Sot prezantohet në Akademinë e Arteve, salla Black Box në orën 19, Vepra e plotë e shkrimtarit të madh gjerman Georg Büchner (1813-1837). Me këtë rast do të shfaqen edhe fragmente nga dramat "Vojcek" dhe "Vdekja e Dantonit". Veç tyre Byhneri shkroi edhe një komedi: Leonse dhe Lena. E megjithatë do të ishte e pasaktë të quhej vetëm dramaturg, pasi la në dorëshkrim edhe një tregim rreth 20 faqe, me titullin Lenc (Lenz).
Kjo prozë e shkurtër, për të cilën studiuesit ende sot nuk janë në një mendje nëse duhet të quhet tregim i mbyllur apo i ndërprerë, mjafton për ta cilësuar shkrimtarin që u shua në moshën 23-vjeçare sa dramaturg aq dhe prozator të thellë, një mjeshtër i zhbirimit të psikologjisë dhe shoqërisë njerëzore, që arriti suksesin e vërtetë vetëm në fillim të shekullit 20. Kështu ndodhi me "Dantonin", kështu sidomos me "Vojcekun", por edhe me tregimin "Lenc".
Ky bën pjesë në ato krijime të rralla të gjithë letërsisë së shekullit të 20 ku tentohet zbërthimi i psiqikës së mbishtresave dhe të nënshtresave, shkurt i nënvetëdijes së njeriut, ku progresioni i sëmundjes ndiqet me një realizëm të pamëshirshëm, duke u ndërthurur njëkohësisht me peizazhe vigane të natyrës. Ndaj shpesh Byhnerin e cilësojnë si pararendës të psikanalizës, pasi ishte njëkohësisht njohës i anatomisë dhe psiqikës (sa mund të njiheshin këto në ato vite) dhe shkrimtar i thellësive të shpirtit.
Dorëshkrimi i papërfunduar u botua postum më 1839. Për ta shkruar këtë tregim, që e filloi në pranverë të vitit 1835, Byhneri u mbështet mbi jetën reale të shkrimtarit gjerman Jakob Michael Reinhold Lenz (1751-1792), në periudhën kur ky ishte përfshirë nga çrregullimet mendore. Jakob Lenci pat qenë në Koenigsberg nxënës i Kantit. Më pas u lidh ngushtë në Strasburg me Gëten, i cili e mori me vete edhe në Vajmar. Me poemat e tij romantike u bë njëri nga përfaqësuesit kryesorë të lëvizjes Stuhi dhe Vrull. Pasi iu shfaq sëmundja mendore, një skizofreni paranojake, e dërguan më 1778 te filantropisti dhe kleriku Oberlin.
Më pas vajti tek i ati në Riga, ku vazhdoi të kurohej. Mbas vitit 1780 zhvendoset në Rusi ku punon si tutor privat në Shën Petersburg dhe në Moskë. Gjendet një ditë i vdekur e i braktisur në një rrugë të këtij qyteti, varri nuk i njihet. Tregimi i Byhnerit mbështetet mbi rrëfimin e priftit Johann Friedrich Oberlin që është gjithashtu personazh i tij, si dhe mbi disa letra të vetë Lencit. Gati gjysma e tekstit i përket rrëfimit të Oberlinit, për këtë arsye Byhneri është fajësuar shpesh për plagjiaturë. Mirëpo marrja e kronikës fjalë për fjalë nuk duket se është bërë "fshehurazi" por krejt hapur, për hir të një realizmi sa më të imtë dhe konkret. Gjithashtu duket se nuk qëndron vlerësimi i këtij teksti si një fragment; edhe pse ndihet që mungon dora e fundit, tregimi në vetvete është, për mendimin tonë, mjaft i plotë. Më poshtë një fragment nga faqet e para.
