Në kuadër të “Javës së Albanologjisë” që u mbajt për tri ditë me radhë në Prishtinë, janë zhvilluar pesë sesione të veçanta në fushat e gjuhësisë, letërsisë, historisë, folklorit dhe etnologjisë, ku kanë diskutuar 110 studiues nga mbi 20 institute kërkimore, shkencore e arsimore prej hapësirave mbarëshqiptare. “Shqiptarët dhe Perandoria Osmane” ishte tema bosht e sesionit të historisë në ditën e fundit të konferencës shkencore, ku u mbajtën disa kumtesa nga historianë dhe studiues të njohur. “Turq që luftojnë turq”, ishte kumtesa që mbajti historiani Pëllumb Xhufi në këtë konferencë. Përdorimi i pasaktë i cilësorëve “turq” e “grekë” ka prodhuar keqkuptime, të cilat nacionalizmat ballkanike janë përpjekur t’i përdorin në dëm të shqiptarëve
“Turq që luftojnë turq” është shkëputur prej një relacioni nga Himara, bërë nga mitropoliti i Durrësit, Simeon Lascari, më 12 mars 1661. Ky, mes të tjerash, flet edhe për dy fshatra, Dukat e Progonat, të cilat atë kohë ishin ngritur kundër Portës së Lartë. “Dukati,- shkruan mitropoliti, – është një fshat me një mijë banorë, të cilët janë turq kryengritës. Gjithashtu, vazhdon ai, “ndodhet aty edhe fshati Progonat, që bën gjithsej dy mijë banorë; edhe ata janë turq, që luftojnë kundër turqve”. Kjo frazë e shkëputur nga relacioni i mitropolitit të Durrësit, e meriton vërtet një analizë të kujdesshme. Përcaktimi “turk” që u bëhet aty banorëve të fshatit Dukat dhe të atij Progonat, nuk nënkupton qenien etnike të tyre, por thjesht atë fetare dhe cilësori “turk” aty vlen për “mysliman”. Në fakt, fshatrat në fjalë, ashtu si shumë fshatra të tjera në atë trevë të Labërisë, kishin ndryshuar besim e ishin bërë myslimane vetëm ndonjë dekadë më parë. Rasti ynë është, kështu, emblematik për keqkuptimin që ka shkaktuar shpesh barazimi arbitrar i besimit me kombësinë. Jo vetëm administrata osmane i është përmbajtur këtij koncepti, kur myslimanët i ka trajtuar si “turq”, pavarësisht kombësisë reale të tyre. Këtë ekuacion të rremë e kanë zbatuar për shumë kohë, deri në shek. XX, edhe zyra e kancelari perëndimore. Dokumentet venedikase, spanjolle, napoletane, franceze, vatikane e më tej, ruse, serbe, greke etj., i emërtojnë shqiptarët myslimanë pikërisht me fjalën “turk”. Për shekuj me radhë, oborret e Evropës mesjetare, por edhe qeveritë e Evropës moderne, në planet e tyre për Shqipërinë dhe për Ballkanin, thjesht i injoruan shqiptarët myslimanë, pavarësisht se këta përbënin shumicën e popullsisë në Shqipëri dhe një faktor të paneglizhueshëm në zhvillimet gjeopolitike të Ballkanit.
