Intervistë me shkrimtarin dhe publicistin Arjan Leka, në lidhje me faktin sesi e shikon ai shëmtimin me dhe pa dashje të imazhit të Shqipërisë në art dhe faktorët që ndikojnë për të. Përmes një analize të qartë, ai e shtjellon këtë fakt me shembuj konkretë por edhe me elementë krahasues të historisë së artit...
Shqiptarët në shumë raste përdorin shumë pak elementë për të vlerësuar një fenomen. Kjo nuk ndodh kështu me publicistin Arjan Leka, që në këtë intervistë të gjatë për MAPO-n, shpjegon konceptin e tij për një nga fenomenet më të zakonshme në Ballkan: Demonizimin e realitetit të tyre, për ta përshfaqur këtë pastajmi si vlerë të artit të tyre në përballjet ndërkombëtare...
Pse në përgjithësi një masë e madhe e artistëve shqiptarë zgjedhin një imazh të keq për Shqipërinë, që të shpërfaqin artin e tyre?
“Le të mendojmë fillimisht për tipologjinë. Arti, pavarësisht se himnizon të bukurën, më shumë se gjithçkaje i është përkushtuar përshkrimit të së shëmtuarës, së frikshmes, së dhunshmes, së keqes, çnjerëzores, deviacionit apo të pamoralshmes njerëzore. Madje, materia prima për artin nuk duket se është virtyti apo e virtytshmja, por e kundërta. E mira thuajse nuk bie në sy, ajo ndëshkohet, apo shkëlqen me mosprani si të thuash. Kështu, për shembull, përshkrimi i bukurisë së Helenës tek Homeri, zë më pak vend se përshkrimi i dhunës që bëri Akili, kur tërhoqi zvarrë trupin e Hektorit të vdekur e ky ka qenë arketipi për Balzaku, Dikensin, Hygonë, Markezin, Sabaton, Bëlin, Grasin, Kanetin, malaparten, Ruzhdien, Jelinekun, e Mylerin.
E shëmtuara, shëmtimi, është gjithmonë i pranishëm në art. Por, edhe në këto rrethana, arti priret drejt së bukurës së fshehur, për ta gjetur atë aty ku ajo mungon, formën e utopisë së saj, të cilën njeriu e kërkon si i verbri, me gishta. A nuk janë të tilla veprat e Dantes, Gogolit, Suiftit, Dostojevskit, Bodlerit, Kafkas, Kamysë, Pastërnakut, Oruellit, pikturat e Brygelit, kapriçiot e Gojas e të Paganinit? Arti dhe letërsia glorifikuese ka qenë jetëshkurtër dhe shpesh e kompromentuar si pjesë e letërsisë nën urdhër dhe në shërbim. Nuk jam i mendimit se ndonjëri prej autorëve të përmendur është nisur të krijojë njëkohësisht imazhin e vendit të tij, i mirë apo i keq qoftë ky, glorifikues apo demonizues, pasi nuk është letërsia ajo që në veçanti krijon imazhet për vende të veçanta. Por kjo nuk do të thotë aspak se letërsia nuk është përdorur për artikulimin e ndjesive dhe doktrinave të tepruara nacionaliste, për të përcjellë ide mbi superioritetin e racave, për të shformuar të vërtetat, tejçuar ide politike me pasoja të dhunshme etj. Letërsia e vërtetë, duke iu referuar një vendi, i drejtohet botës, si edhe duke iu referuar një njeriu i drejtohet njerëzimit.
Nga ana tjetër, koncepti i përdorimit të artit në modelimin e një “tabele emulacioni apo fletërrufeje” i përket përgjithësisht letërsive të orientuara ideologjikisht. Por siç duket, idolatria nuk është e thënë se mund të jetë vetëm komuniste apo marksiste, ajo mund të ketë rudimentet e veta, siç edhe mund t’ia hetojmë lehtësisht rrënjët tek glorifikimi pa kushte i atdheut, të cilën e ndeshim që prej Marsejezës dhe himnet, për të mbërritur në periudhën romantike ku ndjesia ndaj atdheut bigëzohet në një adhurim-refuzim të njëhershëm e deri tek futurizmi i Marinetit apo romanet e realizmit socialist.
