Studimet etnografike mbi kulturën populloreshqiptare janë një lloj tradite studimore folkloriste, e cila me dashje ose pa dashje, në fakt më shumë me dashje sesa pa dashje, bëhet prédhe njëkohësisht ushqen ideologjitë politike që vijnë nga pretendimet nacionaliste apo nga regjimet totalitare.Si pjesë e qenësishme e studimeve më të gjera që studiuesve shqiptarë u pëlqen t’i quajnë “albanologjike”, studimet e kulturës popullore janë institucionalizuar në Shqipëri, si dhe kudonë vendet e tjera të EuropësQendroredhe Lindore, kur nevoja u ndje për një shkencë apo një grup shkencash që duhej të kryenin detyra të një rëndësie “kombëtare”, për të konfirmuar se ka ekzistuar me të vërtetë një komb dhe se në pretendimet për shtet të pavarur kombi ka vazhdimësi territoriale dhe ligjshmëri historike ose të paktën legjitimitet kulturor.
Romantizmi që u përqafua nga “komunitetet e imagjinuara” të Ballkanit për të ndezur proto-nacionalizmat e shekullit XIX deri tek etno-nacionalizmi modern, ka sjellë me vete edhe interesin për mbledhjen, përshkrimin, ruajtjen, shpesh edhe ekzaltimin e kulturës popullore e kombëtare vetjake, së bashku me idealet “shkencore” të një disipline komb-formuese, që i ktheu studimet e kulturës popullore në një armë të politikës dhe të krenarisë kombëtare. Detyrë e këtyre studimeve u bë formimi dhe përforcimi i identitetit duke ofruar dëshmi të unitetit kulturor kombëtar, si dhe duke insistuar mbi superioritetin e autoktonisë dhe veçorisë së kulturës kombëtare mes kulturave rivale të fqinjëve.Këto janë elemente të domosdoshme për një imazh prestigjioz të identitetit kombëtar, që aplikohet dora-dorazi suksesshëm sipas parimit themelor të vazhdimësisë nga antikiteti klasik në ditët e sotme. Në Shqipëri, ashtu si dhe në vende të tjera ish-komuniste apo të Jug-Lindjes në “kufijtë margjinalë të Europës”, këto parime janë në bazë të historiografisë dhe studimeve folkloriste të kulturës popullore që perceptohen kryesisht si “shkenca kombëtare”, të cilat jo vetëm duhej të gërmojnë thellë në “shpirtin e popullit”, por edhe të kontribuojnë në të kuptuarit e “neve” si superiorë ndaj “atyre”.
Në fakt, nuk është e habitshme të shohësh studiues, shkrimtarë, teoricienë dhe kritikë letrarë të nisin dhe mbajnë gjallë debate mbi “psikologjinë” dhe “shpirtit kombëtar” shqiptar, duke përzierë në argumentet e tyre të kaluarën e lavdishme, trashëgiminë kulturore, kulturën e popullit, territorin etnik, parimin e “gjakut” apo tiparet raciale. Çështjet e gjuhës, filologjisë, folklorit, zakoneve dhe traditave kanë qenë argumentet thelbësore për debatin e madh mbi modernitetin. Në Shqipëri, si kudo në Europën Jug-Lindore dhe Qendrore, folklori dhe ligjërimet mbi kulturën dhe mënyrën e jetesëssë popullit, kanë kontribuar përesencializimin e karakterit kombëtar, gjë që i ka dhënë argumente nacionalizmit.
Nga periudha e shtet-formimit përgjatë periudhës së socializmit deri tek periudha post-socialiste aktuale, implikimi më i rëndësishëm ideologjik i këtyre studimeve është lidhja e tyre e pazgjidhshme me politikën nacionaliste, që ka çuarmë tej në shndërrimin e tyre në një instrument të pastër politik dhe në një fushë të propagandës.Pushtetarët e rinj komunistë, totalitarë dhe autokratikë, fillimisht ishin armiqësorë ndaj kësaj disipline në dukje mikroborgjeze, me maninë kureshtare ndaj fshatarësisë, të supozuar si ruajtëse e thelbit të panjollosur të kombit. Por, shumë shpejt, ata do të arrinin në përfundimin se studime të tilla ishin jo vetëm “të pafajshme”, por madje edhe të dobishme për legjitimimin e programit të tyre.
II
Në vitet e komunizmit, studiuesit vazhduantë merren me “karakteristikat e dallueshme kulturore të popullit dhe specifikat e tyre etnike dhe nacionale”, në kuadër të një retrospektive mbi të kaluarën, nisur prej kohës së tashme drejt së kaluarës së lashtë, duke ndërtuar kështu praptazi të gjitha proceset historike të zhvillimit të kulturës popullore. Por në të njëjtën kohë, një perspektivëmë e zgjeruar adoptohej për të studiuartransformimet socialiste dhe mënyrate reja të jetesës për krijimin e një kulture të re popullore “kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje”.
Siç thuhej në Konferencën e parë Kombëtare të Studimeve Etnografike nga Shoku Kryetar i Akademisë së Shkencave të asaj kohe, këto studime duhej“të angazhohen në proceset e mëdha të transformimeve kulturore revolucionare” dhe “të kontribuojnë në emancipimin e shoqërisë socialiste shqiptare”duke “kapur ato aspekte themelore (të luftës së klasave) që tregojnë vendin dhe rolin e kulturës popullore në krijimin e kulturës së re socialiste”. Prandaj, studiuesit shqiptarë ishin udhëzuar, jo vetëm të mblidhnin traditat e kulturës popullore, por të zgjeronin mbledhjen e “mbijetojave” të vjetra në përpjekje për të kontribuar fuqishëm për transformimin e tyre dhe për ndërtimin e hegjemonisë së plotë të një morali të ri.
Zbatimi i këtij programi ideologjik ishte shumëpalësh. Veçanërisht ato aspekte të jetës shqiptare që do dukeshin ekzotike për një të huaj, jo vetëm gjakmarrja dhe ligjet zakonore, por edhe praktikat e lindjes, fejesat në djep, zakonet martesore, sjelljet midis brezave, dhe mbi të gjitha nënshtrimi igrave, ishin tiparet zakonore që dënoheshin me arsye dhe më shumë se çdo gjë tjetër si “prapanike” dhe “reaksionare” nga autoritetet komuniste dhe që duhej të çrrënjoseshin. Megjithatë, krahas dënimittë atyre zakoneve dhe traditës armiqësore për idealet komuniste, një farë kundërshtie ndaj sjelljes zakonorelejonte studimin e saj në formën e kulturës “popullore”. Traditat e paraardhësve duhej të lëvdoheshin si simbole të identitetitqë nxisin patriotizmin socialist dhe krenarinë kombëtare, por duhej të konsideroheshin edhe si pengesa për të ardhmene dëshiruar socialistedhe për rezistencën ndaj ndikimeve të huaja reaksionare dhe nihiliste të kombit.
Në këtë vazhdë, nga njëra anë, pasuria e zakoneve shqiptare përcillej si tregues i“individualitetit krijues dhe jetëssë gjallë” të fshatarëve të hershem,ndërsa ritualet dhe vlerat lokale paraqiteshin aq “antike”sa të bëheshin prova të kulturës kombëtare shqiptare të “panjollosur” dhe “autentike”. Nga ana tjetër, anëtarët e “ndriçuar”të shoqërisë fshatareduhej të kishin braktisur prej kohësh këtë mënyrë arkaike të jetës, siç thuhej zyrtarisht,“tani që parimet socialiste janë bërë udhërrëfyes i tyre”.Praktikimii traditës si pjesë integrale e jetës së fshatit duhej të ndalohej, sidomos pas vitit 1967,kur Shoku Drejtor i Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë (ku bënin pjesë edhe studimet folkloriste të kulturës popullore të asaj kohe) deklaronte se normat zakonore ishin sinonim i “sëmundjeve ideologjike e shoqërore që i ka lënë e kaluara si trashëgim shoqërisë”, prej të cilave ajo mund të shërohej me të shpejtë vetëm “me forcën e ideologjisë marksiste-leniniste”të vënë në zbatim nga studimet sistematike të kulturës popullore.
Nga fundi i viteve 1960, thellimi i luftës klasore kundër zakoneve dhe pikëpamjeve prapanike e reaksionare kundër fesë e paragjykimeve fetare dhe kundër mënyrës së vjetër të jetesës i vuri studimet shqiptare të kulturës popullore para detyrash të ngutshme. Të nxitur për t’u “zbuluar rrënjët këtyre zakoneve të këqija që e tërheqin prapa zhvillimin e shoqërisë” dhe për të “luftuar bazën e tyre filozofike-reaksionare”, studiuesit e kulturës popullore përqendruan në mënyrë të vetëdijshme “përpjekjet për zëvendësimin e tyre me zakone të reja”, duke u nisur nga synimi që studimet e tyre “t’i shërbejnë drejtpërdrejt zgjidhjes së detyrave të mëdha të shtruara nga Partia për zhvillimin dhe thellimin e mëtejshëm të revolucionit ideologjik e kulturor në vendin tonë”.Nga shkenca kombëtare pritej të kontribuonte në ndërtimin e socializmit dhe të luante një rol aktiv në edukimin estetik dhe moral të masave përmes formimit të një kulture të re popullore, “kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje”, e cila më së miri pasqyrohet në vetë konceptin socialist të “njeriut të ri”, i cili ka qenë realisht shumë i ndikuar nga Revolucioni Kulturor kinez i fundit të viteve 1960.
