Prec Zogaj Biseda e fundit me Kadarene para arratisjes ne France

Publicisti dhe politikani Zogaj evokon ditët e fundit të Kadaresë në Tiranë, para se të largohej drejt Francës. Dyshimet e shkrimtarit të madh për regjimin dhe vargjet që paralajmëruan largimin e tij. “Këtu do të shpërthejnë gjirizet! – shpërtheu papritur me një ton të rëndë plot pikëllim, që nuk ia kisha dëgjuar ndonjëherë”

….Në fillim të shtatorit 1990, Kadare erdhi në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, ku kishte sjellë për botim librin dorëshkrim me novela e tregime “Ëndrra mashtruese”. Unë isha emëruar në muajin mars shef i redaksisë së prozës së shkurtër atje. Ishte në nderin tim ta prisja dhe t’i shprehja admirimin dhe mirënjohjen e redaksisë për librin e ri. Më dëgjoi, nuk foli një copë herë, pastaj pyeti për botimin. I shpjegova procedurën, që me siguri ai e kishte dëgjuar sa e sa herë: nëse nuk kishte vetë ai ndonjë gjë për të shtuar a hequr si autor, dorëshkrimin e redaktuar nga redaktorja Lumturie Prizreni do ta firmosja unë, pastaj do t’ia kaloja  për firmën e fundit drejtorit, Gaqo Bushaka. “Kaq!” m’u bë se tha mes pyetjes dhe pohimit vështrimi i tij vezullues prapa xhamit të trashë të syzeve optike që mbante. E mundonte diçka dhe unë po ndihesha vërtet në siklet se nuk dija çfarë mund t’i thosha tjetër për t’i hequr çdo merak. Zbritëm pa fjalë shkallët e brendshme të ndërtesës, isha në dilemë ta ftoja apo jo për kafe, si përfundim vendosa për “jo”, kafeneja e vogël e ndërmarrjes sonë në një aneks të katit të parë ishte plotësisht e padenjë për lartësinë e tij. Pasi bëmë edhe disa hapa në oborr, Kadareja u ndal pak dhe tha:

-Piramida si t’u duk?

“Piramida” ishte titulli i njërës prej novelave të përmbledhjes së tij të re.

-E mrekullueshme, – iu përgjigja aty për aty.- Më e mira e gjithë librit.

-Ashtu mendoj dhe unë, – tha pasi heshti sërish disa sekonda. Por nuk u duk më i lehtësuar.

U ndamë. E pashë si po largohej bashkë me atë mundimin e tij të brendshëm, të pakuptueshëm, të pazbërthyeshëm. “Që ndoshta e ka gjithmonë”, thashë me vete; ndoshta ishte në natyrën e tij të jetonte dhe të mos e fshihte dot kurdoherë të jetuarit në gjendjen prej të munduari. Ja, kjo ishte. Mendova se gjeta shpjegimin e enigmës që Kadare sikur ma kishte lënë barrë, teksa ishte larguar. Por po atë ditë poeti Agim Isaku, me të cilin ndaja një pjesë të mirë të kohës në diskutime letrare dhe politike, më dha një shpjegim tjetër për mundimin e Kadaresë kur i tregova për vizitën e tij në redaksi. Ka dashur të mësojë a e ke kuptuar nëntekstin e novelës, – tha. Dhe shtoi:- Ka dashur të kuptojë atmosferën e përgjithshme, a është marr vesh lart në Komitetin Qendror se ka dorëzuar një libër të ri, a ka interesim, a ka ndërhyrje prej andej. Kjo ka qenë jeta rutinë e Kadaresë me botimin, nuk ka përse të mos e ketë përsëri, – e mbylli Isaku me atë mënyrën e tij të veçantë të të folurit, që ngjyroste me ironi edhe gjërat e zakonshme. Duke dëgjuar këtë shpjegim, ajo që unë e kisha quajtur me vete “mundim natyror i shkrimtarit” u rrotullua si një gur para kaleodeskopit, duke m’u shfaqur në një pamje krejt tjetër. Ia dhashë një të qeshure të madhe të cilën Isaku e miratoi plotësisht. Sigurisht që e kishim kuptuar nëntekstin e novelës “Piramida”, përndryshe pse do ta pëlqenim kaq shumë, si mund të na mrekullonte një subjekt i stisur nga Egjipti i lashtë pa alegorinë e hollë dhe paralelizmin invadent kësaj radhe me muzeun në formë piramide të faraonit të kuq Enver Hoxha në mes të Tiranë! Pse nuk po interesohej njeri? Pse nuk po alarmohej njeri? Nga ta dija unë. Libri po ndiqte rrugën e tij normale të botimit: nga  redaktorja te unë si shef redaksie, pastaj te Gaqo Bushaka si drejtor i shtëpisë botuese dhe pastaj drejt e në shtypshkronjë, ku vështirë se do të haste pengesa në rrugën drejt librarive të vendit. Për çdo të papritur e kisha alibinë: novela e merrte temën nga Egjipti i lashtë dhe ishte një akuzë kundër mundimit dhe therorive njerëzore në shoqëritë e shtypura. Në rastin më të keq do të më shkarkonin për naiv dhe sylesh.