Edhe refuzimi i atdheut, apo i gjuhës së tij, bashkë me nëmatën, mallkimin apo demonizimin e tij, nuk është një dukuri apo prirje aq e re sa mund ta pandehim ne, që quajmë të ri çdo zog që fluturon mbi sinoret tona. Në rreth 3000 vjet histori letrare, që nga Euripidi e gjer tek Cioran, mund të hetojmë të njëjtin fakt. Po kështu ka ngjarë edhe me vajtimin atdheut të munguar apo jo të lire. Jashtë këtyre hullive nuk mund të trajtohet as përqeshja e atdheut si një ide qarkulluese dhe e rivlerësuar nga postmodernizmi...”
Atëherë si e shikon rolin e artit të Shqipërisë në këtë drejtim?
“...Nëse gjurmë dhe shenja të tyre i pikasim edhe sot në artin shqiptar, siç ju i përmendni në pyetjen tuaj, duhet të kuptojmë deri në ç’masë gjenden këto reminishenca në krijimtarinë e autorëve dhe gjasën që kjo dukuri të jetë kalimtare apo një prirje më e fortë se kaq. Të vështruarit kritik dhe vetëkritik gjithashtu nuk është një dukuri krejt e pagjasë në letrat shqipe. Përtej idealizmit të rilindësve, rimodelimin e atdheut të Fishtës, Mjedës e Koliqit (dy të parët si rimarrje tematike dhe stilistike e lamtumirës së Çajlld Haroldit të Bajronit), duket se edhe për letërsinë e shkruar në gjuhën shqipe tematika e të vështruarit kritik të atdheut ka shtrirje vertikale, mund ta vendosësh në kohë historike dhe madje edhe në shtrat modelor, ku më i njohuri, ndoshta është romani i (pa)përfunduar i Faik Konicës, “Doktor Gjilpëra…”. Po kështu edhe “Plagët tona” e Mit’hat Frashërit, apo “Pesë anarkitë” e Nolit, “Hakërrimi” i Ali Asllanit apo skicat e Bulkës, Migjenit etj. Në kontekstin e sotëm ku ju edhe e vendosni, mua, përveç se një rimarrje tematike, më duket se kemi të bëjmë edhe me një qëllimtari e përdorur naivisht: rimarrje e vonuar e fazës së vetëkriticizmit, si arketip i neorealizmit apo i shkrimtarëve jokonformistë të viteve ’60, por edhe një importim i modelimit të artit ballkanas të krijuar në periudhën postotalitare. Konkretisht, ajo që unë vë re me keqardhje në artin shqiptar të pas viteve ’90 është prania në shkallë të gjerë e skematizmit, e përdorimi të klishesë dhe e një metaforizimi pa shkaqe të shfajsueshme.
Edhe 20 vjet pas ndërprerjes së marrëdhënies me burimin e realizmit ideologjik, në artin shqiptar vërehen gjurmë të dukshme të një lloj realizmi të përmbysur, të zhvendosur e gjithëpoaq të ideologjizuar. Historitë, subjektet e letrarizuara dhe skenarët, ofrohen në formën e tyre më të thjeshtëzuar, sjellë në versionin kokëposhtë, paraqitur me mungesë të theksuar të pranisë së estetikes, letrares apo atyre elementëve atë që e bëjnë letërsinë art, duke e veçuar kësisoj nga format e tjera të narracionit dokumentar, memuaristik. Kjo lloj stampe, në romane dhe skenarin filmik kryesisht, bashkë me “importimin e produktit të gatshëm, klishe ballkanike”, ardhur prej shkollave të njohura, pak Kusturicë e pak nga gjithçka që bëhet “best-seller” që, më shumë se të njohura, janë të lodhura dhe pikërisht për përdorimin e stampës, ka sjellë në artin shqiptar ndryshimin e adresimit: shumë vepra nuk i drejtohen më lexuesit apo shikuesit vendas, por rendin pas suksesit të sigurt, që prodhon shumëfishimi i stampës stampa, shoqëruar kjo me prirjen për të magjepsur lexuesin apo shikuesin e huaj në panaire librash apo bienale kinematografie. Gati-gati të rikthehet në kujtese “déjà vu” e formave të artit të porositur, të manipuluar dhe përshtatur për shijet e një konsumatori bizar, të formatuar jo estetikisht, por gjeoartistikisht, lexues a shikues i cili, prej vendeve specifike pret histori të tematikave standarde, si p.sh. prej Shqipërisë: prostitucion, krim të organizuar dhe trafikim; prej Bosnjës: urrejtje ndëretnike; prej Serbisë: spastrim etnik, dhunë; prej Bullgarisë: lapërdhi në jetën intelektuale dhe diplomatike etj etj, të gjitha këto të marinuara me ekzotizëm, grotesk dhe papërgjegjshmëri ballkanase dhe standardizim gjuhe artistike dhe mjetesh shprehëse”.