Siç kam treguar në një punim tjetër më të hershëm, të botuar qysh në 1998 në revistën ndërkombëtare East EuropeanQuarterly dhe bazuar në hulumtime empirike dhe shqyrtim kritik të sistemit kulturor në Shqipërinë socialiste në kushtet e regjimit autokratik dhe totalitar komunist, studiuesit shqiptarë kanë kontribuar për atë proces ideologjik, demagogjik dhe propagandistik, që e kam cilësuar si një proces instrumentalizimi shtetëror të “folklorizimit të traditave kulturore”. Duke qenë pjesë përbërëse e një sërë ideologjizimesh radikale të shoqërisë shqiptare, këtu është fjala për një zgjedhje, rindërtim, kultivim dhe promovim folklorist të ndërgjegjshëm, të paramenduar dhe të institucionalizuar të formave dhe praktikave të caktuara kulturore,që krijoheshin në laboratorët zyrtarë të studimeve të kulturës popullore, në përputhje me ideologjinë komuniste.Një seleksionim i tillë “traditash” shpërndahej në jetën kulturore të shoqërisë si produkte dhe praktika të standardizuara që pretendohej se ishin tradicionale dhe autentikepopulloredhe që duhej të përfshiheshin në mënyrën e jetesës socialiste bashkëkohore dhe në mësimin e etikës progresive socialiste.
Studiuesit shqiptarë duhej të veçonin dhe propagandonin ato elemente të zakoneve, normave, kulturës dhe arteve, që besohej se ishin “me të vërtetë” shqiptare, në një mënyrë krejtësisht autentike, në përputhje me normat dhe vlerat e reja kulturore. Praktikat sociale dhe vlerat kulturore që nuk ishin në përputhje me ideologjinë komuniste, si p.sh. prona private, qëndrimet patriarkale apo besimet dhe praktikat fetare, u trajtuan tashmë si “jo autentike”apo “të huaja” për realitetin socialist shqiptar dhe duheshin hedhur poshtë e eliminuar nga sfera e kulturës popullore.
Duke i veçuar si “zakone prapanike”që realisht binin në kundërshtim me moralin komunist meqë mendohej se pasqyronin interesa klasore apo botëkuptime njerëzish të mbytur në errësirë, ato supozohej se ishin shkaktuar nga importimet “e huaja”apo e kishin origjinën tek faktorë socio-ekonomikë të tillë si prona private, trashëguar nga e drejta zakonore dhe shteti para-socialist, apo nga morali borgjez i klasave shfrytëzuese dhe reaksionare.Në kontrast me studiuesit e kulturës popullore të detyruar të paraqesin praktikat zakonore ideologjikisht në kundërshtim me socializmin, përshtypjet e para të kulturës shqiptare janë ndërmjetësuar në fakt nga takëmete “zbutura” dhe shpesh pamjet romantike të jetës së fshatit të pasqyruara bindshëm në muzeun kombëtar apo të propaganduara në botimet zyrtare dhe aktivizmin kulturor të kohës.
Festivalet folklorike, më shumë se çdo gjë tjetër, u bënë festime të drejtpërdrejtë të krenarisë kombëtare, për promovimin e prodhimit dhe performimittëpraktikave kulturore të teatralizuara,që duhej të zbatoheshin në të gjithë kombin në dëm të variacioneve lokale. Festivali folklorik pan-shqiptar që mbahej çdo vit gjatë komunizmit në Gjirokastërkremtontelarminë e dallimeve rajonale në muzikë, valle dhe kostume, mjeshtërisht të shkëputura nga çdolloj praktikash të“prapambetura” në zonat që i kishin prodhuar.Qëllimi i vetëm ishte të dëshmohej karakteri kombëtar i atij vizioni të bashkësive ku kultura popullore është në qendër të gjithë aktivitetevetë jetesës dhe ku burrat e gratë bashkojnë zërat e tyretë fortë e tingëllues për të zhvilluar artin e gjallë popullor, ndërsa studimet e kulturës popullore kishin për detyrë t’i justifikonin këto dukuri me racionalizime pseudo-shkencore.Kështu tregojnë “kontributet” mbi kriteret e riprodhimit te kostumeve popullore, mbi ruajtjen dhe zhvillimin e valleve origjinale, mbi organizimin e festivaleve, mbi statusin social e kulturor të këngëtarëve, valltarëve dhe aktorëve të tjerë të këtyre traditave, si dhe shumë nga përshkrimet e “zhvillimit të kulturës popullore folklorike bashkëkohore”.
Në këtë mënyrë, nga studimet e kulturës popullorepritejtë kontribuonin në një proces jashtëzakonisht të rëndësishëm të “spastrimit” kulturor,racional dhe estetik, në luftën kundër mbeturinave të këqija dhe reaksionare të së kaluarës. Ndërsa aktivizmi i tyre folklorist duhej të provonte idealet dhe pikëpamjet zyrtarisht të detyrueshme që pretendohej se përfaqësonin ndryshimet pozitive në mënyrën e jetesës së popullit, së bashku me ndryshimet ekonomike dhe politike, të ashtuquajturat arritje të zhvillimitsocial dhe kulturor, në përputhje me ideologjinë socialiste.
Nën pretekstin e efektivitetit ose më thjesht nga mungesa e një projekti social e kulturor të mirëfilltë, një industri e tillë rikonstruksioni dhe modifikimi folklorik, që mund të shihet si një përpjekje presioni “pseudo-kulturalist”, në përgjithësi reduktonte pretendimetidentitare në vlera të ngrira. Në fund të fundit, qasja tradicionaliste e lëvruar në studimet shqiptare çoi në një kthim prapa tek kërkimi i origjinës së kulturës popullore me qëllim identifikimin e rrënjëve të saj reale apo imagjinare,ndërsa prirja e konceptimit idealist të studimeve folkloriste të kulturës popullore, pavarësisht terminologjisë së shkencës zyrtare, e përjashtonte kulturën përtej historisë dhe përtej jetës shoqërore.
Kostumet popullore, këngët dhe vallet promovoheshin dhe folklori kultivohej jo vetëm thjesht për t’i dhënë popullit një ide për të kaluarën e tij krijuese dhe autentike, apo për të formuar një identitet të madhërishëm kulturor të veçantë dhe për ta përcjellë atë tek gjeneratat e mëvonshme, por për të ushqyer ndjenja ksenofobe, kryesisht anti-sllave dhe anti-greke, si dhe ndjenja izolacioniste që të mundësohej një ide kompaktësie dhe superioriteti etnik kundrejt identitetit të kulturave fqinje.
Për më tepër, “perspektiva e introvertuar” e një tërheqjeje të tillë identitare, e fokusuara tek kombi vetjak dhe tek kultura popullore vetjake, si dhe emocionet ambivalente të nxitura nga ikja prej prapambetjes që ishte megjithatë burimi i identitetit vetjak, ka favorizuar jo vetëm qasjen me fakte të deformuara por edhe përjashtime sociale madhoretë “të tjerëve” si dhe atë dëshirëtë zjarrtë për të kapërcyer me shpejtësi pozitën “e padurueshme dhe të pamerituar” të një shoqërie të tërë.
Nëse vetvetes kolektive i jepet një vlerë absolute që i kundërvihet qartazi apo tërthorazi “të tjerëve”, kjo nënkupton mungesën e një këndvështrimi pa paragjykime. Përqendrimi tek vetvetja kolektive kombëtare dhe ndarja strukturore midis studimit të vetvetes dhe studimit të kulturave të tjera pengon adoptimin e një perspektive universaliste. Përveç kësaj, duke e pozicionuar vetveten kolektive në qendër të një projekti kërkimor të veçantë mbi shoqërinë dhe kulturën, kjo nënkupton një qasje vetë-refleksive në kuptim të ngushtë të fjalës, në kuptimin e lejimit të flitet mbi dhe për vetveten kolektive. Ndoshta, kjo mund të duket si një jehonë e formulimit të famshëm nga CliffordGeertz lidhur me autoritetin antropologjik që flet mbi dhe për kulturën në studim, apo një jehonë e shqetësimeve më të fundit të një antropologjie “pranë shtëpisë” (at home).
Megjithatë, perspektiva e introvertuar e studimeve të kulturës popullore qëndron në fakt në skajin e kundërt të shqetësimeve të tilla epistemologjike. Në rastin e tyre, nuk janë shkëmbimet dialogjikedheintersubjektive me “tjetrin” apo “nga distanca”, por njëtrajtshmëria ajo që garanton si të kuptuarit edhe njohuritë. Nëse meditohet mbi “gabimet” apo “të metat” e karakterit kombëtar apo psikologjisë kombëtare, ky vetë-refleksivitet mund të paraqitet në vetvete edhe si “kritik”. Megjithatë, shumë më shpesh, ky është më tepër një lavdërim panegjirik. Në të gjitha rastet, kështu përpunohet një lloj përjashtimi apo refuzimi i të tjerëve. Në formën e tyre ekstreme, studimet e kulturës popullore vetjake bëhen një lartësim i ekskluzivitetit të vetvetes kolektive.
Gjatë këtij procesi kultura popullore kthehet në një realitet të imagjinuar që i referohet një populli të imagjinuar, duke ofruar në thelb forma emocionale dhe irracionale identifikimesh dhe unifikimesh, si dhe një bazë për gjithfarëlloj formash të përjashtimit dhe intolerancës. Kjo është ajo që i jep kulturës popullore të imagjinuar kuptimin e saj të mirëfilltë, duke ofruar një unifikim kolektiv shtypës, siç ndodh zakonisht me “shpikjet sistematike të traditës” që bëhen të rrezikshme në shumë drejtime, veçanërisht duke autorizuar manipulimin politik, që përfundimisht ka shërbyer për të legjitimuar zgjidhje politike që nuk presin as nuk durojnë apo tolerojnë.