Georg Byhner Lenc
Më 20 janar Lenci udhëtonte nëpër male. Majat e shpatet e larta nën dëborë, luginat përposhtë gur i hirtë, syprina të gjelbërta, shkëmbinj dhe bredha. Ishte një i ftohtë i lagësht, ujët kullonte teposhtë karpave dhe kërcente përmbi rrugë. Degët e bredhave vareshin të rënda në ajrin gjithë lagështi.
Nëpër qiell shkonin re gri, të ngjeshura fort pas njëra-tjetrës - e pastaj avujt e mjegullës që çoheshin përpjetë dhe fërkoheshin të rëndë e të lagësht pas shkurrnajave, ngatharaqë të flashkët. Ai vazhdonte tutje shpërfillës, nuk e kishte mendjen fare te rruga, herë ngjitej përpjetë dhe herë zbriste përposhtë. Lodhje nuk ndjente, veç herë pas here një si maraz që nuk mund të ecte kokëposhtë.
Në fillim i bëhej një si shtypje në kraharor, kur shpërthenin ashtu shkëmbinjtë, pylli i hirtë nën të shkundej dhe mjegulla herë i gëlltiste trajtat dhe herë i zhvishte përgjysmë gjymtyrët e hatashme; një shtypje përbrenda kërkonte diçka, si ëndrra të humbura, por nuk gjente asgjë. Gjithçka i dukej kaq e vogël, kaq e afërt e kaq e lagur; do kish dashur ta shtynte botën prapa vatrës. Nuk e kuptonte që i duhej kaq shumë kohë për të zbritur teposhtë një shpati, për të arritur një pikë të largët; mendonte se gjithçka do mund ta maste me disa pak hapa.
Veç nganjëherë - kur stuhia hidhte retë në luginë dhe nga pyjet ngrihej avull, kur zërat zgjoheshin në shkëmbinj, njëherë si bubullima që jehonin larg e pastaj që çoheshin me tërbim me rrapëllima që dukeshin sikur këndonin me një gëzim të egër këngën e tokës dhe retë hapeshin si kuaj të egër hingëllitës dhe drita e diellit depërtonte mes tyre duke tërhequr shpatën e vet vezulluese përmbi sipërfaqet me borë, aq sa një dritë e çelët verbuese priste përmbi maja deri në lugina; ose kur stuhia i dëbonte retë përposhtë dhe çante mes tyre liqene dritë të kaltra e pastaj shuhej jehona e erës dhe poshtë nga grykat e nga majat e bredhave çohej një si këngë djepi me tinguj kambanash ndërsa nga bluja e thellë ngjitej një e kuqe e lehtë dhe re të vogla flatronin mbi krahë të argjendtë dhe gjithë majat e maleve, të mprehta e të forta shkëlqenin e vezullonin tejetej mbi atë vend - ai ndiente një shqyerje në kraharor, mbante këmbët duke dihatur, me trupin e përkulur nga para e me sy e gojë të çapëlyer, tek mendonte se duhej ta tërhiqte shtrëngatën në vete, duhej të rrokte gjithçka, shtrihej shakull mbi tokë, e rrëmonte veten thellë në gjithësi, me një ëndje që i shkaktonte dhimbje; ose rrinte i qetë, e vinte kokën mbi myshk dhe mbyllte sytë përgjysmë e pastaj diçka e tërhiqte për së largu, toka i shmangej nën vete, ajo bëhej e vogël si një yll shtegtar dhe kridhej në një rrymë shkumëzuese që tërhiqte poshtë tij rrjedhën e vet të kthjellët.
Por këto ishin vetëm çaste; e pastaj ai ngrihej i esëllt, i vendosur e i qetë, si t'i kishte kaluar para syve një lojë me hije - nuk mbante më mend asgjë.
... Ishte errur, qielli dhe toka shkriheshin në një të vetme. Ishte sikur ta ndiqte pas diçka, sikur do ta mbërrinte një gjë e llahtarshme, diçka që njerëzit nuk e durojnë dot, sikur marrëzia i ishte qepur nga pas mbi kalë. Më në fund dëgjoi zëra; pa drita dhe u ndje i lehtësuar. I thanë që i duhej edhe një orë rrugë deri në Valdbah. Eci përmes fshatit. Dritat vezullonin përmes dritareve, ai vështroi brenda tek kalonte anë tyre: fëmijë në tryezë, plaka, vajza, të gjitha fytyra të qeta, të heshtura. Atij i bëhej sikur drita buronte nga brenda tyre; ndihej i lehtë, shpejt mbërriti në Valdbah te shtëpia e priftit.