Kadare erdhi sërish një ditë tjetër. Kisha lajme për të. Librin e kishte lexuar edhe drejtori. Nuk doja ta gënjeja duke i thënë se ishte mrekulluar a diçka të tillë. Sipas meje, Gaqoja , një nga shkrimtarët më të mirë për fëmijë, nuk mrekullohej kurrë me letërsinë për të rritur. Por më kishte lavdëruar për “ thithjen” e një libri nga Kadareja, që do ta firmoste pa i hequr asnjë presje. Kadareja u tkurr sërish në atë mundimin e tij. Po unë tani e kisha kodin për të lexuar enigmën e tij prej të habituri dhe të palumturuari me lajmin e mirë. Ndoshta mendonte se aludimet dhe diversioni që kishte bërë me novelën “Piramida” nuk ishin të kapshëm, siç dëshironte ai dhe kjo e rrëzonte në themel atë novelë. Por ishte më e logjikshme të mendoje të kundërtën, që nuk dyshonte  se ne të gjithë, nga i pari te i fundit, i kishin kuptuar shumë mirë  nëntekstet dhe domethënien e novelës së tij “Piramida”, por nuk ishim ndjerë dhe askush mbi ne nuk ishte interesuar të dinte paraprakisht çfarë kishte brenda libri i tij i ri dhe gjithë kjo, në mos vibronte si vegimi i një kurthi në mendjen e tij të superndjeshme ndaj rreziqeve, ishte zbulimi i beftë i një realiteti tjetër që kontrastonte me zakonet brutale të kontrollit dhe censurës nga zyrat e posaçme të Partisë së Punës, shenjestër e përhershme e të cilave kishin qenë pikërisht librat e Ismail Kadaresë. Në episodin shumë domethënës të kalimit pa ndalesa dhe kontrolle drejt makinave të ofsejtit të librit të tij të fundit “Ëndrra mashtruese”, ku kishte jo një, por disa novela dhe tregime të pabotueshme sipas kritereve dhe standardeve ende në fuqi të metodës dogmatike të realizmit socialist, bota kishte ndryshuar më shumë dhe më shpejt se pritshmëria e tij. Duke ndjerë t’i rrëshqiste toka nën këmbë, regjimi, me sa duket, e kishte lënë pasdore, e kishte braktisur, për të mos thënë e kishte lënë në fatin e vet letërsinë për t’u fortifikuar në llogore të tjera më të rëndësishme, ku luhej fati i mbajtjes së pushtetit. Drejtësisht, logjikisht, por edhe paradoksalisht kjo ere reale lirie në oazin e letërsisë po verifikohej dhe po sendërtohej si e tillë me dorëshkrimin e shkrimtarit më të madh të vendit, i cili më shumë se kërkush tjetër brenda sistemit e kishte pohuar mungesën e lirisë me talentin e tij të rrallë. Në të njëjtin oborr ku ishim ndarë herën e parë dhe, mu sikur ta kishte lënë pezull aty merakun që kishte patur, më pyeti drejtpërsëdrejti a ishte kapur “drejt” prej meje mesazhi i novelës “Piramida”.