Kështu mund të lexohet, në fakt, ligjërimi zyrtar mbi të ashtuquajturin “autenticitet” që lulëzoi në studimet zyrtare të kulturës popullore gjatë socializmit në Shqipëri. Ideologjia autoritare në shërbim të klasës sociale në fuqi duket se fshihej prapa këtij termi. Referimi ndaj vlerave tradicionale, që shpesh injoroheshin ose maskoheshin dhe manipuloheshin qëllimisht nga udhëheqësit politikë, krijonte më shpesh mundësimin e ushtrimit të një pushteti të pakundërshtueshëm. Sa i përket përmbajtjes kulturore, çka paraqitej si “autenticitet” lokal më së shpeshti reduktohej në dukuri të jashtme si veshja kombëtare ose zbukurime të tjera tradicionale, mbajtja në këmbë e grupeve dhe valleve popullore, apo organizimi i festivaleve folklorike, vetëm e vetëm për t’u bërë festë udhëheqësve komunistë dhe bëmave të tyre. Qëndrime të tilla tregojnë qartazi mosbesimin e elitave, si dhe përbuzjen e tyre, për të gjitha format e krijimtarisë kulturore të lidhura me njësitë sociale më themelore të shoqërisë dhe që, pikërisht për këtë arsye, mbeten jashtë kontrollit të tyre të drejtpërdrejtë.
III
Njohja dhe theksimi i faktit që një kulturë e përbashkët, “kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje”, mund t’i përkiste “popullit” si klasë punëtore brenda shoqërisë shqiptare ishte një pasojë e rëndësishme e teorisë së Leninit mbi dy kulturat ekskluzivisht të diferencuara në shoqëritë me klasa, që u përpunua më mirë se kudo në konceptin “popullit” (Volk) të Volkskunde-s Gjermano-Lindore ku një kategori specifike socio-klasore u dallua nga “etnos”, si një kategori më e përgjithshme etnokulturore. Por ndërsa në Gjermaninë Lindore një rafinim i tillë mund të ketë qenë i dobishëm për të shmangur çështjen delikate të kombit Gjermano-Lindor në kontekstin e Gjermanisë së ndarë, në Shqipëri si dhe në vendet e tjera të Europës Lindore dhe Qendrore, projekti dhe propaganda komunisteekskluzioniste bënë shumë për të transformuar traditat kulturore dhe historike në instrumente justifikimi dhe glorifikimi të themeleve“popullore”, “origjinale”, “autentike” dhe “të pandryshueshme” të regjimit politik dhe ideologjik.
Si i tillë, kuptimi ekskluzionist socio-klasor i “popullit” në Shqipëri ështëpërpikmërishti krahasueshëm me lloje të tjera të folklorizmit politik dhe të projekteve pseudo-kulturaliste ku kategoritë specifikishtetno-fetare dhe etno-raciale të “popullit”u kanë shërbyershovinizmave apo ideologjive nacionaliste dhe fashiste. Projekte të ngjashme të kësaj lloj inxhinierieekskluzionistejanë ilustruar, për shembull, tekideologjia etno-fetare në themel të instrumentalizimit politik të mitologjisë serbe të Betejës së Kosovës që ka mbështeturnacionalizmin shovinist serb që prej shekullit të nëntëmbëdhjetë deri tek lufta e fundit për Kosovën në vitet 1990.
Ndërsa një tjetër paralele me mitologjitë serbe të Kosovës, para së gjithash, gjendetdomosdoshmërisht tek kategoria etno-raciale e “popullit” në themel të projektit tëVolkskunde-s gjermane që ka mbështeturfushatën propagandistike të Hitlerit për promovimin e ideologjisë famëkeqeetno-raciste naziste.
Në fakt, në Shqipëri si dhe gjetiu, studimet folkloriste të kulturës popullore u dorëzuan gjerësisht dhe shpesh thuajse tërësisht, për nga morali dhe integriteti akademik, teoritë dhe metodologjitë, institucionet dhe shumicae përfaqësuesve të tyre,ndaj pikësynimeve autoritare dhe paternaliste dhe ndaj politikave të shtetit totalitar të sunduar nga partia komuniste. Kjo ilustron edhe një herë përzierjen e folklorit, historisë, studimeve dhe politikës, që ka qenë karakteristikë e shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzetë, por që konfirmonpërsëri përfshirjen e studiueseve dhe intelektualëve në politikë, sidomos në momentet e mobilizimit kombëtar.
Shpesh edhe studiuesit shqiptarëkanë kërkuar mbështetjen e politikës dhe administratës shtetërore për t’i siguruar vetes një pozicion të rehatshëm akademik, çka mund të jetë e vlefshme jo vetëm për studiuesit që kanë mbajtur poste dhe ofiqe akademike të rangut të lartë dhe kanë qenë të lidhur me partinë komuniste, siç ishte rasti me pothuajse të gjithë drejtorët e instituteve kërkimore të çdo kohë gjatë regjimit komunist (një situatë që vazhdon të jetë e pandryshuar edhe sot), por edhe për dijetarë të respektuar që nuk janë përfshirë drejtpërsëdrejti në politikë. Nëse historiografia shqiptare, për shembull, u zhvillua në Shqipërinë komuniste falë “Shokut Aleks dhe partisë së tij” (Schmitt 2005), edhe zhvillimi i studimeve gjuhësore i detyrohen shumë Eqrem Çabejit.
Pavarësisht se ai është promovuar njëlloj në mënyrë aktive si nga regjimimonarkik shqiptar, edhe nga regjimi fashist italianedhe nga regjimi nazist gjerman, madje i është ofruaredhe një pozicion ministri në qeverinë e Shqipërisë së pushtuar nga Gjermania, ashtu si Presidenti i nderuar i Akademisë kombëtare të Shkencave, gjatë regjimit komunist aq shumë të përfolur për rreptësinë dhe papajtueshmërinë proverbiale, ai arriti të bëhej dijetari paradigmatik i pakundërshtueshëm në studimet shqiptare.
Por më shpesh servilizmi ideologjik e politiku është imponuar studiuesve gjatë regjimit komunist, duke i shndërruar në subjekte të totalizuar praktikisht pa kurajë shkencore. Shumë prej tyre nuk ishin aq të shqetësuar për pranimin e punimevetë tyre në qarqet akademike apo në publikun e gjerë sesa ishin të shqetësuar për mendimin e udhëheqësve të caktuar të partisë. Disa praktikues të këtyre studimeve do të adoptojnë madje edhe një sjellje jo etike, duke ua përshtatur “gjetjet” e tyre dogmave zyrtare të ideologjisë dhe propagandëskomuniste. Në Shqipëri, si dhe në vendet e tjera të sunduara nga komunizmi, manipulimi i së kaluarës dhe të tashmes është përgjegjësi jo vetëm e politikanëve dhe shkrimtarëve zyrtarë si historianët, filozofët dhe ekonomistët, por edhe e praktikuesve të shkencave sociale dhe kulturore, përfshirë edhe studimet mbizotëruese të kulturës popullore, veçanërisht me fiksimin e tyre tek kulturapopullore fshatare.
Nëfakt, fermerët shqiptarë ishin shpronësuar dhe madje ose ishin “proletarizuar” nga hyrja e tyre në kooperativa bujqësore, ose ishin “urbanizuar” me migrimin e tyre në qytete, ose “sistematizuar” me mjete të tjera masash të centralizuara. Megjithatë, imazhi i një kulture popullore“të virgjër dhe jo-kapitaliste” propagandohej nga ideologjia shtetërore dhe kultivohej e administrohej nga praktikuesit e studimeve të kulturës popullore.Pikësynimi i tyre ishte të “konfirmonin etnografikisht” ndikimine zhvillimeve ekonomike socialisteapo “transformimete mëdha nga traditat e prapambeturatek modernizimet në mënyrën e jetesës së zonave rurale” në përputhje me parimet e një shoqërie socialiste, siç ka qenë rasti me shumë punime të kohës që vazhdimisht riprodhohen në përmbledhje të reja pa kurrfarë ndryshimi.
Vizioni i ri i demokracisë popullore si një shoqëri pa luftëra të brendshme kërkonte një model të ri ideologjik që mund të krijojë një imazh uniteti dhe homogjeniteti, me nacional-socializmin ose konceptimin e kulturës “kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje”, që u bë një parullë e promovuar hapur nga partia në pushtet. Për këtë qëllim, në Shqipëri, rrëfimet shkencore mbi normat zakonore dhe tradita të tjera të kulturës popullore janë manipuluar për të justifikuar formulimin e politikave shtetërore në “luftën ideologjike kundër zakoneve prapanike” dhe miratimin e zgjidhjeve të caktuara politike që në shumë raste kanë çuar në fatkeqësi kulturore, sociale dhe ekonomike.
Kështu ishte rasti, ndër të tjera, me kolektivizimin etokës dhe bagëtive në fund të viteve 1970, ose në përgjithësi me paranojën e autarkisë izolacioniste në fusha të shumta të jetës shoqërore. Në këtë mënyrë, më shumë se çdo lloj disipline tjetër e shkencave shoqërore në shërbimtë ideologjisë nacionaliste-komuniste këto lloj studimesh ndihmuan atë represion terrorist që ka parë shoqëria shqiptare gjatë komunizmit.
Në fakt, edhe pse tërthorazi, një pjesë e studimevembi kulturënpopullore duhet të kenë pasur një rëndësi ekstreme, madje shkatërruese për shumë njerëz, përderisa kanë dhënë legjitimitet dhe kanë vënë “themelet teorike”të politikave shtetërore tëluftës së klasave,shpërnguljeve dhe internimeve të njerëzveme “shfaqje prapanike” dhe për këtë arsye edhe “të huaj”e “inferiorë”. Siç deklaronte Shoku Drejtor i Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë (ku bënin pjesë edhe studimet folkloriste të kulturës popullore të asaj kohe), të dhënat nga hulumtimet sistematike të traditave të vjetra dhe zakoneve prapanike “përdoren nga komitetet e partisë, nga organizatat e masave etj.