Njerëzit ishin ulur në tryezë kur hyri ai brenda; kaçurrelat e verdhë i qarkonin fytyrën e zbehtë, cepat e syve e të gojës i regëtinin, rrobat i kishte të grisura. Oberlini i uroi mirëseardhjen, e mori për ndonjë zanatçi: "Mirëseerdhët, edhe pse nuk ju njoh" - "Jam mik i Kaufmanit dhe ju sjell të fala prej tij." - "Kini mirësinë e më thoni emrin?" - "Lenc." - "Ha, ha, ha, janë shtypur gjëra prej jush?
A nuk kam lexuar disa drama të shkruara nga një zotëri me këtë emër?" - "Po, por ju lutem të mos më gjykoni mbas tyre." Vazhduan të bisedojnë, ai mezi gjente fjalët dhe fliste me të shpejtë, por me mundim; pak nga pak u qetësua - dhoma familjare, fytyrat e qeta që dilnin nga hija: fytyra e çelët e fëmijës, ku dukej se prehej gjithë drita e që shihte lart me kureshtje e mirëbesim, deri te nëna që rrinte ulur prapa në hije si një engjëll. Ai filloi të tregonte për vendin e tij; vizatoi lloje-lloje veshjesh popullore, njerëzit iu afruan gjithë vëmendje, tani po e ndiente veten si në shtëpi të vet.
Fytyra e tij e zbehtë fëminore që tani buzëqeshte, tregimi i tij plot ngjyra! Erdh e u qetësua; po i bëhej sikur nga errësira shfaqeshin sërish trajta të vjetra, fytyra të harruara, po zgjoheshin këngë të moçme, ai ishte tej, shumë larg. Më në fund erdhi koha për të shkuar. E shoqëruan përtej rrugës: shtëpia e priftit ishte e vogël, i dhanë një dhomë te godina e shkollës. Ai u ngjit lart. Aty sipër ishte ftohtë, një dhomë e madhe e zbrazët me një shtrat të lartë në fund. Vendosi fenerin mbi tryezë dhe zuri të ecte tutje-tëhu. Iu kujtua përsëri dita kur po vinte në këtë vend ku ndodhej tani.
Dhoma te shtëpia e priftit me dritat e saj dhe fytyrat e dashura, i dukej gjithçka si hije, si ëndërr, dhe u ndje sërish i zbrazët, ashtu si atëherë në mal; por nuk mund ta mbushte zbrazëtinë me asgjë, drita ishte shuar, errësira kishte përpirë gjithçka. E mbërtheu një frikë pa emër. Brofi në këmbë, rendi përmes dhomës, shkallëve poshtë, përpara shtëpisë; por më kot, gjithçka ishte e errët, hiçgjë - ai vetë ishte një ëndërr.
E pllakosnin mendime të shkëputura, ai i rrokte ato fort; i bëhej sikur duhej të thoshte një e dy "Ati ynë". S'po e gjente dot më veten; një instinkt i errët e shtynte të shpëtonte vetveten. Përplasej pas gurëve, gërvishtej me thonj; dhimbja filloi t'ia kthente vetëdijen. U hodh brenda në pus, por ujët ishte i cekët, zuri të llokoçitej aty brenda. Erdhën njerëz; e kishin dëgjuar, i thirrën në emër. Oberlini mbërriti me vrap. Lenci kishte ardhur sërish në vete, krejt vetëdija e gjendjes së tij iu shfaq para syve, ndihej i lehtë. Tani po i vinte turp dhe maraz që i kishte trembur ata njerëz të mirë; u tha se e kishte zakon të lahej me ujë të ftohtë, pastaj u ngjit prapë sipër; kapitja më në fund e mposhti.
