dhe ajo ka të bëjë me Rinasin, që në rininë e hershme e ka zgjidhur në formën e një dinozauri.
Kur filloi puna për ndërtimin e Muzeut kushtuar Enver Hoxhës dhe cila ishte detyra që ju dhanë juve?
“Puna për ndërtimin e muzeut filloi disa muaj pasi kishte vdekur Enver Hoxha dhe ishte një detyrë, e cila lidhej me ndërtimin e një muzeu për jetën dhe veprën e tij. Kështu e mbaj mend atëkohë, kur morëm edhe detyrën e projektimit. Unë isha kryetar i grupit të projektimit të muzeut dhe drejtor i Institutit të Urbanistikës”.
Me ato ndërtime, që ishin bërë deri më atëherë, a përbënte zgjidhja e këtij muzeu, një sfidë për grupin tuaj dhe juve personalisht? Si e filluat konceptimin e tij?
“Në fakt, ishte sfidë e rëndë dhe nëse duhet të gjykojmë me logjikën e asaj kohe, ishte shumë e vështirë si detyrë. Jo thjesht për faktin se ishte muzeu kushtuar atij, por duhet të ishte një godinë që të përfaqësonte, si gjykohej në atë kohë, një arritje nga pikëpamja funksionale, estetike, apo atë që përfshihej me fjalën: Një vepër e duhur arkitektonike. Veç të tjerave, kishim një kohë të limituar për ta zgjidhur: detyra është dhënë në fundin e vitit 1985, viti kur vdiq Ai (ndërsa ne e filluam punën në fillim të vitit 1986) dhe në të njëjtën kohë kishim një datë fikse për ta mbaruar. Duhej të inaugurohej për 80-vjetorin e lindjes së Hoxhës dhe na mbeteshin vetëm dy vjet e gjysmë kohë për të proceduar. Të kuptohemi, ishte kohë vërtet shumë e limituar, sepse i gjithë procesi duhej të mbaronte bashkë me ndërtimin.
Projekti filloi duke studiuar se çfarë përmbante detyra e projektimit, që përveç sallës së madhe, ku do ekspozohej (në muze të ndryshme mjedisi mund të ndahet në disa salla të ndryshme), kurse kjo këtu u trajtua si një hapësirë unike dhe bashkë me të do kishte edhe shumë ambiente të tjera, siç ishte një sallë për leksione, kinema, film, aktivitete, pjesën e arkivës, së administratës, e kështu me radhë”.
Pse u “devijua” shumë koncepti dhe pse mbeti fjala Piramidë për këtë muze?
“Përcaktimi “Piramidë” mbeti sepse kur u konkludua si muze, ajo kishte një karakter monumental dhe futej në kategorinë e arkitekturës monumentale. Simboli, i cili u zgjidh pas disa varianteve, në fillim ishte shqiponja dhe po ta shikosh nga sipër, është vërtet simbolika e shqiponjës, ndërsa kur e shikon nga niveli i syrit në horizont të përcillen elementët e para që janë të piramidës, ndërsa përsa i përket atyre anësorë: duken qartë. Mjafton kur kalon dhe hikon se është ndërtim klasik, sepse muri është vertikal. Kjo u bë edhe për një arsye tjetër, sepse përveç simbolikës, godina ashtu si u konceptua në fillim, arriti në lartësinë 24 metra dhe ishte tepër e lartë, edhe pse gjatë ndërtimit u ul në 22.60 metra...”
I cënoi elementët e tjerë arkitektonikë ky zvogëlim?