Për të ngritur më lart vlerën dhe efektin e punës ideologjike e organizative të partisë”, sepse japin “një bazë shumë më të shëndoshë par analizën e sintezën në gjithë punën ideologjike, në punën e partisë me njerëzit” dhe se “kjo punë do t’i ndihmojë patjetër punëtorët e partisë të bëjnë analiza më të thella shoqërore, t’i njohin më mirë njerëzit dhe të përçojnë më lehte vijën e partisë në masat”. Në këtë mënyrë, më shumë se çdo gjë tjetër, studimet e kulturës popullore duket se kanë dhënë themelet teorike për politikat komuniste të kontrollit hegjemonik mbi të gjithë popullsinë në tërësi.
Në të vërtetë, praktikuesit e studimeve folkloriste të kulturës popullore ishin veçanërisht tepër të kënaqur për të marrë pjesë në promovimine autenticitetit dhe superioritetit të kulturës popullore socialiste,gjë që i ktheu shpesh ata në bartësit prestigjioz të “autoritetit” shkencor. Si të tilla, studimete kulturës popullore gjatë socializmit në Shqipëri e gjetiu, ashtu si homologët e tyre tekVolkskundegjermane, duhet të akuzohen dhe dënohen pa hezitim si apologjetë nacionalistë dhe komunistëtë politikës zyrtare. Pa mëdyshje, studimet shqiptaretë kulturës popullore në periudhën socialiste, të bazuaranë objektivate tyre kombëtare dhe politike konservatore, kanë qenë jashtëzakonisht të predispozuara, madje të paracaktuara, për t’u përdorur dhe keqpërdorur gjatë sundimit komunist si një shkencë kombëtare për stabilizimin sistematik të kontrollit shtetëror.
Çdo interpretim tjetër është përsëri një tjetër shembull i refuzimit post-komunist shqiptar për të kapërcyer të kaluarën e vet.Në fakt, është e rëndësishme të tregohet qartazi jo vetëm se si trashëgimia e Romantizmit të shekullit të nëntëmbëdhjetë është bastarduar në gjithfarëlloj mënyrash kulturore dhe politike prej profesionistëve të shekullit të njëzetë, por historia duhet të tregohet e një profesionitë tërë që në prirjet e veta ndaj ideologjisë nacional-komuniste dhe mendimit konservator ka ndihmuar fuqizimin e komunizmit.
IV
Për fat të keq, Shqipëria ende nuk është gati për të pranuar këtë fakt.Kjo nuk do të thotë se çështjete pasojave social-kulturore të transformimeve të shpejta që kanë rrjedhur nga demokratizimi dhe europianizimii shoqërisë shqiptarenë kohët e funditnuk janë marrë në shqyrtim nga një brez i ri studiuesish të gatshëm për të përdorur teoritë dhe metodologjitë e shkencave shoqërorebashkëkohore, përfshirë edhe metodologjinë antropologjike.Një numër në rritje i punimeve të tyre, që duhenshqyrtuar në një rast tjetër, kanë filluar të hyjnë në opinionin akademik shqiptar, madje edhe ndërkombëtar.
Në fakt, studimi i “kulturës” kuptuar si sende, objekte, artizanate dhe mjeshtëri, nuk mund të jetë më në modë. Studimet e kulturës popullore të fiksuaratek traditat, rrënjët dhe strukturat e pandryshueshme të shpirtit kombëtar kanë filluar të lënë vend për një kthesë vendimtare në të tashmen, për t’u përballur me realitetin shumëdimensional e shumëngjyrësh të proceseveqë po ndodhin. Pothuajse krejtësisht të munguara gjatë periudhës socialiste, hulumtimet antropologjike mbi ndryshimet sociale duket se po bëhen një nga prirjet e reja më premtuese. Nuk është e pamundur që shumë shpejt këto hulumtimetë reja të krijojnë edhe një ide më të përgjithshme të shoqërisë në tranzicion, duke filluar nga konceptet themelore antropologjike si marrëdhëniet farefisnore dhe strukturat sociale, apo klientelizmi dhe patronazhi, për të kaluar tek migrimet rurale dhe mjediset e reja urbane, klasa punëtore dhe elitat socio-profesionale, solidaritetete reja dhe opinionet publike, aktivizmi qytetar dhe partitë politike, etj.
Me fjalë të tjera, problemi nuk qëndron me brezin e ri premtues. Me shumicën prej tyreunë punoj në bashkëpunim të ngushtë,madje disa kanë recensionuar, ndërsa të tjerë edhe kanë përkthyer disa nga punimet e mia në gjuhën shqipe.SmokiMusaraj, OlsiLelaj dheSofia Kalo kanë qenë edhe asistentët e minë një kohë apo një tjetër gjatë viteve të fundit kur unë kam qenë duke punuar si antropolog në disa universitete shqiptare. Me të tjerë marrim pjesë rregullisht së bashku në konferenca dhe debate akademike, siç ka qenë rasti për shembull me NitaLuçi, Albert Nikolla, GerdaDalipaj, Enkelejda Sula e shumë të tjerë, madje edhe me studiues te rinj te talentuar nga disiplina të tjera me afinitet elektiv ndaj antropologjisë si Enika Abazi nga shkencat politike dhe marrëdhëniet ndërkombëtare, Gentiana Kera dhe Enriketa Papa nga historia, apo edhe me ndonjë si Nebi Bardhoshi dhe Amanda Kodra nga Instituti sot i ashtuquajtur i Antropologjisë Kulturore, pavarësisht karakterit të dyzuar të pozitës së tyre teksa dëshirojnë të përqafojnë antropologjinë moderne por pa formimin e duhur dhe duke punuar me metodën folklorike të kuadrit të vjetër institucional.
Fjala është thjesht për ata studiues të formuar nga parimet e periudhës komuniste që vazhdojnë të riprodhojnë punimet e tyre të asaj kohe në përmbledhje të reja pa kurrfarë ndryshimi, ndërkohë që shumë të tjerë flasin ende nga pikëpamja e perspektivës kombëtare dhe ndjekin të njëjtën traditë si dhe studimet folkloriste të kulturës popullore në periudhën komuniste.Në fakt, shumica prej tyre nuk mënon të proklamojë autoktoninë, antikitetin dhe veçantinë e zakoneve dhe traditave gojore shqiptare, të cilat thuhet se janë homerike jo vetëm në cilësi por edhe në vazhdimësinë e prejardhjes së tyre reale.
Çështja nuk është domosdoshmërisht me letërsi artistike si Dosja-He Ismail Kadaresë, por seriozisht me angazhime të tjera më “shkencore” që përziejnë Odisenë, Sirenat, kuajt e Akilit, të qarat me botë, iso-polifoninë dhe etnomuzikologjinë folkloriste.Veçanërisht, një valë librash janë botuar kohët e fundit mbi të ashtuquajturat ligje të pashkruara në zona të ndryshme në veri dhe madje edhe në jug të vendit, ku autorët në mënyrë selektive përditësojnë dhe botojnë materialet e tyre, duke e identifikuar veten në mënyrë të qartë me traditën e Gjeçovit dhe me të tjerë “patriotë të shkolluar”, me një “ndjenjë misioni” për të promovuar një imazh kombëtar sa më pozitiv, në mbështetje të një programi të shprehur qartë për përforcimin e kombit, familjes dhe, sipas rastit, edhe kishës, që shihen si vlerat më të larta.
Edhe më serioze bëhet çështja kur shumica e mbajtësve të pushtetit në traditën folklorike të studimeve të kulturës popullore, ashtu si shokët e tyre në vendet e tjera të Europës Lindore, vazhdojnë ende të shtyjnë me forcë nxënësit e tyre që të mos braktisin mënyrat e vjetra. Me politikën shtetërore aktuale të vulgarizimittë studimeve të doktoratës në Shqipëri, studimet e kulturës popullore janë duke u mbytur nga një numër në rritje studentësh që kërkojnë të regjistrohen për doktoratë në “etnografi” dhe “folklor”. Ata thjesht nxiten të shkojnë për të studiuar artizanatin tradicional apo rrëfimin e përrallave në mestë fshatarëve, edhe pse thuajse nuk ka praktikuesartizanatesh tradicionale. Në fakt studentët nxiten t’u kërkojnë informatorëvetë rindërtojnë praktikat e shkuara, në një kohë kur ata shohin mirë se ka gjëra shumë më interesante për të studiuar në fshatrat ku dërgohen.
Problemi specifik me punimet shqiptare të një niveli akademik relativisht të kënaqshëm nuk është thjesht se qasja e tyre kohore ka mbetur e pandryshuar në kontekstin e ri politik, apo që, ashtu si për studiuesit e tjerë në Europën Lindore, fryma e tyre dominuese është ende kombëtare, në kuptimin që objekti i tyre është ende i mbyllur në kornizat kombëtare ose është i përcaktuar kryesisht nga misioni për të ndërtuar kulturën kombëtare duke shikuar në “popull”për të dokumentuar kulturën popullore të fshatarëve, me bindjen se në mes tyre, në mjedisete pacenuara pre-industriale, mund të zbulohen tiparet thelbësore dhe karakter origjinal i kombit.
Problemi është se në një projekt ende të përqendruar tek kombi, si në rastin e studimeve folkloriste të kulturës popullore, as krahasimi dhe as krijimet apo kategoritë e tjera metodologjike dhe teorikenuk janë të dobishme. Fatkeqësisht, ashtu si dhe programi i krijimit të DeutscheVolkskunde Atlas, i filluar gjatë periudhës naziste në Gjermani, më e rëndësishme mbete hartimi i atlaseve të shumta etnofolklorike dhe evidentimi i hollësishëm në vëllimet masive të trashëgimisë kulturore, të cilat ashtu si gjatë periudhës komuniste nuk mund të jenë të dobishme veçsepër të mbajtur festivalet folklorike dhe muzetë etnografikë kombëtarë, ku kulti i “kombit” të shpaloset nën një mbikëqyrje të përshtatshme shkencore.
*Anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Profesor i Sociologjisë dhe Antropologjisë, Université de Lille, France
Romantizmi që u përqafua nga “komunitetet e imagjinuara” të Ballkanit për të ndezur proto-nacionalizmat e shekullit XIX deri tek etno-nacionalizmi modern, ka sjellë me vete edhe interesin për mbledhjen, përshkrimin, ruajtjen, shpesh edhe ekzaltimin e kulturës popullore e kombëtare vetjake, së bashku me idealet “shkencore” të një disipline komb-formuese, që i ktheu studimet e kulturës popullore në një armë të politikës dhe të krenarisë kombëtare. Detyrë e këtyre studimeve u bë formimi dhe përforcimi i identitetit duke ofruar dëshmi të unitetit kulturor kombëtar, si dhe duke insistuar mbi superioritetin e autoktonisë dhe veçorisë së kulturës kombëtare mes kulturave rivale të fqinjëve.Këto janë elemente të domosdoshme për një imazh prestigjioz të identitetit kombëtar, që aplikohet dora-dorazi suksesshëm sipas parimit themelor të vazhdimësisë nga antikiteti klasik në ditët e sotme. Në Shqipëri, ashtu si dhe në vende të tjera ish-komuniste apo të Jug-Lindjes në “kufijtë margjinalë të Europës”, këto parime janë në bazë të historiografisë dhe studimeve folkloriste të kulturës popullore që perceptohen kryesisht si “shkenca kombëtare”, të cilat jo vetëm duhej të gërmojnë thellë në “shpirtin e popullit”, por edhe të kontribuojnë në të kuptuarit e “neve” si superiorë ndaj “atyre”.
Në fakt, nuk është e habitshme të shohësh studiues, shkrimtarë, teoricienë dhe kritikë letrarë të nisin dhe mbajnë gjallë debate mbi “psikologjinë” dhe “shpirtit kombëtar” shqiptar, duke përzierë në argumentet e tyre të kaluarën e lavdishme, trashëgiminë kulturore, kulturën e popullit, territorin etnik, parimin e “gjakut” apo tiparet raciale. Çështjet e gjuhës, filologjisë, folklorit, zakoneve dhe traditave kanë qenë argumentet thelbësore për debatin e madh mbi modernitetin. Në Shqipëri, si kudo në Europën Jug-Lindore dhe Qendrore, folklori dhe ligjërimet mbi kulturën dhe mënyrën e jetesëssë popullit, kanë kontribuar përesencializimin e karakterit kombëtar, gjë që i ka dhënë argumente nacionalizmit.
Nga periudha e shtet-formimit përgjatë periudhës së socializmit deri tek periudha post-socialiste aktuale, implikimi më i rëndësishëm ideologjik i këtyre studimeve është lidhja e tyre e pazgjidhshme me politikën nacionaliste, që ka çuarmë tej në shndërrimin e tyre në një instrument të pastër politik dhe në një fushë të propagandës.Pushtetarët e rinj komunistë, totalitarë dhe autokratikë, fillimisht ishin armiqësorë ndaj kësaj disipline në dukje mikroborgjeze, me maninë kureshtare ndaj fshatarësisë, të supozuar si ruajtëse e thelbit të panjollosur të kombit. Por, shumë shpejt, ata do të arrinin në përfundimin se studime të tilla ishin jo vetëm “të pafajshme”, por madje edhe të dobishme për legjitimimin e programit të tyre.
II
Në vitet e komunizmit, studiuesit vazhduantë merren me “karakteristikat e dallueshme kulturore të popullit dhe specifikat e tyre etnike dhe nacionale”, në kuadër të një retrospektive mbi të kaluarën, nisur prej kohës së tashme drejt së kaluarës së lashtë, duke ndërtuar kështu praptazi të gjitha proceset historike të zhvillimit të kulturës popullore. Por në të njëjtën kohë, një perspektivëmë e zgjeruar adoptohej për të studiuartransformimet socialiste dhe mënyrate reja të jetesës për krijimin e një kulture të re popullore “kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje”.
Siç thuhej në Konferencën e parë Kombëtare të Studimeve Etnografike nga Shoku Kryetar i Akademisë së Shkencave të asaj kohe, këto studime duhej“të angazhohen në proceset e mëdha të transformimeve kulturore revolucionare” dhe “të kontribuojnë në emancipimin e shoqërisë socialiste shqiptare”duke “kapur ato aspekte themelore (të luftës së klasave) që tregojnë vendin dhe rolin e kulturës popullore në krijimin e kulturës së re socialiste”. Prandaj, studiuesit shqiptarë ishin udhëzuar, jo vetëm të mblidhnin traditat e kulturës popullore, por të zgjeronin mbledhjen e “mbijetojave” të vjetra në përpjekje për të kontribuar fuqishëm për transformimin e tyre dhe për ndërtimin e hegjemonisë së plotë të një morali të ri.
Zbatimi i këtij programi ideologjik ishte shumëpalësh. Veçanërisht ato aspekte të jetës shqiptare që do dukeshin ekzotike për një të huaj, jo vetëm gjakmarrja dhe ligjet zakonore, por edhe praktikat e lindjes, fejesat në djep, zakonet martesore, sjelljet midis brezave, dhe mbi të gjitha nënshtrimi igrave, ishin tiparet zakonore që dënoheshin me arsye dhe më shumë se çdo gjë tjetër si “prapanike” dhe “reaksionare” nga autoritetet komuniste dhe që duhej të çrrënjoseshin. Megjithatë, krahas dënimittë atyre zakoneve dhe traditës armiqësore për idealet komuniste, një farë kundërshtie ndaj sjelljes zakonorelejonte studimin e saj në formën e kulturës “popullore”. Traditat e paraardhësve duhej të lëvdoheshin si simbole të identitetitqë nxisin patriotizmin socialist dhe krenarinë kombëtare, por duhej të konsideroheshin edhe si pengesa për të ardhmene dëshiruar socialistedhe për rezistencën ndaj ndikimeve të huaja reaksionare dhe nihiliste të kombit.
Në këtë vazhdë, nga njëra anë, pasuria e zakoneve shqiptare përcillej si tregues i“individualitetit krijues dhe jetëssë gjallë” të fshatarëve të hershem,ndërsa ritualet dhe vlerat lokale paraqiteshin aq “antike”sa të bëheshin prova të kulturës kombëtare shqiptare të “panjollosur” dhe “autentike”. Nga ana tjetër, anëtarët e “ndriçuar”të shoqërisë fshatareduhej të kishin braktisur prej kohësh këtë mënyrë arkaike të jetës, siç thuhej zyrtarisht,“tani që parimet socialiste janë bërë udhërrëfyes i tyre”.Praktikimii traditës si pjesë integrale e jetës së fshatit duhej të ndalohej, sidomos pas vitit 1967,kur Shoku Drejtor i Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë (ku bënin pjesë edhe studimet folkloriste të kulturës popullore të asaj kohe) deklaronte se normat zakonore ishin sinonim i “sëmundjeve ideologjike e shoqërore që i ka lënë e kaluara si trashëgim shoqërisë”, prej të cilave ajo mund të shërohej me të shpejtë vetëm “me forcën e ideologjisë marksiste-leniniste”të vënë në zbatim nga studimet sistematike të kulturës popullore.
Nga fundi i viteve 1960, thellimi i luftës klasore kundër zakoneve dhe pikëpamjeve prapanike e reaksionare kundër fesë e paragjykimeve fetare dhe kundër mënyrës së vjetër të jetesës i vuri studimet shqiptare të kulturës popullore para detyrash të ngutshme. Të nxitur për t’u “zbuluar rrënjët këtyre zakoneve të këqija që e tërheqin prapa zhvillimin e shoqërisë” dhe për të “luftuar bazën e tyre filozofike-reaksionare”, studiuesit e kulturës popullore përqendruan në mënyrë të vetëdijshme “përpjekjet për zëvendësimin e tyre me zakone të reja”, duke u nisur nga synimi që studimet e tyre “t’i shërbejnë drejtpërdrejt zgjidhjes së detyrave të mëdha të shtruara nga Partia për zhvillimin dhe thellimin e mëtejshëm të revolucionit ideologjik e kulturor në vendin tonë”.Nga shkenca kombëtare pritej të kontribuonte në ndërtimin e socializmit dhe të luante një rol aktiv në edukimin estetik dhe moral të masave përmes formimit të një kulture të re popullore, “kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje”, e cila më së miri pasqyrohet në vetë konceptin socialist të “njeriut të ri”, i cili ka qenë realisht shumë i ndikuar nga Revolucioni Kulturor kinez i fundit të viteve 1960.
Siç kam treguar në një punim tjetër më të hershëm, të botuar qysh në 1998 në revistën ndërkombëtare East EuropeanQuarterly dhe bazuar në hulumtime empirike dhe shqyrtim kritik të sistemit kulturor në Shqipërinë socialiste në kushtet e regjimit autokratik dhe totalitar komunist, studiuesit shqiptarë kanë kontribuar për atë proces ideologjik, demagogjik dhe propagandistik, që e kam cilësuar si një proces instrumentalizimi shtetëror të “folklorizimit të traditave kulturore”. Duke qenë pjesë përbërëse e një sërë ideologjizimesh radikale të shoqërisë shqiptare, këtu është fjala për një zgjedhje, rindërtim, kultivim dhe promovim folklorist të ndërgjegjshëm, të paramenduar dhe të institucionalizuar të formave dhe praktikave të caktuara kulturore,që krijoheshin në laboratorët zyrtarë të studimeve të kulturës popullore, në përputhje me ideologjinë komuniste.Një seleksionim i tillë “traditash” shpërndahej në jetën kulturore të shoqërisë si produkte dhe praktika të standardizuara që pretendohej se ishin tradicionale dhe autentikepopulloredhe që duhej të përfshiheshin në mënyrën e jetesës socialiste bashkëkohore dhe në mësimin e etikës progresive socialiste.
