Sado që mund ta dimë fare mirë se një roman është pjellë e fantazisë, irritohemi dhe bezdisemi në rast se kjo vepër nuk arrin që të mbështesë iluzionin se bëhet fjalë për një ngjarje të vërtetë, pra reale, edhe pse të kamufluar me fantazi.
Ëndërrojmë duke u shtirë se ëndrrat janë realitet. I tillë është përkufizimi i ëndrrave. Dhe në këtë mënyrë, lexojmë romanet, duke bërë sikur ata janë të vërtetë, por që sigurisht në cepat e mendjes sonë e dimë mirë se ky supozim që bëjmë është i rremë. Ky është një paradoks që rrjedh nga natyra e romanit.
Kërkojmë zemrën e fshehtë të romanit me vëmendjen më të madhe. Ky është operacioni më i shpeshtë dhe më i zakonshëm që kryen truri ynë, sa herë që shtiem në duar një roman. Është një veprim që ai e bën me një pavetëdije naive. Ajo çka e bën të dallueshëm një roman nga pjesë të tjera tregimtare është pikërisht fakti se ai ka një zemër të fshehtë. Ose më mirë e më saktë, një roman përfiton nga besimi i bindjes sonë për ekzistencën e një bërthame qendrore, që duhet ta zbulojmë përmes leximit.
Po nga se përbëhet zemra e një romani?
Mund të përgjigjem për gjithçka që e përbën romanin. Megjithatë për arsye të ndryshme, jemi të bindur që vendosja e kësaj zemre është e largët krahasuar me sipërfaqen e romanit. Le të imagjinojmë, për shembull, që ndodhet në një plan të dytë, që është e padukshme, e vështirë për t’u zbuluar, rrëshqitëse dhe në lëvizje të vazhdueshme. Në mënyrë optimiste mendojmë që zanafilla e kësaj zemre është e shpërndarë në të gjitha detajet që e përbëjnë romanin. Është një zemër sa e vërtetë, aq edhe imagjinare.
Që nga momenti që dimë, apo imagjinojmë që romani ka një zemër, në cilësinë e lexuesit nisim që të sillemi tamam si ai gjuetari që vihet në kërkim të presë, duke përgjuar çdo rënie gjetheje, çdo kërcëllitjeje dege, për të arritur qëllimin e tij. Më pas vazhdojmë leximin me vetëdijen që çdo fjalë e re, çdo frazë, objekt, personazh, protagonist, cilësi gjuhësore e romanit rrëfen diçka që po të shihet me kujdes, mbart diçka tjetër brenda përveç sipërfaqes. Bindja që romani ka një zemër, na vendos në pozicionin që të jemi të kujdesshëm në lidhje me konstatimin se nëse një detaj nuk është i rëndësishëm, mund të jetë në të kundërtën i tillë dhe se mund të jetë domethënës nëse do të shkohet me ngulm.
Perceptimi i thellësisë që ndjejmë kur lexojmë një roman, iluzioni që libri na përfshin në një univers tredimensional, shkaktohen pikërisht nga prania e zemrës së romanit, reale, apo joreale qoftë.
Elementi i parë që ndan një roman nga një poemë epike, një roman kalorësiak mesjetar apo një roman tradicional aventuror është konceptimi i kësaj zemre. Romanet paraqesin personazhe shumë më të zgjeruar dhe të thellë se romanet epikë, merren me njerëz krejtësisht të zakonshëm dhe interesohen për ngjarje të jetës së përditshme që mund të jenë banale. Por kjo ekziston vetëm falë një zemre, që fshihet në ndonjë cep, dhe falë faktit që ne e lexojmë me këtë ndjesi dhe bindje brenda vetes. Kur romani na shpalos hollësitë më të veçanta të ekzistencës, ne lexojmë dhe ecim përpara, falë dëshirës që kemi dhe kuriozitetit për të zbuluar realitetet që fshihen pas ngjarjeve, si dhe rrjedhën e tyre. Dhe këtë e bëjmë edhe të bindur se këto ngjarje në fakt kanë një domethënie më të thellë, një qëllim të fshehtë që qëndron i fshehur diku, në një plan të dytë. Çdo element i një panorame, çdo gjethe, çdo lule janë interesante, intriguese, sepse pas tyre duhet të ketë ndonjë domethënie të fshehtë.