Plotësisht,- i thashë dhe që të mos krijoja asnjë ekuivok shtova aty për aty në një formë të pazakontë për mënyrën time të komunikimi : Unë dhe miqtë mi, Agimi, Remziu, Besniku, Iliriani, e dimë se e ke për muzeun e Enver Hoxhës por si botues unë nuk përgjigjem për aludimet, për leximin midis rreshtave. Rreshtat më duheshin. Letërsia është një tokë e mbushur me parabola. Botuesi s’ka përse vihet me tendencë në kërkim të nënkuptimeve të tyre. U tha, u dëgjua, u harrua. Të dy bëmë sikur nuk e kishim hapur atë temë. Herën e tretë Kadareja erdhi në redaksi kur libri “Ëndrra mashtruese” ishte bërë gati për t’u nisur në shtypshkronjë. Isha me Agim Isakun. Ky dhe Kadareja kishin një lidhje të veçantë, të dy kishin qenë miq të shkrimtarit Bashkim Shehu, djali i ish kryeministrit të vetëvrarë Mehmet Shehu, që po vuante dënimin me burg në një prej burgjeve politike të Shqipërisë. Kujtimi i kësaj miqësie ishte në një farë mënyre sekreti i tyre i përbashkët. Isaku fliste shumë hapur me Kadarenë, pa shumë kujdes sipas kritereve të mia idolatriste, që nuk do të thoshte pa respekt. I drejtohej me emër “Ismail”, i drejtonte pyetje si i barabartë, njëlloj siç më drejtohej mua, e korrigjonte, e kundërshtonte, çfarë ma hiqte trurin nga një anë. Por kur shihja se Kadaresë i pëlqente ky lloj komunikimi, që me sa dukej e tërhiqte në sferat e moshës së shpenguar rinore, ndjeja edhe zili për mikun tim.  Kadareja na ftoi për kafe në hotel Dajti. Për mua ishte një nder, por edhe Isaku u befasua pak. Kadareja nuk e kishte zakon të ftonte njeri për kafe. Me sa dukej ishte shumë i gëzuar për librin e ri dhe kishte dëshirë të na shprehte mirënjohjen mua si botues dhe Isakut si mik, idhtar dhe avokat i flaktë i tij . Ecëm më këmbë nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”, që ndodhej  në pjesën perëndimore të unazës së re, deri në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”. Biseda vërtitej rreth temave të tij të parapëlqyera të asaj periudhe, si për shembull liria e fesë ( ç’janë këto kafshë që rrinë e mendohen t’i hapim sot, t’i hapim nesër kishat e xhamijat!), liria e lëvizjes ( po, po kam të dhëna se vazhdojnë të vrasin në kufi si xhelatë, pavarësisht se çfarë thonë!), pluralizmi politik ( na thirri, me demek për konsultë dhe na tundi grushtin pa pikë turpi se pluralizmin është kali që ka shaluar reaksioni për të rrëzuar pushtetin popullor!). Ndryshoi duke folur, u bë nevrik, dukej qartë se ishte gjer në grykë me mëdyshjet dhe hipokrizinë e regjimit. Nuk e dinim atëherë dhe nuk na tha se i kishte shkruar një letër të gjatë Ramiz Alisë në të cilën e nxiste të shpejtonte në rrugën e reformave demokratike dhe në shkëmbim kishte marrë nga kryetari i shtetit, pas shumë ditësh, një përgjigje të ftohtë, të kalkuluar, si të shkruar me grup pune, në të cilën Presidenti i vinte në dukje shkrimtarit se ky nuk e kishte përmendur asnjëherë fjalën “parti”në letrën e tij. Kadareja ishte shumë skeptik se do të kishte hapje reale të vendit dhe vuante për ketë. Kur arritëm si pa kuptuar nën degët e varura rëndë-rëndë të pishave në oborrin e hotel Dajtit, ai pushoi se foluri. Të tre ngjitëm të heshtur shkallët e jashtme, hymë në sallonin e madh me tavan të lartë dhe llambadarë të kohës së  “paraçlirimit”, morëm djathtas, ecëm  disa metra në një korridor te gjatë e të gjerë me tapet të kuq, përsëri djathtas përmes një derë të hapur dykapakëshe me kuadrate xhami dhe ja ku përfunduam në bar-bufenë e hotelit. Ato pak njerëz që po pinin kafe apo po shtynin kohën atje ngritën kokat dhe panë me kureshtje në drejtim të Kadaresë, me njetin për t’i tërhequr vëmendjen dhe për ta përshëndetur. Kadare nuk ua hodhi sytë, u ul në një tryeze të lirë afër derës. Unë e Isaku u ulën anash tij. Një copë herë qëndruam pa folur duke pritur të na vinte porosia dhe duke gjerbur pastaj kafetë me njëfarë tensioni të çuditshëm. Një çast, papritur, Kadare nxori nga xhepi i pantallonave një letër të shtypur me makinë shkrimi dhe na e dha ta lexonim. Ishte poezia “ Kohë e pamjaftueshme”. Unë e kisha të njohur atë poezi. Ishte botuar në librin e tij të fundit “Ftesë në studio”. Edhe Agimi e kishte lexuar. Për të nderuar autorin u hoqëm sikur po e lexonim për herë të pare. Se si më erdhi pastaj, kur si të ishte shoku im i fëmijërisë, Kadare më tërhoqi vëmendjen me një prapamendim të dallueshëm te strofa e fundit:

I munduar gjer në çastin e fundit/Nga mosthënia, nga pengu tragjik/Një shenjë ndoshta të pakuptueshme /Do t’ju bëj të gjithëve e do ik…

Mendja jonë e stërvitur në leximin dhe artikulimin e dykuptimësive nuk kishte asnjë vështirësi t’i deshifronte këto vargje. Të lidhura me zhgënjimin e autorit, me faktin se ai kishte një ftesë për të shkuar në Francë bashkë me të shoqen, Elenën, dhe me hollësinë që qe përmendur shkarazi se edhe dy vajzat e tij kishin udhëtuar apo po udhëtonin jashtë shtetit, këto vargje ishin njoftimi i qartë i ikjes për të mos u kthyer kësaj radhe. Domethënë i arratisjes. Pasoi një heshtje gati-gati liturgjike, në të cilën u konsumuan marrja dijeni prej të treve përse ishte fjala, përbetimi për të ruajtur sekretin, tronditja ime e brendshme dhe e Isakut gjithashtu që do të humbnim kushedi për sa kohë nga jeta jonë shkrimtarin më të madh të vendit , miratimi dhe falenderimet tona të thella, megjithatë, për atë që kishte vendosur të bënte më në fund, mirënjohja që na e kishte njoftuar e besuar atë sekret, lutjet e heshtura që t’i shkonte puna mbarë…Dolëm nga bar-bufeja  e hotel Dajtit dhe morëm rrugën drejt shtëpisë së tij në rrugën e Dibrës. Përbetimi i nënkuptuar na kishte ndryshuar të treve. Mua dhe Isakut na dukej sikur po e përcillnin Kadarenë në arratinë e tij, ndërsa ai e kishte përmbushur sakaq shpirtërisht largimin që do të përmbushte edhe fizikisht pas disa javësh. Në trotuarin para librarisë “Flora”, Kadare u ndal në tendosjen për të thënë diçka që me sa duket po e bluante prej kohësh në mendje.