Të nesërmen ndihej mirë.
Ngarendte mbi kalë së bashku me Oberlinin: shpate të gjera malesh, që mblidheshin e binin nga lartësi të mëdha në një luginë të ngushtë gjarpëruese që ngjitej pastaj në disa drejtime maleve përpjetë; shkëmbinj të mëdhenj që shpërhapeshin poshtë; pak pyll, por i shtrirë në një tis të hirtë të ngrysur; pamja shtrihej drejt perëndimit në brendësi të vendit dhe mbi vargmalin që zbriste drejt për nga jugu dhe veriu, me maja madhështore, të ngrysura e të zhytura në heshtje, si një ëndërr vagulluese...
Por gjithçka durohej për sa kohë drita varej mbi luginë; aty nga mbrëmja e kapte një frikë e çuditshme, i vinte t'i rendte diellit nga pas. Ndërkohë që sendet zhyteshin gjithmonë e më shumë në hije, gjithçka i bëhej si në ëndërr dhe kundra tij; e zinte një frikë si fëmijët që duhet të flenë në errësirë; i bëhej sikur ishte i verbër. Makthi i marrëzisë po vinte tani duke u rritur, ulej te këmbët e tij: i hapej para syve mendimi pa shpëtim se gjithçka ishte një ëndërr; kapej e mbërthehej pas gjithë sendeve.
Mbërrinin e iknin me shpejtësi para tij trajta, ai rendte pas tyre; ishin hije, jeta po dilte jashtë tij, gjymtyrët i kishte krejt të ngrira. Fliste, këndonte, recitonte pasazhe nga Shekspiri, kapej pas çdo gjëje që më parë do t'ia kishte gufuar gjakun me shpejtësi, orvatej me gjithçka por më kot - ftohtë, ftohtë! I duhej pastaj të dilte përjashtë në natyrë të hapur. Drita e pakët që e copëtonte nata i bënte mirë kur sytë i mësoheshin me errësirën; hidhej brenda në pus, efekti rrëqethës i ujit i bënte dhe ai mirë; kishte diku edhe një shpresë të fshehur për ndonjë sëmundje - tani lahej me më pak zhurmë.
Kjo prozë e shkurtër, për të cilën studiuesit ende sot nuk janë në një mendje nëse duhet të quhet tregim i mbyllur apo i ndërprerë, mjafton për ta cilësuar shkrimtarin që u shua në moshën 23-vjeçare sa dramaturg aq dhe prozator të thellë, një mjeshtër i zhbirimit të psikologjisë dhe shoqërisë njerëzore, që arriti suksesin e vërtetë vetëm në fillim të shekullit 20. Kështu ndodhi me "Dantonin", kështu sidomos me "Vojcekun", por edhe me tregimin "Lenc".
Ky bën pjesë në ato krijime të rralla të gjithë letërsisë së shekullit të 20 ku tentohet zbërthimi i psiqikës së mbishtresave dhe të nënshtresave, shkurt i nënvetëdijes së njeriut, ku progresioni i sëmundjes ndiqet me një realizëm të pamëshirshëm, duke u ndërthurur njëkohësisht me peizazhe vigane të natyrës. Ndaj shpesh Byhnerin e cilësojnë si pararendës të psikanalizës, pasi ishte njëkohësisht njohës i anatomisë dhe psiqikës (sa mund të njiheshin këto në ato vite) dhe shkrimtar i thellësive të shpirtit.
Dorëshkrimi i papërfunduar u botua postum më 1839. Për ta shkruar këtë tregim, që e filloi në pranverë të vitit 1835, Byhneri u mbështet mbi jetën reale të shkrimtarit gjerman Jakob Michael Reinhold Lenz (1751-1792), në periudhën kur ky ishte përfshirë nga çrregullimet mendore. Jakob Lenci pat qenë në Koenigsberg nxënës i Kantit. Më pas u lidh ngushtë në Strasburg me Gëten, i cili e mori me vete edhe në Vajmar. Me poemat e tij romantike u bë njëri nga përfaqësuesit kryesorë të lëvizjes Stuhi dhe Vrull. Pasi iu shfaq sëmundja mendore, një skizofreni paranojake, e dërguan më 1778 te filantropisti dhe kleriku Oberlin.