Romanet mund t’i drejtohen njerëzve të epokës moderne, madje gjithë njerëzimit, sepse janë trillime tredimensionale. Flasin për përvoja personale, për ndërgjegjësimin që e fitojmë falë shqisave dhe ndjesive tona dhe në të njëjtën kohë mund të na ofrojnë fragmente ndërgjegjeje, intuite, ndonjë çelës për diçka më të thellë se sa thjesht përmbajtja, me pak fjalë zemrën, ose siç do ta kishte quajtur Tolstoi, domethënien e jetës: atë vend shumë të vështirë për t’u mbërritur, por që në mënyrë shumë optimiste besojmë që ekziston. Ëndrra për të arritur ndërgjegjen më të plotë, por pamundësinë e përballjes me të gjitha vështirësitë e filozofisë, apo personave përmes përdorimit të inteligjencës sonë dhe mbi të gjitha, intuitës dhe fantazisë, është një lloj shprese shumë demokratike. Pikërisht me këtë lloj shprese i kam lexuar romanet që nga mosha 18-vjeçare deri në atë 30-vjeçare. Çdo roman që lexoja, në dhomën time të Stambollit, i zhytur thuajse në një gjendje transi, më zbulonte pak nga pak një univers të bollshëm nga këndvështrimi i veçantive dhe tipareve origjinale të jetës. Ata ishin një enciklopedi, apo një muze që të paraqisnin një tërësi sendesh, ndjesish dhe mesazhesh nga një këndvështrim njerëzor të ngjashëm me përvojat e mia jetësore, të ngjashme me ekzistencën time. Një ekzistencë të mbushur me pyetje, ngushëllime dhe premtime të krahasueshme për nga thellësia e tyre me personazhet e letërsisë dhe të fesë. Kam lexuar romane si të isha në një ëndërr të gjatë, për të përfituar dhe thithur sa më shumë nga ajo që quhet ndërgjegjja e botës, për të rindërtuar veten dhe për të plazmuar shpirtin tim.
Sipas një shkrimtari të madh, banka e fundit e provës për një roman është mënyrë e lidhjes sonë me të. Ndërsa për mua e gjithë vlera e një romani qëndron në aftësinë që ai të jep për t’i kërkuar zemrën, vendin ku ajo qëndron e fshehtë. Ky rrugëtim për zbulimin e saj e bën këtë roman të jetë me apo vlerë, jetëgjatë, frymëzues apo jo.
Me fjalë më të thjeshta: vlera e vërtetë e një romani qëndron në aftësinë e tij për të të evokuar ndjesinë se jeta është pikërisht kështu. Romani duhet që të hyjë në sinkroni me idetë tona thelbësore, konceptet e jetës dhe duhet lexuar me pritshmërinë e duhur të zbulimit të zemrës së tij. Për shkak të strukturës së tij, që adaptohet me kërkimin dhe zbulimin e një domethënieje të fshehur apo në një vlerë të humbur, zhanri i romanit që më së shumti përkon për nga fryma dhe forma me ritmin e rrëfimtarisë është ai të cilin gjermanët e quajnë “Bildungsroman”, ose “Romani i formimit” në të cilin rrëfehet rritja, formimi dhe maturimi i protagonistëve të rinj të tij, në momentin kur krijojnë përvojën e parë me jetën dhe botën.
Në rininë time jam përgatitur duke lexuar libra të kësaj natyre si “Edukimi i ndjenjave” të Floberit, “Mali i mallkuar” i Mann. Hap pas hapi nisa që të zbuloja atë çka prezantonte edhe zemra e një romani, të kisha një kuptim më të gjerë mbi botën, mbi natyrën e jetës jo vetëm për qendrën e saj, por edhe për periferinë.
Sigurisht kjo varet edhe nga lloji i romanit. Në një roman të mirë, edhe një frazë e vetme mund të të kumtojë një tërësi mesazhesh dhe njohurish ndryshe nga sa ndodh me romane që nuk të thonë asgjë edhe me tërë faqet e tyre. Romanet e mira të pajisin me një ndjesi të madhe dhe të plotë të domethënies së të jetuarit në këtë botë, si dhe të tregojnë për natyrën e kësaj domethënieje. Gjatë leximeve të mia, kam mësuar se udhëtimi ynë në këtë botë, jeta që bëjmë në qytet, rrugët, shtëpitë, dhomat tona, gjithçka që na rrethon, është në funksion të kërkimit të vazhdueshëm të vetëdijshëm, apo të pavetëdijshëm të një domethënieje të fshehtë që mund të ekzistojë, sikundër mund të mos ekzistojë.