Për ta, shqiptarët myslimanë ishin thjesht “turq”, që në rastin më të mirë duheshin injoruar, kurse në rastin më të keq duheshin trajtuar si pjesë e së keqes. Në mënyrë të ngjashme, ortodoksët shqiptarë janë cilësuar prej shumëkujt si “grekë”, meqenëse i përkasin kishës lindore, që gabimisht është quajtur shpeshherë “kishë greke”. Duhet thënë gjithsesi, se autorët tanë të shek. XVI-XVIII, bëjnë një dallim të qartë mes “turqve etnikë” dhe “turqve shqiptarë”. Në vitin 1623 Pjetër Mazreku i relatonte Romës se prej 12 000 “turqve” që jetonin atë kohë në Prizren, “thuajse të gjithë ishin shqiptarë”. Nga ana e tij, ipeshkvi i Shkodrës, Pjetër Bogdani, i quante myslimanët shqiptarë “bashkëkombës”, duke mos harruar të kujtojë edhe dashurinë që ekzistonte ndonjëherë mes tyre e të krishterëve dhe që shpesh rridhte edhe nga lidhjet familjare që ekzistonin mes njëri-tjetrit. Gjithsesi, përdorimi i pasaktë i cilësorëve “turq” e “grekë” ka prodhuar keqkuptime, të cilat nacionalizmat ballkanike janë përpjekur t’i përdorin në dëm të shqiptarëve. Së dyti, pohimi i mitropolitit Simeon Lascari jep shkas për të reflektuar për një tjetër problem të historiografisë, siç është ai i marrëdhënieve të shqiptarëve myslimanë me pushtetin osman. Këtu kemi një provë të qartë se këto, njëlloj si ato të krishtera, ngrinin kokë kundër Portës së Lartë për arsye që s’kishin fare të bënin me fenë.
Në fakt, njësimi në fe me pushtuesit osmanë nuk arriti t’i njësonte myslimanët shqiptarë me pushtuesit dhe nuk i pengoi ata të ngrinin krye kundër tyre. Kryengritje të hershme, qysh në fazën e parë të islamizimit, raportohen në Bastar dhe në Kurjan të zonës së Krujës, në vitet 1565 e 1574. Një kryengritje e fuqishme shpërtheu para vitit 1586 në dervenllëkun e madh të Kaçanikut. Kryengritësit shqiptarë myslimanë kishin dëbuar me atë rast garnizonin dhe administratën osmane dhe, madje, kishin vrarë edhe kadiun osman. Vlen të theksohet se me kryengritësit ishin bashkuar edhe shumë rajà të krishterë. Paskëtaj, Porta e Lartë urdhëroi ndërtimin e një kalaje në Kaçanik, për të mbajtur nën kontroll popullsinë e atyre anëve. Akoma më masive dëshmohet kryengritja e banorëve myslimanë të krahinave të Dibrës e të Tetovës, që vazhdoi nga viti 1592 deri në 1595. Numri i kryengritësve arriti shifrën mbresëlënëse të 10 mijë personave. Më 1606, në Lopës të Kurveleshit u ngritën banorët dhe kryengritja e tyre u shtri në gjithë krahinën. U dëbua administrata osmane dhe dy sanxhakbejlerë që kishin ardhur për të shtypur kryengritjen mbetën të vrarë. Më 1638, në Elbasan plasi një kryengritje e madhe, e drejtuar nga një prej krerëve të familjes Biçakçiu, të cilin Sulltani e shpalli “tradhtar të fesë dhe të shtetit tim”. Më 1703, myslimanë nga Mati bashkë me të krishterë nga Selita dhe Macukulla ngritën krye dhe sulmuan kalanë e Stelushit. Më 1703, u ngritën kundër Portës banorët e Progonatit e të Kardhiqit. Me kryengritësit u bashkua edhe dizdari i kalasë së Tepelenës, Muço Hyso, i cili ishte imponuar në këtë post që në vitin 1698, pasi kishte udhëhequr një kryengritje të 300 banorëve të krishterë të asaj treve. Brenda vitit 1704, kryengritja përfshiu gjithë krahinën e Kurveleshit dhe për shtypjen e saj valiu i Rumelisë mobilizoi të gjithë komandantët e vilajetit, duke përfshirë edhe Hydaverdi Pashën, që atë kohë ishte mytesarif-sanxhakbe i sanxhakëve të Shkodrës, Dukagjinit e Prizrenit.