“Jo, vetëm u reduktua lartësia. Ne luajtëm me kujdes me pjerrësinë dhe duke qenë se godina u vendos në përbërjen e një aksi të formuar që më parë me ndërtime ekzistuese, siç ishte ish-Komiteti Qendror, i cili gjendet përballë; Kryeministria, e cila ishte përballë; ndërsa matanë ishte hotel “Dajti”. Të gjitha ishin godina shumë më të ulëta se ndërtimi i ri. Më duket se Kryeministria është 15 metra në kuotën e saj më të lartë. Po ta konceptoje këtë ngrehinë si ndërtesë të zakonshme klasike me mure vertikale dhe me mbulesë horizontale (kuptohet nuk mund të flitej për ndonjë çati këtu), kjo godinë do të dukej shumë e rëndë në masën e saj dhe do mbyste godinat përreth dhe për këtë arsye u ndoq kjo logjikë: pjerrësia e uli nga pikëpamja optike. Imagjinoni: Po ta shikosh këtë kuotë me atë të Pallatit të Kulturës është më e madhe gati 5 metra dhe s’ta jep fare këtë imazh. Model fillestar kishim thjesht idenë, por e para e punës, nga pikëpamja funksionale ajo duhej të zhvillohej me sensin e një spiraleje, sepse spiralja nxjerr elementin kohë, ngaqë kalohet nga një pavijon në një pavijon tjetër dhe kështu s’ishte e mbyllur në mënyrë fizike”.
Është menduar ndonjëherë ky ndërtim si mauzoleu?
“Nuk ka qenë konceptuar ndonjëherë për mauzoleum, sepse po të mendohej i tillë, varri do ishte i vendosur në qendër. Kurse ky ndërtim nga pikëpamja strukturore në qendër, ka të vendosur nën tokë një kolonë shumë të fuqishme, ku mblidhen të gjithë trarët në mënyrë qendrore. Në qendër ishte i vendosur monumenti dhe s’mund të mendohej që të vendosej varri i Enver Hoxhës në një cep. Nëse do ishte vendosur në tjetër vend, unë këtë sot s’e kuptoj si mund të dalë, ngaqë po të shtrohej si detyrë për mauzole, ajo do bëhej atëherë, ngaqë askush nuk e pengonte, që të bëhej...”.
Cilët ishin njerëzit që punuan veç jush dhe si ishin ditët e para, kur kishit përpara vetes vetëm fletët e bardha?
“Pas vdekjes së Enver Hoxhës, në ndërtimin e këtij objekti, unë kam punuar me disa shokë. Ka qenë Pranvera (Hoxha), Piro Vaso dhe Vladimir Bregu. Si Ladi, si Piroja, por dhe Pranvera, secili ka kontribuar në mënyrë shumë të rëndësishme për zgjidhjen e objektit. Por në ditët e para punohej në mënyrë orientuese, duke u përqendruar tek i gjithë objekti. Ata kanë dhënë maksimumin e tyre dhe i gjithë problemi i madh, i cili qëndronte në atë kohë, kish të bënte me vendosjen e një ylli, një si luçenajë sipër, ngaqë të gjithë fëmijët në fillim atëherë, në mënyrë instiktive vizatonin yllin. Ishte simbolik dhe s’ishte pjesë e mirëfilltë e arkitekturës...”.
Po realizonit një objekt, që ndërfutej disi në aksin kryesor të Tiranës, ndërtuar nga italianët. A mendonit se kishit një lloj përgjegjësie që me këtë ndërtim do të cenonit disi rregullsinë e tij?
“Përgjegjësia ishte në kuptimin se mund të futeshe në këtë aks dhe ishte gjë që bëhej, por kjo duhej bërë ashtu si duhej. Në fakt ishin bërë dhe dy ndërhyrje të mëparshme: Ishte godina e Presidencës, e konceptuar për të qenë Ambasada Sovjetike; ishte realizuar edhe Pallati i Kongreseve, ndërsa ndërtime të tjera s’ishin bërë deri më atëherë në aksin kryesor. Kurse jashtë aksit kryesor nga Universiteti Shtetëror deri te Skënderbeu ishin bërë, ndaj në hapësirën që kishim në dispozicion, u vendos që të tërhiqej pak pas muzeut. Fillimisht objekti ishte në qendër të parcelës, pastaj u tërhoq për të hapur horizontin dhe për të ulur peshën e lartësisë që kishte. Në këtë kuptim, them se jo vetëm nuk e cenoj, si të thuash, por as e dëmtoj përreth situatën urbane. Kështu që nga Kryeministria deri në fund bulevardi vazhdonte të ruante karakterin e arkitekturës Imperiale”.
Cilat ishin vështirësitë kryesore në zbatimin e projektit të muzeut kushtuar Hoxhës?