Pikërisht romani mund të mbështesë gjithë këtë peshë me strukturën e tij magjike dhe do t’i japë mundësi lexuesit që të ketë gjithmonë ndjesinë e zemrës së romanit dhe kërkimit të thelbit të saj.
Ëndërrojmë duke u shtirë se ëndrrat janë realitet. I tillë është përkufizimi i ëndrrave. Dhe në këtë mënyrë, lexojmë romanet, duke bërë sikur ata janë të vërtetë, por që sigurisht në cepat e mendjes sonë e dimë mirë se ky supozim që bëjmë është i rremë. Ky është një paradoks që rrjedh nga natyra e romanit.
Kërkojmë zemrën e fshehtë të romanit me vëmendjen më të madhe. Ky është operacioni më i shpeshtë dhe më i zakonshëm që kryen truri ynë, sa herë që shtiem në duar një roman. Është një veprim që ai e bën me një pavetëdije naive. Ajo çka e bën të dallueshëm një roman nga pjesë të tjera tregimtare është pikërisht fakti se ai ka një zemër të fshehtë. Ose më mirë e më saktë, një roman përfiton nga besimi i bindjes sonë për ekzistencën e një bërthame qendrore, që duhet ta zbulojmë përmes leximit.
Po nga se përbëhet zemra e një romani?
Mund të përgjigjem për gjithçka që e përbën romanin. Megjithatë për arsye të ndryshme, jemi të bindur që vendosja e kësaj zemre është e largët krahasuar me sipërfaqen e romanit. Le të imagjinojmë, për shembull, që ndodhet në një plan të dytë, që është e padukshme, e vështirë për t’u zbuluar, rrëshqitëse dhe në lëvizje të vazhdueshme. Në mënyrë optimiste mendojmë që zanafilla e kësaj zemre është e shpërndarë në të gjitha detajet që e përbëjnë romanin. Është një zemër sa e vërtetë, aq edhe imagjinare.
Që nga momenti që dimë, apo imagjinojmë që romani ka një zemër, në cilësinë e lexuesit nisim që të sillemi tamam si ai gjuetari që vihet në kërkim të presë, duke përgjuar çdo rënie gjetheje, çdo kërcëllitjeje dege, për të arritur qëllimin e tij. Më pas vazhdojmë leximin me vetëdijen që çdo fjalë e re, çdo frazë, objekt, personazh, protagonist, cilësi gjuhësore e romanit rrëfen diçka që po të shihet me kujdes, mbart diçka tjetër brenda përveç sipërfaqes. Bindja që romani ka një zemër, na vendos në pozicionin që të jemi të kujdesshëm në lidhje me konstatimin se nëse një detaj nuk është i rëndësishëm, mund të jetë në të kundërtën i tillë dhe se mund të jetë domethënës nëse do të shkohet me ngulm.
Perceptimi i thellësisë që ndjejmë kur lexojmë një roman, iluzioni që libri na përfshin në një univers tredimensional, shkaktohen pikërisht nga prania e zemrës së romanit, reale, apo joreale qoftë.
Elementi i parë që ndan një roman nga një poemë epike, një roman kalorësiak mesjetar apo një roman tradicional aventuror është konceptimi i kësaj zemre. Romanet paraqesin personazhe shumë më të zgjeruar dhe të thellë se romanet epikë, merren me njerëz krejtësisht të zakonshëm dhe interesohen për ngjarje të jetës së përditshme që mund të jenë banale. Por kjo ekziston vetëm falë një zemre, që fshihet në ndonjë cep, dhe falë faktit që ne e lexojmë me këtë ndjesi dhe bindje brenda vetes. Kur romani na shpalos hollësitë më të veçanta të ekzistencës, ne lexojmë dhe ecim përpara, falë dëshirës që kemi dhe kuriozitetit për të zbuluar realitetet që fshihen pas ngjarjeve, si dhe rrjedhën e tyre. Dhe këtë e bëjmë edhe të bindur se këto ngjarje në fakt kanë një domethënie më të thellë, një qëllim të fshehtë që qëndron i fshehur diku, në një plan të dytë. Çdo element i një panorame, çdo gjethe, çdo lule janë interesante, intriguese, sepse pas tyre duhet të ketë ndonjë domethënie të fshehtë.