Ndonjë vit më parë, ky kishte arritur të shtypte një kryengritje të fuqishme në krahinat e Kolonjës, Oparit dhe Përmetit. Krahinat e Kurveleshit, Kolonjës e Përmetit u bënë teatër kryengritjesh të mëdha edhe në vitin 1707. Por vatrën e tyre duket se këto kryengritje e kishin tek lëvizjet e banorëve myslimanë të Margëlliçit e Paramithisë, në Çamëri, të cilët prej disa vitesh kishin zënë kështjellat e refuzonin të njihnin administratën osmane. Disa vite më vonë, më 1714, 1500 kryengritës nga Margëlliçi sulmuan kështjellën dhe dëbuan funksionarët osmanë. Margëlliçiotët konsideroheshin popull kryengritës e armiq të Portës. Në vitin 1756, kryengritësit nga Margëlliçi tentuan një inkursion në Xeromero, ku ata u afruan me anë të detit: në këtë rast në ndihmë të tyre erdhën 4 anije ulqinake, që siguruan transportin e trupave. Ky bashkëpunim i margëlliçjotëve me ulqinakët shqetësoi jo vetëm Portën e Lartë, e cila i kishte shtetas të vet, por edhe Republikën e Venedikut, e cila trembej se kjo aleancë e rrezikshme ushtarake mund të kthehej një ditë edhe kundër zotërimeve të veta në detin Jon).
Kryengritjet e myslimanëve shqiptarë merrnin shkas, si zakonisht, nga taksat e rënda, nga zullumet dhe arbitraritetet e administratës osmane. Me gjuhën e sotme, do mund të thuhej se ato kishin karakter ekonomik. Në fakt nuk është krejt kështu. Ne e dimë që tek shqiptarët e shek. XV-XVII shquhet tashmë një vetëdije e përkatësisë, që i bënte ata të ndjeheshin të ndryshëm nga të tjerët, dhe solidarë me njëri-tjetrin. Epopeja e Skënderbeut kishte luajtur një rol mjaft të rëndësishëm në forcimin e kësaj vetëdijeje tek shqiptarët e besimit të krishterë, sigurisht, por edhe tek ata të besimit mysliman, siç e tregon rasti që po citojmë më poshtë.
Në vitin 1607, një agjitator shqiptar i kryengritjeve anti-osmane, Pal Dukagjini, njoftonte Dogjin e Venedikut për një lëvizje kryengritëse të drejtuar nga Idar Maneshi, mysliman shqiptar nga malësia e Krujës. Ky, bashkë me tre mijë trima, kishte ngritur krye në malësitë e Dukagjinit, Kthellës e Selitës dhe kishte angazhuar në luftime një numër të madh sanxhakbejlerësh nga krahinat fqinje. Sipas relatorit, Maneshi paskej deklaruar se dëshironte të bëhej si Skënderbeu i dikurshëm. Ky njoftim është shumë interesant, dhe jo vetëm për faktin që dëshmon se nervi kryengritës kundër pushtuesve osmanë gjallonte fort edhe ndër myslimanët shqiptarë (në fakt, kryengritja e Idar Maneshit dëshmohet të ketë qenë më masivja e kapërcimit të shek. XVI-XVII). Shumë interesant është raporti i Idar Maneshit dhe i shokëve të tij të armëve me figurën e Skënderbeut. Dihet tashmë se Skënderbeu mbeti edhe në shek. XVI-XVIII një figurë referenciale për të krishterët shqiptarë, katolikë e ortodoksë: jo më kot himarjotët, në shek. XVI apo në shek. XVIII e quanin Skënderbeun “mbretin” e tyre.