“Vështirësitë kryesore kishin të bënin me faktin, sepse në të njëjtën kohë duhej të bëhej një godinë që në radhë të parë t’i përgjigjej funksionit, duhej të ishte komunikuese me njerëzit, të plotësonte të gjitha kushtet, të plotësonte sensin e mikroklimës, akustikës, kurse salla qendrore (vendi ku ishte menduar monumenti kryesor që e paraqiste të ulur Enver Hoxhën) ishte menduar të kishte një lloj karakteri polifunksional. Nga salla qendrore në katin përdhe, që ishte poshtë brenda rrethit të muzeut, zhvillohej një spirale që të kishte mundësi të jepte komunikimin e vizitorit të nivelit të tretë me atë të nivelit të dytë dhe me atë më poshtë. E gjitha ishte një gjë, e cila nga ana e pikëpamjes së arkitektit, ishte disi e vështirë të harmonizoje ndërtime të këtij karakteri e të siguroje parametrat e duhur akustikë...”.
Një objekt i vështirë teknikisht. Si e zgjidhët problemin e akustikës?
“Epo, në bashkëbisedim me kolegë dhe specialistë të huaj, por edhe brenda eksperiencës sonë, le të themi një çikë më shumë empirike se teorike...”
A mendoni se në atë pozicion, kjo godinë i qëndronte si duhet bulevardit “Dëshmorët e Kombit”?
“Për mendimin tim, kjo është një hapësirë unike me ndriçim natyral dhe qëndron natyrshëm dhe nuk e kërcënon aspak harmonizimin e të gjithë kompleksit. Është një ndërtim i menduar qartë si muze dhe qëllimi ishte të komunikonte si duhet me njerëzit. Është bërë për...”
Pas ndryshimit të funksionit të tij kryesor, a mendoni se mund ta gjej vetveten në atribute të tjera në ditët tona?
“Kjo është një hapësirë unike që komunikon natyrshëm dhe për atribute të tjera. Çfarë mund të bëhej? Shumë gjëra mund të bëhen me të: teatër alternativ mund të bëhej natyrshëm dhe së fundi është bërë një provë; mund të ishte galeri arti dhe për mua edhe si galeri arti është më se e përkryer. Ka të gjitha mjetet ndihmëse të nevojshme. Gjithashtu, për mendimin tim, mund të bëhej dhe godinë parlamenti dhe patjetër që kjo godinë ka nevojë për aksesorë të tjerë për nevoja funksionale, salla dhe të tjera gjëra. Lexova në një gazetë që parlamenti do ketë nevojë për 17.000 metra katror zyra. Duhet të jetë lapsus i gazetës, sepse 17.000 metra katrorë do të thotë që të jenë rreth 600 zyra. Nuk e di, por në këto parametra, një sallë me këto aksesorë është e bukur, por s’i plotëson kushtet. Ka nevojë për mjedise të tjera”.
Nëse do të ndërhyhej për ta shndërruar në parlament, a mendoni se është e mundur?
“Patjetër. Është e mundur, por duhet të bëhet në harmoni me atë që s’duhet të prishet...”.
Një debat i gjerë për ta prishur apo jo. Në të gjithë këtë debat duket se flasin shumë njerëz që s’janë profesionistë. Si do të ishte fjala e një specialisti në këtë rast?
“Unë jam vetëm në nivelin e kontakteve me specialistë për këtë çështje, por s’kam dëgjuar kurrë specialistë të mirëfilli që të thonë se duhet të prishet dhe aq më shumë se kjo duhet të prishet për shkak të funksionit të saj kryesor specifik si muze, pra, për atë qëllim që e dimë se është ndërtuar. Ne po të vazhdojmë dhe të prishim, dhe të prishim pafund -ne prekim atë që quhet memorie e qytetit. Kaq shpreh teknikisht, kurse përsa i përket interpretimit politik, ai u takon politikanëve.... Nga kontaktet që kam me kolegë të huaj, qoftë dhe me ata që si kam njohur, por që i kam dëgjuar, të gjithë shprehen pozitivisht për zgjidhjen e saj arkitektonike, të kuptohemi jo për gjendjen në të cilën ndodhet dhe sesi është lënë, por si vepër arkitektonike e konsiderojnë si të veçantë....