-Më foli një ditë dikush ana tjetër e rrugës: “Shoku Ismail, ç’po bën, populli pret nga ty një akt të madh”. E kishte më ligësi, a më të mirë- ç’rëndësi kishte! Mirë, mo mirë, thashë me vete, po pse nuk bën ti një akt të madh, pse nuk shkon ti të digjesh me benzinë m’u në mes të sheshit si Jan Palash në Çeki, ë? Pse s’e bën ti që s’ke bërë asgjë, pse i prisni të gjitha nga unë që kam bërë atë që ishte e mundur të bëja me librat e mi…

Ngjante sikur po replikonte me hijen e atij dikushit dhe me sa e sa vegime të tjera të ngjashme. Ishte lodhur nga barra e pritshmërive dhe thirrjeve që ai, pikërisht ai, shkrimtari që kishte mbajtur e mbante Shqipërinë pjesë të botës me librat e tij, të bënte diçka të madhe, një sakrificë, një therori, çfarë mund të ishte tjetër? Dallonte jo vetëm mungesë realizmi, por edhe keqdashje e ligësi në kallëpin e atij dikushit që kishte guxuar t’i thoshte “ bëj diçka të madhe”. “Hidhu në zjarr, domethënë . Hidhu në zjarr të ngrohim duart ne, askushët! Mirë, atëherë, po e bëj gjënë e madhe, po iki, po hiqem nga skena, po ju lë vetëm për vetëm me regjimin”.

-Këtu do të shpërthejnë gjirizet!- shpërtheu papritur me një ton të rëndë plot pikëllim që nuk ia kisha dëgjuar ndonjëherë. E kishte përfshirë profecia e tij që s’mund të mos e çonte deri në fund: – Do të shpërthejnë, siç nuk mund ta merrnin me mend, të gjithë do të vërsulen të bëjnë pis njëri tjetrin, do të jetë e shëmtuar, e padurueshme! Këtë nuk e kuptuam menjëherë, as unë , as Isaku, por brengën dhe parashikimin e tij për shperthimin e gjirizeve, do ta gjeja të zbërthyer në veprën e parë që do të shkruante në ekzilin e tij në Francë, “Pranvera shqiptare”, në të cilën, duke pikasur rreziqet e reja të një daljeje primitiviste nga robëria dhe tragjedia e tyre pesëdhjetëvjeçare, shkrimtari do të  merrte dhe do të gdhendte në portën e exit-it të shqiptarëve psalmin e vjetër të Lekë Matrëngës:

Për ju të gjithë lutem: kërkoni ndjesë!

Kristianë të mirë, burra e gra.

Në emër të Zotit, gjejeni mëshirën

Sepse asnjë prej nesh nuk është pa mëkate.

Kishim arritur afër “kufirit”, domethënë afër shtëpisë së Kadaresë. Ishte çasti për t’u ndarë. U ndamë, ai u zhduk në hyrjen e pallatit ku kishte apartamentin e tij, e përfytyruam duke ngjitur ngadalë shkallët e brendshme të atij pallati, ndërsa i kishin pohuar ndërkaq njeri- tjetrit me një frymë ndjesinë e ndërsjelltë se Kadare nuk do të kthehej në Shqipëri kësaj radhe. Se si na dukej. Në botën opake të kohës unë dhe Isaku dinim një gjë që nuk e dinin të tjerët, një gjë që padyshim do të shkaktonte tërmet të madh për regjimin e Tiranës. Ndiheshim të privilegjuar, pse jo më të fortë se të tjerët me sekretin tonë. Nga dita kur Kadare mori avionin, filluam të numëronim ditët, në pritje të çastit kur ai do njoftonte nga Parisi moskthimin e tij….