Më pas vajti tek i ati në Riga, ku vazhdoi të kurohej. Mbas vitit 1780 zhvendoset në Rusi ku punon si tutor privat në Shën Petersburg dhe në Moskë. Gjendet një ditë i vdekur e i braktisur në një rrugë të këtij qyteti, varri nuk i njihet. Tregimi i Byhnerit mbështetet mbi rrëfimin e priftit Johann Friedrich Oberlin që është gjithashtu personazh i tij, si dhe mbi disa letra të vetë Lencit. Gati gjysma e tekstit i përket rrëfimit të Oberlinit, për këtë arsye Byhneri është fajësuar shpesh për plagjiaturë. Mirëpo marrja e kronikës fjalë për fjalë nuk duket se është bërë "fshehurazi" por krejt hapur, për hir të një realizmi sa më të imtë dhe konkret. Gjithashtu duket se nuk qëndron vlerësimi i këtij teksti si një fragment; edhe pse ndihet që mungon dora e fundit, tregimi në vetvete është, për mendimin tonë, mjaft i plotë. Më poshtë një fragment nga faqet e para.
Georg Byhner Lenc
Më 20 janar Lenci udhëtonte nëpër male. Majat e shpatet e larta nën dëborë, luginat përposhtë gur i hirtë, syprina të gjelbërta, shkëmbinj dhe bredha. Ishte një i ftohtë i lagësht, ujët kullonte teposhtë karpave dhe kërcente përmbi rrugë. Degët e bredhave vareshin të rënda në ajrin gjithë lagështi.
Nëpër qiell shkonin re gri, të ngjeshura fort pas njëra-tjetrës - e pastaj avujt e mjegullës që çoheshin përpjetë dhe fërkoheshin të rëndë e të lagësht pas shkurrnajave, ngatharaqë të flashkët. Ai vazhdonte tutje shpërfillës, nuk e kishte mendjen fare te rruga, herë ngjitej përpjetë dhe herë zbriste përposhtë. Lodhje nuk ndjente, veç herë pas here një si maraz që nuk mund të ecte kokëposhtë.
Në fillim i bëhej një si shtypje në kraharor, kur shpërthenin ashtu shkëmbinjtë, pylli i hirtë nën të shkundej dhe mjegulla herë i gëlltiste trajtat dhe herë i zhvishte përgjysmë gjymtyrët e hatashme; një shtypje përbrenda kërkonte diçka, si ëndrra të humbura, por nuk gjente asgjë. Gjithçka i dukej kaq e vogël, kaq e afërt e kaq e lagur; do kish dashur ta shtynte botën prapa vatrës. Nuk e kuptonte që i duhej kaq shumë kohë për të zbritur teposhtë një shpati, për të arritur një pikë të largët; mendonte se gjithçka do mund ta maste me disa pak hapa.