...Unë mendoj se njerëzit nuk mund të gjykojnë kohën, është koha që i gjykon njerëzit. Në këtë kuptim, të themi që vërtetë s’do të vdesin njerëzit, po s’mund të vazhdohet me logjikën e shkatërrimit. Është shumë e lehtë të prishet, por shumë e mundimshme të ndërtohet”.
Jeni ndër profesionistët e vjetër të urbanistikës. Si e gjetët veten pas viteve ’90? Ishin pasaportë profesionale këto punë, që kishit lënë në Shqipëri?
“Unë, gjatë viteve ’90, kam punuar në Itali si arkitekt dhe me detyra, që kryesisht më lëviznin shumë jashtë këtij vendi. Kjo ishte puna ime. Ishte e qartë se vepra si Piramida dhe Pallati i Kongresit s’kam pasur më mundësi t’i bëj, por kam qenë në një grup pune dhe e kam drejtuar për shumë kohë. Për hir të së vërtetës, nuk ika me këto eksperienca. Por këto ishin një pasaportë besimi, sepse në këtë treg isha thjesht një arkitekt mes shumë syresh. Kam bërë një hotel në Kongo-Brazavil dhe punë të ndryshme. Kam bërë një godinë në Londër, e cila më ka bërë përshtypje, sepse ishte e një individi të pasur. Ajo është me katër kate dhe është e vendosur në një qendër të rëndësishme të Londrës. Më ka mbetur në mendje, sepse ka pasur një zgjidhje të vështirë.
(Vijon në faqen 19)
(Vijon nga faqe 13)
Gjithçka u prish dhe mbetën vetëm muret e jashtme. Mbetej që duhej të punoja në këto kushte dhe s’lejohej të manovroja. Dhe, e dyta, një shtëpi shumë e thjeshtë...”.
Kë quani të thjeshtë profesionalisht?
“Një shtëpi për një grua në Manila. Ishte një shtëpi e thjeshtë, vetëm 36 metra katror. Kam realizuar edhe disa apartamente në Gaza për palestinezët, që ishin në formën e ndërtimeve katërkatëshe, po me 36 metra katror. Dhe, po ashtu, një spital shumë të thjeshtë për refugjatët në Ruanda, që bëhej nga fondacionet në ndihmë të tyre”.
Cili është pozicioni juaj aktual dhe sa objekte keni realizuar deri në kohën që po flasim?
“Kam një studio, e cila është në ditë të vështira, sepse i janë bllokuar shumë punë. Sa u përket punëve të mia, janë rreth 600 objekte të ndërtuara kudo, ku përfshihen interiore dhe eksteriore, që nga më i vogli dhe i parëndësishmi deri tek më të zhvilluarat”.
A mendoni se personalisht ka pasur momente që s’keni arritur në parametra që duhet?
“Po, ka shumë. Unë mendoj se eksperienca është më shumë një shumatore e gabimeve, sesa e sukseseve”.
E fundit, cila është puna që do të donit të bënit dhe që s’e keni bërë?
“Ka qenë aeroporti i Rinasit. E kisha zgjidhur në formën e dinozaurit në vitin 1972 dhe e realizova kur isha student”.
Ndërsa, nëse do të llogaritej se duhej të bëhej, atëherë kush mund ta pengonte në atë kohë grupin e arkitektëve, që ta bënte që në fillim, thotë kryearkitekti i këtij objekti, Z. Kolaneci. Detyra për krijimin e Muzeut u dha pak muaj pas vdekjes së Hoxhës dhe ai duhej të përfundonte bashkë me ndërtimin në një kohë rekord. Sa për debatin e fundit, është i tërhequr, por thellë nuk beson se Piramida do të prishet.
Ndërsa pret i hapur që të bashkëpunojë, në rast se do t’i afroheshin për mendim, për shndërrimin e logjikshëm të atributeve të Piramidës. Ruhet disi mos ta deklamojë, sepse pasojat ka kohë që i ndjen te studioja e tij. Është krenar për të dhe gjithë ndërtimet e tjera, por në rastin e Piramidës edhe më shumë pasi kolegë të ndryshëm e vlerësojnë maksimalisht.