E po ashtu, në 1607 Mark Gjini krenohej me faktin që gjyshi i tij kishte luftuar nën urdhrat e Skënderbeut. Por është akoma më mbresëlënës fakti që figura e Skënderbeut mbetej një referencë e lavdishme historike edhe për myslimanë shqiptarë, për kryengritësit shqiptarë, siç ishte rasti i Idar Maneshit dhe trimave të tij. Dhe një gjë e tillë konsiderohej aq normale, saqë rreth 50 vjet më vonë nga kryengritja e Idar Maneshit, në vitin 1658, kleriku katolik Pjetër Bogdani shprehte shpresën e madhe se bëmat e dikurshme të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, do mund t’i përsëriste në kohën e tij ndonjë prijës mysliman, i shquar për vullnetin, ndjenjat dhe veprat e mira, i cili do u printe drejt fitores kryengritësve shqiptarë, si dikur Skënderbeu. Centralitetin e figurës së Skënderbeut, si simboli i qëndresës kundër pushtimit osman, e konfirmon në vitin 1610 edhe Arqipeshkvi i Tivarit, Marin Bici. Sipas tij, bëmat e Kastriotit kundër turqve tregoheshin e këndoheshin në tubimet e besimtarëve katolikë, ku shpeshherë ishin të pranishëm edhe myslimanët. Pavarësisht potencialit të madh kryengritës që shprehnin shqiptarët myslimanë, në shek. XV-XVII, Papati, Mbretëria e Spanjës, ajo e Napolit apo Republika e Venedikut, treguan interes vetëm ndaj komuniteteve shqiptare të krishtera. Ato i lanë jashtë projekteve çlirimtare popullsitë myslimane. Edhe regjimi i kapitulacioneve, që fuqitë evropiane ia imponuan Portës së Lartë duke filluar nga fundi i shek. XVII, synonte, veç të tjerash, të siguronte mbrojtjen e së drejtës së ushtrimit të fesë e më tej, njohjen e autonomive lokale për popullsitë e krishtera shqiptare.
Paragjykimet me sfond fetar, që përcaktuan këtë qasje të diferencuar ndaj të krishterëve e myslimanëve shqiptarë, ishin në themel edhe të projekteve të mëvonshme për organizimin e shtetit shqiptar mbi bazën e kantoneve. Akoma më shumë, ato ndikuan shpeshherë edhe për të përkeqësuar marrëdhëniet midis komuniteteve të ndryshme fetare në Shqipëri. Në fakt, pasojat negative në Shqipëri të një politike të bazuar mbi paragjykimet fetare, i parandjeu ndonjë intelektual e studiues evropian, siç qe rasti i albanologut italian Antonio Baldaçi dhe i atij austriak, Theodor Ippen. Të dy këta e nënvizonin me forcë rolin vendimtar të myslimanëve në betejat për liri e pavarësi të kombit shqiptar. Në vitin 1898 Teodor Ippen, që jo rastësisht u emërua si këshilltar i Delegacionit Austro-Hungarez në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, në 1912-1913, i shkruante ministrit të Jashtëm austro-hungarez: “Ne kemi gabuar vazhdimisht, sepse e kemi konsideruar Shkodrën dhe viset katolike të Veriut, sikur të ishin e gjithë Shqipëria”.
Në fakt, aty nga fundi i shek. XIX, Austro-Hungaria e ndryshoi rrënjësisht politikën e saj ndaj myslimanëve shqiptarë dhe kaloi nga një qasje parciale (Kultusprotektorat), në një qasje tërësore të elementit shqiptar, duke i kushtuar kujdes të veçantë pikërisht elementit mysliman. Por akoma më të ndërgjegjshëm për këtë qasje diskriminuese e përçarëse ndaj çështjes shqiptare ishin aktivistët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Këta i refuzuan me forcë qëndrimet që ekzaltonin rolin e fesë dhe që binin ndesh me projektin e tyre për një shtet unitar, e pra laik, të ngritur sipas ideve të Jean Jacques Rousseau e të iluministëve të tjerë. Mbi këtë bazë, ishin patriotë të vijës së parë, si Vaso Pasha, Ndre Mjeda, Nikoll Ivanaj, Anselmo Lorechio, Hilë Mosi, të cilët u hodhën me forcë e me pasion për të mbrojtur, faqe Evropës, vëllezërit e tyre myslimanë. “Maometant e Shkjipëris jan më të mirët patriotë”, shkruante në 20 prill 1886 patrioti Thimi Mitko. Kjo, edhe nëse nuk ishte e vërtetë, ishte e bukur dhe qëllimmirë, sidomos e thënë nga një patriot i vijës së parë dhe i besimit të krishterë.