Romanet mund t’i drejtohen njerëzve të epokës moderne, madje gjithë njerëzimit, sepse janë trillime tredimensionale. Flasin për përvoja personale, për ndërgjegjësimin që e fitojmë falë shqisave dhe ndjesive tona dhe në të njëjtën kohë mund të na ofrojnë fragmente ndërgjegjeje, intuite, ndonjë çelës për diçka më të thellë se sa thjesht përmbajtja, me pak fjalë zemrën, ose siç do ta kishte quajtur Tolstoi, domethënien e jetës: atë vend shumë të vështirë për t’u mbërritur, por që në mënyrë shumë optimiste besojmë që ekziston. Ëndrra për të arritur ndërgjegjen më të plotë, por pamundësinë e përballjes me të gjitha vështirësitë e filozofisë, apo personave përmes përdorimit të inteligjencës sonë dhe mbi të gjitha, intuitës dhe fantazisë, është një lloj shprese shumë demokratike. Pikërisht me këtë lloj shprese i kam lexuar romanet që nga mosha 18-vjeçare deri në atë 30-vjeçare. Çdo roman që lexoja, në dhomën time të Stambollit, i zhytur thuajse në një gjendje transi, më zbulonte pak nga pak një univers të bollshëm nga këndvështrimi i veçantive dhe tipareve origjinale të jetës. Ata ishin një enciklopedi, apo një muze që të paraqisnin një tërësi sendesh, ndjesish dhe mesazhesh nga një këndvështrim njerëzor të ngjashëm me përvojat e mia jetësore, të ngjashme me ekzistencën time. Një ekzistencë të mbushur me pyetje, ngushëllime dhe premtime të krahasueshme për nga thellësia e tyre me personazhet e letërsisë dhe të fesë. Kam lexuar romane si të isha në një ëndërr të gjatë, për të përfituar dhe thithur sa më shumë nga ajo që quhet ndërgjegjja e botës, për të rindërtuar veten dhe për të plazmuar shpirtin tim.
Sipas një shkrimtari të madh, banka e fundit e provës për një roman është mënyrë e lidhjes sonë me të. Ndërsa për mua e gjithë vlera e një romani qëndron në aftësinë që ai të jep për t’i kërkuar zemrën, vendin ku ajo qëndron e fshehtë. Ky rrugëtim për zbulimin e saj e bën këtë roman të jetë me apo vlerë, jetëgjatë, frymëzues apo jo.
Me fjalë më të thjeshta: vlera e vërtetë e një romani qëndron në aftësinë e tij për të të evokuar ndjesinë se jeta është pikërisht kështu. Romani duhet që të hyjë në sinkroni me idetë tona thelbësore, konceptet e jetës dhe duhet lexuar me pritshmërinë e duhur të zbulimit të zemrës së tij. Për shkak të strukturës së tij, që adaptohet me kërkimin dhe zbulimin e një domethënieje të fshehur apo në një vlerë të humbur, zhanri i romanit që më së shumti përkon për nga fryma dhe forma me ritmin e rrëfimtarisë është ai të cilin gjermanët e quajnë “Bildungsroman”, ose “Romani i formimit” në të cilin rrëfehet rritja, formimi dhe maturimi i protagonistëve të rinj të tij, në momentin kur krijojnë përvojën e parë me jetën dhe botën.
Në rininë time jam përgatitur duke lexuar libra të kësaj natyre si “Edukimi i ndjenjave” të Floberit, “Mali i mallkuar” i Mann. Hap pas hapi nisa që të zbuloja atë çka prezantonte edhe zemra e një romani, të kisha një kuptim më të gjerë mbi botën, mbi natyrën e jetës jo vetëm për qendrën e saj, por edhe për periferinë.
Sigurisht kjo varet edhe nga lloji i romanit. Në një roman të mirë, edhe një frazë e vetme mund të të kumtojë një tërësi mesazhesh dhe njohurish ndryshe nga sa ndodh me romane që nuk të thonë asgjë edhe me tërë faqet e tyre. Romanet e mira të pajisin me një ndjesi të madhe dhe të plotë të domethënies së të jetuarit në këtë botë, si dhe të tregojnë për natyrën e kësaj domethënieje. Gjatë leximeve të mia, kam mësuar se udhëtimi ynë në këtë botë, jeta që bëjmë në qytet, rrugët, shtëpitë, dhomat tona, gjithçka që na rrethon, është në funksion të kërkimit të vazhdueshëm të vetëdijshëm, apo të pavetëdijshëm të një domethënieje të fshehtë që mund të ekzistojë, sikundër mund të mos ekzistojë.
Pikërisht romani mund të mbështesë gjithë këtë peshë me strukturën e tij magjike dhe do t’i japë mundësi lexuesit që të ketë gjithmonë ndjesinë e zemrës së romanit dhe kërkimit të thelbit të saj.