Në një bisedë të shtruar dhe disi të njëtrajtshme, me ngritje fare sporadike intonacioni, kryearkitekti i Piramidës shpjegon qartë procesin e vështirë të ndërtimit të këtij muzeu. Ishte fakti i lartësisë, që kondicioni formën ballore, t’i ngjante piramidës, për të mos prishur kompleksin e aksit kryesor të Tiranës, por edhe të mos i bënte hije godinave të tjera të rëndësishme në qytet, shprehet ai. Kurse, në një kohë të shkurtër (për vetëm dy vjet e gjysmë) i duhej të ndërtonte objektin me bashkëpunëtorët e tij, por edhe të sillte një ngrehinë monumentale me elementët e duhur arkitektonikë. Ka mbi 600 vepra të ndërtuara dhe shumë syresh me një gjeografi vërtet mbresëlënëse: në Ruanda, Palestinë, Angli dhe një shtëpizë, që e ka për zemër dhe është në Filipine-vetëm 36 m². Por, ëndrra më e bukur i ka mbetur në sirtar dhe ajo ka të bëjë me Rinasin, që në rininë e hershme e ka zgjidhur në formën e një dinozauri.
Kur filloi puna për ndërtimin e Muzeut kushtuar Enver Hoxhës dhe cila ishte detyra që ju dhanë juve?
“Puna për ndërtimin e muzeut filloi disa muaj pasi kishte vdekur Enver Hoxha dhe ishte një detyrë, e cila lidhej me ndërtimin e një muzeu për jetën dhe veprën e tij. Kështu e mbaj mend atëkohë, kur morëm edhe detyrën e projektimit. Unë isha kryetar i grupit të projektimit të muzeut dhe drejtor i Institutit të Urbanistikës”.
Me ato ndërtime, që ishin bërë deri më atëherë, a përbënte zgjidhja e këtij muzeu, një sfidë për grupin tuaj dhe juve personalisht? Si e filluat konceptimin e tij?
“Në fakt, ishte sfidë e rëndë dhe nëse duhet të gjykojmë me logjikën e asaj kohe, ishte shumë e vështirë si detyrë. Jo thjesht për faktin se ishte muzeu kushtuar atij, por duhet të ishte një godinë që të përfaqësonte, si gjykohej në atë kohë, një arritje nga pikëpamja funksionale, estetike, apo atë që përfshihej me fjalën: Një vepër e duhur arkitektonike. Veç të tjerave, kishim një kohë të limituar për ta zgjidhur: detyra është dhënë në fundin e vitit 1985, viti kur vdiq Ai (ndërsa ne e filluam punën në fillim të vitit 1986) dhe në të njëjtën kohë kishim një datë fikse për ta mbaruar. Duhej të inaugurohej për 80-vjetorin e lindjes së Hoxhës dhe na mbeteshin vetëm dy vjet e gjysmë kohë për të proceduar. Të kuptohemi, ishte kohë vërtet shumë e limituar, sepse i gjithë procesi duhej të mbaronte bashkë me ndërtimin.
Projekti filloi duke studiuar se çfarë përmbante detyra e projektimit, që përveç sallës së madhe, ku do ekspozohej (në muze të ndryshme mjedisi mund të ndahet në disa salla të ndryshme), kurse kjo këtu u trajtua si një hapësirë unike dhe bashkë me të do kishte edhe shumë ambiente të tjera, siç ishte një sallë për leksione, kinema, film, aktivitete, pjesën e arkivës, së administratës, e kështu me radhë”.
Pse u “devijua” shumë koncepti dhe pse mbeti fjala Piramidë për këtë muze?
“Përcaktimi “Piramidë” mbeti sepse kur u konkludua si muze, ajo kishte një karakter monumental dhe futej në kategorinë e arkitekturës monumentale. Simboli, i cili u zgjidh pas disa varianteve, në fillim ishte shqiponja dhe po ta shikosh nga sipër, është vërtet simbolika e shqiponjës, ndërsa kur e shikon nga niveli i syrit në horizont të përcillen elementët e para që janë të piramidës, ndërsa përsa i përket atyre anësorë: duken qartë. Mjafton kur kalon dhe hikon se është ndërtim klasik, sepse muri është vertikal. Kjo u bë edhe për një arsye tjetër, sepse përveç simbolikës, godina ashtu si u konceptua në fillim, arriti në lartësinë 24 metra dhe ishte tepër e lartë, edhe pse gjatë ndërtimit u ul në 22.60 metra...”