Veç nganjëherë - kur stuhia hidhte retë në luginë dhe nga pyjet ngrihej avull, kur zërat zgjoheshin në shkëmbinj, njëherë si bubullima që jehonin larg e pastaj që çoheshin me tërbim me rrapëllima që dukeshin sikur këndonin me një gëzim të egër këngën e tokës dhe retë hapeshin si kuaj të egër hingëllitës dhe drita e diellit depërtonte mes tyre duke tërhequr shpatën e vet vezulluese përmbi sipërfaqet me borë, aq sa një dritë e çelët verbuese priste përmbi maja deri në lugina; ose kur stuhia i dëbonte retë përposhtë dhe çante mes tyre liqene dritë të kaltra e pastaj shuhej jehona e erës dhe poshtë nga grykat e nga majat e bredhave çohej një si këngë djepi me tinguj kambanash ndërsa nga bluja e thellë ngjitej një e kuqe e lehtë dhe re të vogla flatronin mbi krahë të argjendtë dhe gjithë majat e maleve, të mprehta e të forta shkëlqenin e vezullonin tejetej mbi atë vend - ai ndiente një shqyerje në kraharor, mbante këmbët duke dihatur, me trupin e përkulur nga para e me sy e gojë të çapëlyer, tek mendonte se duhej ta tërhiqte shtrëngatën në vete, duhej të rrokte gjithçka, shtrihej shakull mbi tokë, e rrëmonte veten thellë në gjithësi, me një ëndje që i shkaktonte dhimbje; ose rrinte i qetë, e vinte kokën mbi myshk dhe mbyllte sytë përgjysmë e pastaj diçka e tërhiqte për së largu, toka i shmangej nën vete, ajo bëhej e vogël si një yll shtegtar dhe kridhej në një rrymë shkumëzuese që tërhiqte poshtë tij rrjedhën e vet të kthjellët.
Por këto ishin vetëm çaste; e pastaj ai ngrihej i esëllt, i vendosur e i qetë, si t'i kishte kaluar para syve një lojë me hije - nuk mbante më mend asgjë.
... Ishte errur, qielli dhe toka shkriheshin në një të vetme. Ishte sikur ta ndiqte pas diçka, sikur do ta mbërrinte një gjë e llahtarshme, diçka që njerëzit nuk e durojnë dot, sikur marrëzia i ishte qepur nga pas mbi kalë. Më në fund dëgjoi zëra; pa drita dhe u ndje i lehtësuar. I thanë që i duhej edhe një orë rrugë deri në Valdbah. Eci përmes fshatit. Dritat vezullonin përmes dritareve, ai vështroi brenda tek kalonte anë tyre: fëmijë në tryezë, plaka, vajza, të gjitha fytyra të qeta, të heshtura. Atij i bëhej sikur drita buronte nga brenda tyre; ndihej i lehtë, shpejt mbërriti në Valdbah te shtëpia e priftit.
Njerëzit ishin ulur në tryezë kur hyri ai brenda; kaçurrelat e verdhë i qarkonin fytyrën e zbehtë, cepat e syve e të gojës i regëtinin, rrobat i kishte të grisura. Oberlini i uroi mirëseardhjen, e mori për ndonjë zanatçi: "Mirëseerdhët, edhe pse nuk ju njoh" - "Jam mik i Kaufmanit dhe ju sjell të fala prej tij." - "Kini mirësinë e më thoni emrin?" - "Lenc." - "Ha, ha, ha, janë shtypur gjëra prej jush?
A nuk kam lexuar disa drama të shkruara nga një zotëri me këtë emër?" - "Po, por ju lutem të mos më gjykoni mbas tyre." Vazhduan të bisedojnë, ai mezi gjente fjalët dhe fliste me të shpejtë, por me mundim; pak nga pak u qetësua - dhoma familjare, fytyrat e qeta që dilnin nga hija: fytyra e çelët e fëmijës, ku dukej se prehej gjithë drita e që shihte lart me kureshtje e mirëbesim, deri te nëna që rrinte ulur prapa në hije si një engjëll. Ai filloi të tregonte për vendin e tij; vizatoi lloje-lloje veshjesh popullore, njerëzit iu afruan gjithë vëmendje, tani po e ndiente veten si në shtëpi të vet.
Fytyra e tij e zbehtë fëminore që tani buzëqeshte, tregimi i tij plot ngjyra! Erdh e u qetësua; po i bëhej sikur nga errësira shfaqeshin sërish trajta të vjetra, fytyra të harruara, po zgjoheshin këngë të moçme, ai ishte tej, shumë larg. Më në fund erdhi koha për të shkuar. E shoqëruan përtej rrugës: shtëpia e priftit ishte e vogël, i dhanë një dhomë te godina e shkollës. Ai u ngjit lart. Aty sipër ishte ftohtë, një dhomë e madhe e zbrazët me një shtrat të lartë në fund. Vendosi fenerin mbi tryezë dhe zuri të ecte tutje-tëhu. Iu kujtua përsëri dita kur po vinte në këtë vend ku ndodhej tani.