Studiuesit shqiptarë duhej të veçonin dhe propagandonin ato elemente të zakoneve, normave, kulturës dhe arteve, që besohej se ishin “me të vërtetë” shqiptare, në një mënyrë krejtësisht autentike, në përputhje me normat dhe vlerat e reja kulturore. Praktikat sociale dhe vlerat kulturore që nuk ishin në përputhje me ideologjinë komuniste, si p.sh. prona private, qëndrimet patriarkale apo besimet dhe praktikat fetare, u trajtuan tashmë si “jo autentike”apo “të huaja” për realitetin socialist shqiptar dhe duheshin hedhur poshtë e eliminuar nga sfera e kulturës popullore.
Duke i veçuar si “zakone prapanike”që realisht binin në kundërshtim me moralin komunist meqë mendohej se pasqyronin interesa klasore apo botëkuptime njerëzish të mbytur në errësirë, ato supozohej se ishin shkaktuar nga importimet “e huaja”apo e kishin origjinën tek faktorë socio-ekonomikë të tillë si prona private, trashëguar nga e drejta zakonore dhe shteti para-socialist, apo nga morali borgjez i klasave shfrytëzuese dhe reaksionare.Në kontrast me studiuesit e kulturës popullore të detyruar të paraqesin praktikat zakonore ideologjikisht në kundërshtim me socializmin, përshtypjet e para të kulturës shqiptare janë ndërmjetësuar në fakt nga takëmete “zbutura” dhe shpesh pamjet romantike të jetës së fshatit të pasqyruara bindshëm në muzeun kombëtar apo të propaganduara në botimet zyrtare dhe aktivizmin kulturor të kohës.
Festivalet folklorike, më shumë se çdo gjë tjetër, u bënë festime të drejtpërdrejtë të krenarisë kombëtare, për promovimin e prodhimit dhe performimittëpraktikave kulturore të teatralizuara,që duhej të zbatoheshin në të gjithë kombin në dëm të variacioneve lokale. Festivali folklorik pan-shqiptar që mbahej çdo vit gjatë komunizmit në Gjirokastërkremtontelarminë e dallimeve rajonale në muzikë, valle dhe kostume, mjeshtërisht të shkëputura nga çdolloj praktikash të“prapambetura” në zonat që i kishin prodhuar.Qëllimi i vetëm ishte të dëshmohej karakteri kombëtar i atij vizioni të bashkësive ku kultura popullore është në qendër të gjithë aktivitetevetë jetesës dhe ku burrat e gratë bashkojnë zërat e tyretë fortë e tingëllues për të zhvilluar artin e gjallë popullor, ndërsa studimet e kulturës popullore kishin për detyrë t’i justifikonin këto dukuri me racionalizime pseudo-shkencore.Kështu tregojnë “kontributet” mbi kriteret e riprodhimit te kostumeve popullore, mbi ruajtjen dhe zhvillimin e valleve origjinale, mbi organizimin e festivaleve, mbi statusin social e kulturor të këngëtarëve, valltarëve dhe aktorëve të tjerë të këtyre traditave, si dhe shumë nga përshkrimet e “zhvillimit të kulturës popullore folklorike bashkëkohore”.
Në këtë mënyrë, nga studimet e kulturës popullorepritejtë kontribuonin në një proces jashtëzakonisht të rëndësishëm të “spastrimit” kulturor,racional dhe estetik, në luftën kundër mbeturinave të këqija dhe reaksionare të së kaluarës. Ndërsa aktivizmi i tyre folklorist duhej të provonte idealet dhe pikëpamjet zyrtarisht të detyrueshme që pretendohej se përfaqësonin ndryshimet pozitive në mënyrën e jetesës së popullit, së bashku me ndryshimet ekonomike dhe politike, të ashtuquajturat arritje të zhvillimitsocial dhe kulturor, në përputhje me ideologjinë socialiste.
Nën pretekstin e efektivitetit ose më thjesht nga mungesa e një projekti social e kulturor të mirëfilltë, një industri e tillë rikonstruksioni dhe modifikimi folklorik, që mund të shihet si një përpjekje presioni “pseudo-kulturalist”, në përgjithësi reduktonte pretendimetidentitare në vlera të ngrira. Në fund të fundit, qasja tradicionaliste e lëvruar në studimet shqiptare çoi në një kthim prapa tek kërkimi i origjinës së kulturës popullore me qëllim identifikimin e rrënjëve të saj reale apo imagjinare,ndërsa prirja e konceptimit idealist të studimeve folkloriste të kulturës popullore, pavarësisht terminologjisë së shkencës zyrtare, e përjashtonte kulturën përtej historisë dhe përtej jetës shoqërore.
Kostumet popullore, këngët dhe vallet promovoheshin dhe folklori kultivohej jo vetëm thjesht për t’i dhënë popullit një ide për të kaluarën e tij krijuese dhe autentike, apo për të formuar një identitet të madhërishëm kulturor të veçantë dhe për ta përcjellë atë tek gjeneratat e mëvonshme, por për të ushqyer ndjenja ksenofobe, kryesisht anti-sllave dhe anti-greke, si dhe ndjenja izolacioniste që të mundësohej një ide kompaktësie dhe superioriteti etnik kundrejt identitetit të kulturave fqinje.
Për më tepër, “perspektiva e introvertuar” e një tërheqjeje të tillë identitare, e fokusuara tek kombi vetjak dhe tek kultura popullore vetjake, si dhe emocionet ambivalente të nxitura nga ikja prej prapambetjes që ishte megjithatë burimi i identitetit vetjak, ka favorizuar jo vetëm qasjen me fakte të deformuara por edhe përjashtime sociale madhoretë “të tjerëve” si dhe atë dëshirëtë zjarrtë për të kapërcyer me shpejtësi pozitën “e padurueshme dhe të pamerituar” të një shoqërie të tërë.
Nëse vetvetes kolektive i jepet një vlerë absolute që i kundërvihet qartazi apo tërthorazi “të tjerëve”, kjo nënkupton mungesën e një këndvështrimi pa paragjykime. Përqendrimi tek vetvetja kolektive kombëtare dhe ndarja strukturore midis studimit të vetvetes dhe studimit të kulturave të tjera pengon adoptimin e një perspektive universaliste. Përveç kësaj, duke e pozicionuar vetveten kolektive në qendër të një projekti kërkimor të veçantë mbi shoqërinë dhe kulturën, kjo nënkupton një qasje vetë-refleksive në kuptim të ngushtë të fjalës, në kuptimin e lejimit të flitet mbi dhe për vetveten kolektive. Ndoshta, kjo mund të duket si një jehonë e formulimit të famshëm nga CliffordGeertz lidhur me autoritetin antropologjik që flet mbi dhe për kulturën në studim, apo një jehonë e shqetësimeve më të fundit të një antropologjie “pranë shtëpisë” (at home).
Megjithatë, perspektiva e introvertuar e studimeve të kulturës popullore qëndron në fakt në skajin e kundërt të shqetësimeve të tilla epistemologjike. Në rastin e tyre, nuk janë shkëmbimet dialogjikedheintersubjektive me “tjetrin” apo “nga distanca”, por njëtrajtshmëria ajo që garanton si të kuptuarit edhe njohuritë. Nëse meditohet mbi “gabimet” apo “të metat” e karakterit kombëtar apo psikologjisë kombëtare, ky vetë-refleksivitet mund të paraqitet në vetvete edhe si “kritik”. Megjithatë, shumë më shpesh, ky është më tepër një lavdërim panegjirik. Në të gjitha rastet, kështu përpunohet një lloj përjashtimi apo refuzimi i të tjerëve. Në formën e tyre ekstreme, studimet e kulturës popullore vetjake bëhen një lartësim i ekskluzivitetit të vetvetes kolektive.
Gjatë këtij procesi kultura popullore kthehet në një realitet të imagjinuar që i referohet një populli të imagjinuar, duke ofruar në thelb forma emocionale dhe irracionale identifikimesh dhe unifikimesh, si dhe një bazë për gjithfarëlloj formash të përjashtimit dhe intolerancës. Kjo është ajo që i jep kulturës popullore të imagjinuar kuptimin e saj të mirëfilltë, duke ofruar një unifikim kolektiv shtypës, siç ndodh zakonisht me “shpikjet sistematike të traditës” që bëhen të rrezikshme në shumë drejtime, veçanërisht duke autorizuar manipulimin politik, që përfundimisht ka shërbyer për të legjitimuar zgjidhje politike që nuk presin as nuk durojnë apo tolerojnë.