I cënoi elementët e tjerë arkitektonikë ky zvogëlim?
“Jo, vetëm u reduktua lartësia. Ne luajtëm me kujdes me pjerrësinë dhe duke qenë se godina u vendos në përbërjen e një aksi të formuar që më parë me ndërtime ekzistuese, siç ishte ish-Komiteti Qendror, i cili gjendet përballë; Kryeministria, e cila ishte përballë; ndërsa matanë ishte hotel “Dajti”. Të gjitha ishin godina shumë më të ulëta se ndërtimi i ri. Më duket se Kryeministria është 15 metra në kuotën e saj më të lartë. Po ta konceptoje këtë ngrehinë si ndërtesë të zakonshme klasike me mure vertikale dhe me mbulesë horizontale (kuptohet nuk mund të flitej për ndonjë çati këtu), kjo godinë do të dukej shumë e rëndë në masën e saj dhe do mbyste godinat përreth dhe për këtë arsye u ndoq kjo logjikë: pjerrësia e uli nga pikëpamja optike. Imagjinoni: Po ta shikosh këtë kuotë me atë të Pallatit të Kulturës është më e madhe gati 5 metra dhe s’ta jep fare këtë imazh. Model fillestar kishim thjesht idenë, por e para e punës, nga pikëpamja funksionale ajo duhej të zhvillohej me sensin e një spiraleje, sepse spiralja nxjerr elementin kohë, ngaqë kalohet nga një pavijon në një pavijon tjetër dhe kështu s’ishte e mbyllur në mënyrë fizike”.
Është menduar ndonjëherë ky ndërtim si mauzoleu?
“Nuk ka qenë konceptuar ndonjëherë për mauzoleum, sepse po të mendohej i tillë, varri do ishte i vendosur në qendër. Kurse ky ndërtim nga pikëpamja strukturore në qendër, ka të vendosur nën tokë një kolonë shumë të fuqishme, ku mblidhen të gjithë trarët në mënyrë qendrore. Në qendër ishte i vendosur monumenti dhe s’mund të mendohej që të vendosej varri i Enver Hoxhës në një cep. Nëse do ishte vendosur në tjetër vend, unë këtë sot s’e kuptoj si mund të dalë, ngaqë po të shtrohej si detyrë për mauzole, ajo do bëhej atëherë, ngaqë askush nuk e pengonte, që të bëhej...”.
Cilët ishin njerëzit që punuan veç jush dhe si ishin ditët e para, kur kishit përpara vetes vetëm fletët e bardha?
“Pas vdekjes së Enver Hoxhës, në ndërtimin e këtij objekti, unë kam punuar me disa shokë. Ka qenë Pranvera (Hoxha), Piro Vaso dhe Vladimir Bregu. Si Ladi, si Piroja, por dhe Pranvera, secili ka kontribuar në mënyrë shumë të rëndësishme për zgjidhjen e objektit. Por në ditët e para punohej në mënyrë orientuese, duke u përqendruar tek i gjithë objekti. Ata kanë dhënë maksimumin e tyre dhe i gjithë problemi i madh, i cili qëndronte në atë kohë, kish të bënte me vendosjen e një ylli, një si luçenajë sipër, ngaqë të gjithë fëmijët në fillim atëherë, në mënyrë instiktive vizatonin yllin. Ishte simbolik dhe s’ishte pjesë e mirëfilltë e arkitekturës...”.
Po realizonit një objekt, që ndërfutej disi në aksin kryesor të Tiranës, ndërtuar nga italianët. A mendonit se kishit një lloj përgjegjësie që me këtë ndërtim do të cenonit disi rregullsinë e tij?