Dhoma te shtëpia e priftit me dritat e saj dhe fytyrat e dashura, i dukej gjithçka si hije, si ëndërr, dhe u ndje sërish i zbrazët, ashtu si atëherë në mal; por nuk mund ta mbushte zbrazëtinë me asgjë, drita ishte shuar, errësira kishte përpirë gjithçka. E mbërtheu një frikë pa emër. Brofi në këmbë, rendi përmes dhomës, shkallëve poshtë, përpara shtëpisë; por më kot, gjithçka ishte e errët, hiçgjë - ai vetë ishte një ëndërr.
E pllakosnin mendime të shkëputura, ai i rrokte ato fort; i bëhej sikur duhej të thoshte një e dy "Ati ynë". S'po e gjente dot më veten; një instinkt i errët e shtynte të shpëtonte vetveten. Përplasej pas gurëve, gërvishtej me thonj; dhimbja filloi t'ia kthente vetëdijen. U hodh brenda në pus, por ujët ishte i cekët, zuri të llokoçitej aty brenda. Erdhën njerëz; e kishin dëgjuar, i thirrën në emër. Oberlini mbërriti me vrap. Lenci kishte ardhur sërish në vete, krejt vetëdija e gjendjes së tij iu shfaq para syve, ndihej i lehtë. Tani po i vinte turp dhe maraz që i kishte trembur ata njerëz të mirë; u tha se e kishte zakon të lahej me ujë të ftohtë, pastaj u ngjit prapë sipër; kapitja më në fund e mposhti.
Të nesërmen ndihej mirë.
Ngarendte mbi kalë së bashku me Oberlinin: shpate të gjera malesh, që mblidheshin e binin nga lartësi të mëdha në një luginë të ngushtë gjarpëruese që ngjitej pastaj në disa drejtime maleve përpjetë; shkëmbinj të mëdhenj që shpërhapeshin poshtë; pak pyll, por i shtrirë në një tis të hirtë të ngrysur; pamja shtrihej drejt perëndimit në brendësi të vendit dhe mbi vargmalin që zbriste drejt për nga jugu dhe veriu, me maja madhështore, të ngrysura e të zhytura në heshtje, si një ëndërr vagulluese...
Por gjithçka durohej për sa kohë drita varej mbi luginë; aty nga mbrëmja e kapte një frikë e çuditshme, i vinte t'i rendte diellit nga pas. Ndërkohë që sendet zhyteshin gjithmonë e më shumë në hije, gjithçka i bëhej si në ëndërr dhe kundra tij; e zinte një frikë si fëmijët që duhet të flenë në errësirë; i bëhej sikur ishte i verbër. Makthi i marrëzisë po vinte tani duke u rritur, ulej te këmbët e tij: i hapej para syve mendimi pa shpëtim se gjithçka ishte një ëndërr; kapej e mbërthehej pas gjithë sendeve.
Mbërrinin e iknin me shpejtësi para tij trajta, ai rendte pas tyre; ishin hije, jeta po dilte jashtë tij, gjymtyrët i kishte krejt të ngrira. Fliste, këndonte, recitonte pasazhe nga Shekspiri, kapej pas çdo gjëje që më parë do t'ia kishte gufuar gjakun me shpejtësi, orvatej me gjithçka por më kot - ftohtë, ftohtë! I duhej pastaj të dilte përjashtë në natyrë të hapur. Drita e pakët që e copëtonte nata i bënte mirë kur sytë i mësoheshin me errësirën; hidhej brenda në pus, efekti rrëqethës i ujit i bënte dhe ai mirë; kishte diku edhe një shpresë të fshehur për ndonjë sëmundje - tani lahej me më pak zhurmë.