Kështu mund të lexohet, në fakt, ligjërimi zyrtar mbi të ashtuquajturin “autenticitet” që lulëzoi në studimet zyrtare të kulturës popullore gjatë socializmit në Shqipëri. Ideologjia autoritare në shërbim të klasës sociale në fuqi duket se fshihej prapa këtij termi. Referimi ndaj vlerave tradicionale, që shpesh injoroheshin ose maskoheshin dhe manipuloheshin qëllimisht nga udhëheqësit politikë, krijonte më shpesh mundësimin e ushtrimit të një pushteti të pakundërshtueshëm. Sa i përket përmbajtjes kulturore, çka paraqitej si “autenticitet” lokal më së shpeshti reduktohej në dukuri të jashtme si veshja kombëtare ose zbukurime të tjera tradicionale, mbajtja në këmbë e grupeve dhe valleve popullore, apo organizimi i festivaleve folklorike, vetëm e vetëm për t’u bërë festë udhëheqësve komunistë dhe bëmave të tyre. Qëndrime të tilla tregojnë qartazi mosbesimin e elitave, si dhe përbuzjen e tyre, për të gjitha format e krijimtarisë kulturore të lidhura me njësitë sociale më themelore të shoqërisë dhe që, pikërisht për këtë arsye, mbeten jashtë kontrollit të tyre të drejtpërdrejtë.
III
Njohja dhe theksimi i faktit që një kulturë e përbashkët, “kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje”, mund t’i përkiste “popullit” si klasë punëtore brenda shoqërisë shqiptare ishte një pasojë e rëndësishme e teorisë së Leninit mbi dy kulturat ekskluzivisht të diferencuara në shoqëritë me klasa, që u përpunua më mirë se kudo në konceptin “popullit” (Volk) të Volkskunde-s Gjermano-Lindore ku një kategori specifike socio-klasore u dallua nga “etnos”, si një kategori më e përgjithshme etnokulturore. Por ndërsa në Gjermaninë Lindore një rafinim i tillë mund të ketë qenë i dobishëm për të shmangur çështjen delikate të kombit Gjermano-Lindor në kontekstin e Gjermanisë së ndarë, në Shqipëri si dhe në vendet e tjera të Europës Lindore dhe Qendrore, projekti dhe propaganda komunisteekskluzioniste bënë shumë për të transformuar traditat kulturore dhe historike në instrumente justifikimi dhe glorifikimi të themeleve“popullore”, “origjinale”, “autentike” dhe “të pandryshueshme” të regjimit politik dhe ideologjik.
Si i tillë, kuptimi ekskluzionist socio-klasor i “popullit” në Shqipëri ështëpërpikmërishti krahasueshëm me lloje të tjera të folklorizmit politik dhe të projekteve pseudo-kulturaliste ku kategoritë specifikishtetno-fetare dhe etno-raciale të “popullit”u kanë shërbyershovinizmave apo ideologjive nacionaliste dhe fashiste. Projekte të ngjashme të kësaj lloj inxhinierieekskluzionistejanë ilustruar, për shembull, tekideologjia etno-fetare në themel të instrumentalizimit politik të mitologjisë serbe të Betejës së Kosovës që ka mbështeturnacionalizmin shovinist serb që prej shekullit të nëntëmbëdhjetë deri tek lufta e fundit për Kosovën në vitet 1990.
Ndërsa një tjetër paralele me mitologjitë serbe të Kosovës, para së gjithash, gjendetdomosdoshmërisht tek kategoria etno-raciale e “popullit” në themel të projektit tëVolkskunde-s gjermane që ka mbështeturfushatën propagandistike të Hitlerit për promovimin e ideologjisë famëkeqeetno-raciste naziste.
Në fakt, në Shqipëri si dhe gjetiu, studimet folkloriste të kulturës popullore u dorëzuan gjerësisht dhe shpesh thuajse tërësisht, për nga morali dhe integriteti akademik, teoritë dhe metodologjitë, institucionet dhe shumicae përfaqësuesve të tyre,ndaj pikësynimeve autoritare dhe paternaliste dhe ndaj politikave të shtetit totalitar të sunduar nga partia komuniste. Kjo ilustron edhe një herë përzierjen e folklorit, historisë, studimeve dhe politikës, që ka qenë karakteristikë e shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzetë, por që konfirmonpërsëri përfshirjen e studiueseve dhe intelektualëve në politikë, sidomos në momentet e mobilizimit kombëtar.
Shpesh edhe studiuesit shqiptarëkanë kërkuar mbështetjen e politikës dhe administratës shtetërore për t’i siguruar vetes një pozicion të rehatshëm akademik, çka mund të jetë e vlefshme jo vetëm për studiuesit që kanë mbajtur poste dhe ofiqe akademike të rangut të lartë dhe kanë qenë të lidhur me partinë komuniste, siç ishte rasti me pothuajse të gjithë drejtorët e instituteve kërkimore të çdo kohë gjatë regjimit komunist (një situatë që vazhdon të jetë e pandryshuar edhe sot), por edhe për dijetarë të respektuar që nuk janë përfshirë drejtpërsëdrejti në politikë. Nëse historiografia shqiptare, për shembull, u zhvillua në Shqipërinë komuniste falë “Shokut Aleks dhe partisë së tij” (Schmitt 2005), edhe zhvillimi i studimeve gjuhësore i detyrohen shumë Eqrem Çabejit.
Pavarësisht se ai është promovuar njëlloj në mënyrë aktive si nga regjimimonarkik shqiptar, edhe nga regjimi fashist italianedhe nga regjimi nazist gjerman, madje i është ofruaredhe një pozicion ministri në qeverinë e Shqipërisë së pushtuar nga Gjermania, ashtu si Presidenti i nderuar i Akademisë kombëtare të Shkencave, gjatë regjimit komunist aq shumë të përfolur për rreptësinë dhe papajtueshmërinë proverbiale, ai arriti të bëhej dijetari paradigmatik i pakundërshtueshëm në studimet shqiptare.
Por më shpesh servilizmi ideologjik e politiku është imponuar studiuesve gjatë regjimit komunist, duke i shndërruar në subjekte të totalizuar praktikisht pa kurajë shkencore. Shumë prej tyre nuk ishin aq të shqetësuar për pranimin e punimevetë tyre në qarqet akademike apo në publikun e gjerë sesa ishin të shqetësuar për mendimin e udhëheqësve të caktuar të partisë. Disa praktikues të këtyre studimeve do të adoptojnë madje edhe një sjellje jo etike, duke ua përshtatur “gjetjet” e tyre dogmave zyrtare të ideologjisë dhe propagandëskomuniste. Në Shqipëri, si dhe në vendet e tjera të sunduara nga komunizmi, manipulimi i së kaluarës dhe të tashmes është përgjegjësi jo vetëm e politikanëve dhe shkrimtarëve zyrtarë si historianët, filozofët dhe ekonomistët, por edhe e praktikuesve të shkencave sociale dhe kulturore, përfshirë edhe studimet mbizotëruese të kulturës popullore, veçanërisht me fiksimin e tyre tek kulturapopullore fshatare.
Nëfakt, fermerët shqiptarë ishin shpronësuar dhe madje ose ishin “proletarizuar” nga hyrja e tyre në kooperativa bujqësore, ose ishin “urbanizuar” me migrimin e tyre në qytete, ose “sistematizuar” me mjete të tjera masash të centralizuara. Megjithatë, imazhi i një kulture popullore“të virgjër dhe jo-kapitaliste” propagandohej nga ideologjia shtetërore dhe kultivohej e administrohej nga praktikuesit e studimeve të kulturës popullore.Pikësynimi i tyre ishte të “konfirmonin etnografikisht” ndikimine zhvillimeve ekonomike socialisteapo “transformimete mëdha nga traditat e prapambeturatek modernizimet në mënyrën e jetesës së zonave rurale” në përputhje me parimet e një shoqërie socialiste, siç ka qenë rasti me shumë punime të kohës që vazhdimisht riprodhohen në përmbledhje të reja pa kurrfarë ndryshimi.
Vizioni i ri i demokracisë popullore si një shoqëri pa luftëra të brendshme kërkonte një model të ri ideologjik që mund të krijojë një imazh uniteti dhe homogjeniteti, me nacional-socializmin ose konceptimin e kulturës “kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje”, që u bë një parullë e promovuar hapur nga partia në pushtet. Për këtë qëllim, në Shqipëri, rrëfimet shkencore mbi normat zakonore dhe tradita të tjera të kulturës popullore janë manipuluar për të justifikuar formulimin e politikave shtetërore në “luftën ideologjike kundër zakoneve prapanike” dhe miratimin e zgjidhjeve të caktuara politike që në shumë raste kanë çuar në fatkeqësi kulturore, sociale dhe ekonomike.
Kështu ishte rasti, ndër të tjera, me kolektivizimin etokës dhe bagëtive në fund të viteve 1970, ose në përgjithësi me paranojën e autarkisë izolacioniste në fusha të shumta të jetës shoqërore. Në këtë mënyrë, më shumë se çdo lloj disipline tjetër e shkencave shoqërore në shërbimtë ideologjisë nacionaliste-komuniste këto lloj studimesh ndihmuan atë represion terrorist që ka parë shoqëria shqiptare gjatë komunizmit.
Në fakt, edhe pse tërthorazi, një pjesë e studimevembi kulturënpopullore duhet të kenë pasur një rëndësi ekstreme, madje shkatërruese për shumë njerëz, përderisa kanë dhënë legjitimitet dhe kanë vënë “themelet teorike”të politikave shtetërore tëluftës së klasave,shpërnguljeve dhe internimeve të njerëzveme “shfaqje prapanike” dhe për këtë arsye edhe “të huaj”e “inferiorë”. Siç deklaronte Shoku Drejtor i Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë (ku bënin pjesë edhe studimet folkloriste të kulturës popullore të asaj kohe), të dhënat nga hulumtimet sistematike të traditave të vjetra dhe zakoneve prapanike “përdoren nga komitetet e partisë, nga organizatat e masave etj.