“Përgjegjësia ishte në kuptimin se mund të futeshe në këtë aks dhe ishte gjë që bëhej, por kjo duhej bërë ashtu si duhej. Në fakt ishin bërë dhe dy ndërhyrje të mëparshme: Ishte godina e Presidencës, e konceptuar për të qenë Ambasada Sovjetike; ishte realizuar edhe Pallati i Kongreseve, ndërsa ndërtime të tjera s’ishin bërë deri më atëherë në aksin kryesor. Kurse jashtë aksit kryesor nga Universiteti Shtetëror deri te Skënderbeu ishin bërë, ndaj në hapësirën që kishim në dispozicion, u vendos që të tërhiqej pak pas muzeut. Fillimisht objekti ishte në qendër të parcelës, pastaj u tërhoq për të hapur horizontin dhe për të ulur peshën e lartësisë që kishte. Në këtë kuptim, them se jo vetëm nuk e cenoj, si të thuash, por as e dëmtoj përreth situatën urbane. Kështu që nga Kryeministria deri në fund bulevardi vazhdonte të ruante karakterin e arkitekturës Imperiale”.
Cilat ishin vështirësitë kryesore në zbatimin e projektit të muzeut kushtuar Hoxhës?
“Vështirësitë kryesore kishin të bënin me faktin, sepse në të njëjtën kohë duhej të bëhej një godinë që në radhë të parë t’i përgjigjej funksionit, duhej të ishte komunikuese me njerëzit, të plotësonte të gjitha kushtet, të plotësonte sensin e mikroklimës, akustikës, kurse salla qendrore (vendi ku ishte menduar monumenti kryesor që e paraqiste të ulur Enver Hoxhën) ishte menduar të kishte një lloj karakteri polifunksional. Nga salla qendrore në katin përdhe, që ishte poshtë brenda rrethit të muzeut, zhvillohej një spirale që të kishte mundësi të jepte komunikimin e vizitorit të nivelit të tretë me atë të nivelit të dytë dhe me atë më poshtë. E gjitha ishte një gjë, e cila nga ana e pikëpamjes së arkitektit, ishte disi e vështirë të harmonizoje ndërtime të këtij karakteri e të siguroje parametrat e duhur akustikë...”.
Një objekt i vështirë teknikisht. Si e zgjidhët problemin e akustikës?
“Epo, në bashkëbisedim me kolegë dhe specialistë të huaj, por edhe brenda eksperiencës sonë, le të themi një çikë më shumë empirike se teorike...”
A mendoni se në atë pozicion, kjo godinë i qëndronte si duhet bulevardit “Dëshmorët e Kombit”?
“Për mendimin tim, kjo është një hapësirë unike me ndriçim natyral dhe qëndron natyrshëm dhe nuk e kërcënon aspak harmonizimin e të gjithë kompleksit. Është një ndërtim i menduar qartë si muze dhe qëllimi ishte të komunikonte si duhet me njerëzit. Është bërë për...”
Pas ndryshimit të funksionit të tij kryesor, a mendoni se mund ta gjej vetveten në atribute të tjera në ditët tona?
“Kjo është një hapësirë unike që komunikon natyrshëm dhe për atribute të tjera. Çfarë mund të bëhej? Shumë gjëra mund të bëhen me të: teatër alternativ mund të bëhej natyrshëm dhe së fundi është bërë një provë; mund të ishte galeri arti dhe për mua edhe si galeri arti është më se e përkryer. Ka të gjitha mjetet ndihmëse të nevojshme. Gjithashtu, për mendimin tim, mund të bëhej dhe godinë parlamenti dhe patjetër që kjo godinë ka nevojë për aksesorë të tjerë për nevoja funksionale, salla dhe të tjera gjëra. Lexova në një gazetë që parlamenti do ketë nevojë për 17.000 metra katror zyra. Duhet të jetë lapsus i gazetës, sepse 17.000 metra katrorë do të thotë që të jenë rreth 600 zyra. Nuk e di, por në këto parametra, një sallë me këto aksesorë është e bukur, por s’i plotëson kushtet. Ka nevojë për mjedise të tjera”.
Nëse do të ndërhyhej për ta shndërruar në parlament, a mendoni se është e mundur?
“Patjetër. Është e mundur, por duhet të bëhet në harmoni me atë që s’duhet të prishet...”.
Një debat i gjerë për ta prishur apo jo. Në të gjithë këtë debat duket se flasin shumë njerëz që s’janë profesionistë. Si do të ishte fjala e një specialisti në këtë rast?
“Unë jam vetëm në nivelin e kontakteve me specialistë për këtë çështje, por s’kam dëgjuar kurrë specialistë të mirëfilli që të thonë se duhet të prishet dhe aq më shumë se kjo duhet të prishet për shkak të funksionit të saj kryesor specifik si muze, pra, për atë qëllim që e dimë se është ndërtuar. Ne po të vazhdojmë dhe të prishim, dhe të prishim pafund -ne prekim atë që quhet memorie e qytetit. Kaq shpreh teknikisht, kurse përsa i përket interpretimit politik, ai u takon politikanëve.... Nga kontaktet që kam me kolegë të huaj, qoftë dhe me ata që si kam njohur, por që i kam dëgjuar, të gjithë shprehen pozitivisht për zgjidhjen e saj arkitektonike, të kuptohemi jo për gjendjen në të cilën ndodhet dhe sesi është lënë, por si vepër arkitektonike e konsiderojnë si të veçantë....
...Unë mendoj se njerëzit nuk mund të gjykojnë kohën, është koha që i gjykon njerëzit. Në këtë kuptim, të themi që vërtetë s’do të vdesin njerëzit, po s’mund të vazhdohet me logjikën e shkatërrimit. Është shumë e lehtë të prishet, por shumë e mundimshme të ndërtohet”.
Jeni ndër profesionistët e vjetër të urbanistikës. Si e gjetët veten pas viteve ’90? Ishin pasaportë profesionale këto punë, që kishit lënë në Shqipëri?
“Unë, gjatë viteve ’90, kam punuar në Itali si arkitekt dhe me detyra, që kryesisht më lëviznin shumë jashtë këtij vendi. Kjo ishte puna ime. Ishte e qartë se vepra si Piramida dhe Pallati i Kongresit s’kam pasur më mundësi t’i bëj, por kam qenë në një grup pune dhe e kam drejtuar për shumë kohë. Për hir të së vërtetës, nuk ika me këto eksperienca. Por këto ishin një pasaportë besimi, sepse në këtë treg isha thjesht një arkitekt mes shumë syresh. Kam bërë një hotel në Kongo-Brazavil dhe punë të ndryshme. Kam bërë një godinë në Londër, e cila më ka bërë përshtypje, sepse ishte e një individi të pasur. Ajo është me katër kate dhe është e vendosur në një qendër të rëndësishme të Londrës. Më ka mbetur në mendje, sepse ka pasur një zgjidhje të vështirë.
(Vijon në faqen 19)
(Vijon nga faqe 13)
Gjithçka u prish dhe mbetën vetëm muret e jashtme. Mbetej që duhej të punoja në këto kushte dhe s’lejohej të manovroja. Dhe, e dyta, një shtëpi shumë e thjeshtë...”.
Kë quani të thjeshtë profesionalisht?
“Një shtëpi për një grua në Manila. Ishte një shtëpi e thjeshtë, vetëm 36 metra katror. Kam realizuar edhe disa apartamente në Gaza për palestinezët, që ishin në formën e ndërtimeve katërkatëshe, po me 36 metra katror. Dhe, po ashtu, një spital shumë të thjeshtë për refugjatët në Ruanda, që bëhej nga fondacionet në ndihmë të tyre”.
Cili është pozicioni juaj aktual dhe sa objekte keni realizuar deri në kohën që po flasim?
“Kam një studio, e cila është në ditë të vështira, sepse i janë bllokuar shumë punë. Sa u përket punëve të mia, janë rreth 600 objekte të ndërtuara kudo, ku përfshihen interiore dhe eksteriore, që nga më i vogli dhe i parëndësishmi deri tek më të zhvilluarat”.
A mendoni se personalisht ka pasur momente që s’keni arritur në parametra që duhet?
“Po, ka shumë. Unë mendoj se eksperienca është më shumë një shumatore e gabimeve, sesa e sukseseve”.
E fundit, cila është puna që do të donit të bënit dhe që s’e keni bërë?
“Ka qenë aeroporti i Rinasit. E kisha zgjidhur në formën e dinozaurit në vitin 1972 dhe e realizova kur isha student”.