Për të ngritur më lart vlerën dhe efektin e punës ideologjike e organizative të partisë”, sepse japin “një bazë shumë më të shëndoshë par analizën e sintezën në gjithë punën ideologjike, në punën e partisë me njerëzit” dhe se “kjo punë do t’i ndihmojë patjetër punëtorët e partisë të bëjnë analiza më të thella shoqërore, t’i njohin më mirë njerëzit dhe të përçojnë më lehte vijën e partisë në masat”. Në këtë mënyrë, më shumë se çdo gjë tjetër, studimet e kulturës popullore duket se kanë dhënë themelet teorike për politikat komuniste të kontrollit hegjemonik mbi të gjithë popullsinë në tërësi.
Në të vërtetë, praktikuesit e studimeve folkloriste të kulturës popullore ishin veçanërisht tepër të kënaqur për të marrë pjesë në promovimine autenticitetit dhe superioritetit të kulturës popullore socialiste,gjë që i ktheu shpesh ata në bartësit prestigjioz të “autoritetit” shkencor. Si të tilla, studimete kulturës popullore gjatë socializmit në Shqipëri e gjetiu, ashtu si homologët e tyre tekVolkskundegjermane, duhet të akuzohen dhe dënohen pa hezitim si apologjetë nacionalistë dhe komunistëtë politikës zyrtare. Pa mëdyshje, studimet shqiptaretë kulturës popullore në periudhën socialiste, të bazuaranë objektivate tyre kombëtare dhe politike konservatore, kanë qenë jashtëzakonisht të predispozuara, madje të paracaktuara, për t’u përdorur dhe keqpërdorur gjatë sundimit komunist si një shkencë kombëtare për stabilizimin sistematik të kontrollit shtetëror.
Çdo interpretim tjetër është përsëri një tjetër shembull i refuzimit post-komunist shqiptar për të kapërcyer të kaluarën e vet.Në fakt, është e rëndësishme të tregohet qartazi jo vetëm se si trashëgimia e Romantizmit të shekullit të nëntëmbëdhjetë është bastarduar në gjithfarëlloj mënyrash kulturore dhe politike prej profesionistëve të shekullit të njëzetë, por historia duhet të tregohet e një profesionitë tërë që në prirjet e veta ndaj ideologjisë nacional-komuniste dhe mendimit konservator ka ndihmuar fuqizimin e komunizmit.
IV
Për fat të keq, Shqipëria ende nuk është gati për të pranuar këtë fakt.Kjo nuk do të thotë se çështjete pasojave social-kulturore të transformimeve të shpejta që kanë rrjedhur nga demokratizimi dhe europianizimii shoqërisë shqiptarenë kohët e funditnuk janë marrë në shqyrtim nga një brez i ri studiuesish të gatshëm për të përdorur teoritë dhe metodologjitë e shkencave shoqërorebashkëkohore, përfshirë edhe metodologjinë antropologjike.Një numër në rritje i punimeve të tyre, që duhenshqyrtuar në një rast tjetër, kanë filluar të hyjnë në opinionin akademik shqiptar, madje edhe ndërkombëtar.
Në fakt, studimi i “kulturës” kuptuar si sende, objekte, artizanate dhe mjeshtëri, nuk mund të jetë më në modë. Studimet e kulturës popullore të fiksuaratek traditat, rrënjët dhe strukturat e pandryshueshme të shpirtit kombëtar kanë filluar të lënë vend për një kthesë vendimtare në të tashmen, për t’u përballur me realitetin shumëdimensional e shumëngjyrësh të proceseveqë po ndodhin. Pothuajse krejtësisht të munguara gjatë periudhës socialiste, hulumtimet antropologjike mbi ndryshimet sociale duket se po bëhen një nga prirjet e reja më premtuese. Nuk është e pamundur që shumë shpejt këto hulumtimetë reja të krijojnë edhe një ide më të përgjithshme të shoqërisë në tranzicion, duke filluar nga konceptet themelore antropologjike si marrëdhëniet farefisnore dhe strukturat sociale, apo klientelizmi dhe patronazhi, për të kaluar tek migrimet rurale dhe mjediset e reja urbane, klasa punëtore dhe elitat socio-profesionale, solidaritetete reja dhe opinionet publike, aktivizmi qytetar dhe partitë politike, etj.
Me fjalë të tjera, problemi nuk qëndron me brezin e ri premtues. Me shumicën prej tyreunë punoj në bashkëpunim të ngushtë,madje disa kanë recensionuar, ndërsa të tjerë edhe kanë përkthyer disa nga punimet e mia në gjuhën shqipe.SmokiMusaraj, OlsiLelaj dheSofia Kalo kanë qenë edhe asistentët e minë një kohë apo një tjetër gjatë viteve të fundit kur unë kam qenë duke punuar si antropolog në disa universitete shqiptare. Me të tjerë marrim pjesë rregullisht së bashku në konferenca dhe debate akademike, siç ka qenë rasti për shembull me NitaLuçi, Albert Nikolla, GerdaDalipaj, Enkelejda Sula e shumë të tjerë, madje edhe me studiues te rinj te talentuar nga disiplina të tjera me afinitet elektiv ndaj antropologjisë si Enika Abazi nga shkencat politike dhe marrëdhëniet ndërkombëtare, Gentiana Kera dhe Enriketa Papa nga historia, apo edhe me ndonjë si Nebi Bardhoshi dhe Amanda Kodra nga Instituti sot i ashtuquajtur i Antropologjisë Kulturore, pavarësisht karakterit të dyzuar të pozitës së tyre teksa dëshirojnë të përqafojnë antropologjinë moderne por pa formimin e duhur dhe duke punuar me metodën folklorike të kuadrit të vjetër institucional.
Fjala është thjesht për ata studiues të formuar nga parimet e periudhës komuniste që vazhdojnë të riprodhojnë punimet e tyre të asaj kohe në përmbledhje të reja pa kurrfarë ndryshimi, ndërkohë që shumë të tjerë flasin ende nga pikëpamja e perspektivës kombëtare dhe ndjekin të njëjtën traditë si dhe studimet folkloriste të kulturës popullore në periudhën komuniste.Në fakt, shumica prej tyre nuk mënon të proklamojë autoktoninë, antikitetin dhe veçantinë e zakoneve dhe traditave gojore shqiptare, të cilat thuhet se janë homerike jo vetëm në cilësi por edhe në vazhdimësinë e prejardhjes së tyre reale.
Çështja nuk është domosdoshmërisht me letërsi artistike si Dosja-He Ismail Kadaresë, por seriozisht me angazhime të tjera më “shkencore” që përziejnë Odisenë, Sirenat, kuajt e Akilit, të qarat me botë, iso-polifoninë dhe etnomuzikologjinë folkloriste.Veçanërisht, një valë librash janë botuar kohët e fundit mbi të ashtuquajturat ligje të pashkruara në zona të ndryshme në veri dhe madje edhe në jug të vendit, ku autorët në mënyrë selektive përditësojnë dhe botojnë materialet e tyre, duke e identifikuar veten në mënyrë të qartë me traditën e Gjeçovit dhe me të tjerë “patriotë të shkolluar”, me një “ndjenjë misioni” për të promovuar një imazh kombëtar sa më pozitiv, në mbështetje të një programi të shprehur qartë për përforcimin e kombit, familjes dhe, sipas rastit, edhe kishës, që shihen si vlerat më të larta.
Edhe më serioze bëhet çështja kur shumica e mbajtësve të pushtetit në traditën folklorike të studimeve të kulturës popullore, ashtu si shokët e tyre në vendet e tjera të Europës Lindore, vazhdojnë ende të shtyjnë me forcë nxënësit e tyre që të mos braktisin mënyrat e vjetra. Me politikën shtetërore aktuale të vulgarizimittë studimeve të doktoratës në Shqipëri, studimet e kulturës popullore janë duke u mbytur nga një numër në rritje studentësh që kërkojnë të regjistrohen për doktoratë në “etnografi” dhe “folklor”. Ata thjesht nxiten të shkojnë për të studiuar artizanatin tradicional apo rrëfimin e përrallave në mestë fshatarëve, edhe pse thuajse nuk ka praktikuesartizanatesh tradicionale. Në fakt studentët nxiten t’u kërkojnë informatorëvetë rindërtojnë praktikat e shkuara, në një kohë kur ata shohin mirë se ka gjëra shumë më interesante për të studiuar në fshatrat ku dërgohen.
Problemi specifik me punimet shqiptare të një niveli akademik relativisht të kënaqshëm nuk është thjesht se qasja e tyre kohore ka mbetur e pandryshuar në kontekstin e ri politik, apo që, ashtu si për studiuesit e tjerë në Europën Lindore, fryma e tyre dominuese është ende kombëtare, në kuptimin që objekti i tyre është ende i mbyllur në kornizat kombëtare ose është i përcaktuar kryesisht nga misioni për të ndërtuar kulturën kombëtare duke shikuar në “popull”për të dokumentuar kulturën popullore të fshatarëve, me bindjen se në mes tyre, në mjedisete pacenuara pre-industriale, mund të zbulohen tiparet thelbësore dhe karakter origjinal i kombit.
Problemi është se në një projekt ende të përqendruar tek kombi, si në rastin e studimeve folkloriste të kulturës popullore, as krahasimi dhe as krijimet apo kategoritë e tjera metodologjike dhe teorikenuk janë të dobishme. Fatkeqësisht, ashtu si dhe programi i krijimit të DeutscheVolkskunde Atlas, i filluar gjatë periudhës naziste në Gjermani, më e rëndësishme mbete hartimi i atlaseve të shumta etnofolklorike dhe evidentimi i hollësishëm në vëllimet masive të trashëgimisë kulturore, të cilat ashtu si gjatë periudhës komuniste nuk mund të jenë të dobishme veçsepër të mbajtur festivalet folklorike dhe muzetë etnografikë kombëtarë, ku kulti i “kombit” të shpaloset nën një mbikëqyrje të përshtatshme shkencore.
*Anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Profesor i Sociologjisë dhe Antropologjisë, Université de Lille, France