Në këtë rast si mund të gjykojmë në mënyrë më të specifikuar për artin shqiptar?
“Në këtë hulli është futur edhe një pjesë e artit shqiptar, sidomos ai i parapërgatitur që në fillesë si një formë e “eksportit artistik”. Duke ofruar një format të realizmit të thjeshtëzuar, të kthyer thjesht kokëposhtë, sidomos në letrat dhe kinematografinë shqiptare të pas viteve ’90, gjithmonë e më shumë ndeshim një galeri klishe personazhesh të “njeriut të vogël”, përdorim të gjuhës së mbingarkuar metaforike (që mund të hedhë hije mbi shkallën e lirisë krijuese dhe çlirimin e artistit edhe në kohë kur liria e krijimit garantohet!).
Ajo çka më duket shqetësuese nuk është vetëm tematika, por mënyra e paraqitjes dhe qëndrimet ndaj kujtesës dhe asaj që priret të jetë kujtesë. Jo në pak vepra, romane apo filma, shkrimtarë e kineastë priren ta veshin totalitarizmin tipik shqiptar e sidomos realitetin shqiptar nën diktaturë, si naiv, si qesharak, të lehtë për t’ia hedhur, për ta bërë lolo madje. Raporti me të vërtetën këtu lë shumë për të dëshiruar. Nuk është thjesht fjala se sa të vërteta janë faktet që ne ofrojmë dhe sesa ato sillen në kufi të së besueshmes, pasi në letërsi bota dhe e vërteta nuk merren siç janë. Por pranimi i kësaj të vërtete, qoftë edhe letrare, jo vetëm tërthorazi na e heq pretendimin se diktatura në Shqipëri ka qenë një nga më të ashprat, intolerantet dhe të parevizionushmet, duke ngritur ndërkaq, paradoksalisht edhe pyetjen se pse shqiptarët nuk iu kundërvunë dhe nuk e rrëzuan më shpejt një diktaturë, kur ajo na paskësh qenë prej kartoni dhe qesharake, siç rreken ta paraqesim në romane dhe filmat e viteve të fundit!”
Në këtë qerthull, është e gjitha një lloj ndëshkimi, që i bëjmë vetes?
“Mbahem pas mendimit se para se të kenë marrëdhënie me botën, arti, njëlloj si individët që e krijojnë atë, kanë ose duhet të kenë, në mos i kanë, marrëdhënie me vetveten. Prirja për ta paraqitur Shqipërinë vetëm nën kornizën e absurdit, me njerëz-personazhe bardhezi ka tiparet dhe elementët për ta klasifikuar tek një modë dhe shkollë arti tashmë e tejkaluar që e vendos këtë krijimtari tek zona periferike. Por edhe e kundërta e saj, teprimi, mbivlerësimi i elementit shqiptar, krejt pa qenë nevoja, sit ë qenkëshim një kulture e rrezikuar apo e dënuar me zhdukje, sa na duhet të këlthasim, madje më fort se në këngët majekrahi, mbulimi i vetes me nishane e shenja të stilizuara, por me tepri, shitja mirëfilli e etnosit, e kombëtares së ofruar si një formë dhune që ngulmon të thotë “më shihni, ktheni kokën, jam këtu”, përveçse provokon ndëshkim artistik dhe na vendos në zonën e kujtesës afatshkurtër, siç ndodhi me këngën më të fundit me të cilën Shqipëria u paraqit në Eurosong, na këshillon t’u rikthehemi dy teksteve letrare: “Tregtar flamujsh” të Ernest Koliqit dhe Bajronit i cili duke na vlerësuar vetitë që “nuk na mungojnë”, ka vënë gishtin edhe mbi një tjetër plagë tonën, kur na kujton dashamirësisht se pak kaq kohësh, virtytet kishin mundur të ishin veç pak ‘më t’arrira’”.
Atëherë mendoni se është kompleks apo thjesht një sens që artistët e përdorin për t’u bërë të njohur në këtë mënyrë?
“Thuajse i prekëm këto çështje. Por edhe nguti për t’u bërë të njohur me çdo kusht dhe çmim, madje edhe sa më shpjet, është në vetvete një shenjë e fortë kompleksi, gati një paranojë. Një prirje e përkohshme shpresoj të jetë, por që në të vërtetë po zgjat tej së parashikueshmes. Dihet se artin pak gjë e lidh me të përkohshmen dhe të përsëriturën. Vështruar si metaforë, rasti i balenës së bardhë Mobi Dik, në kapitullin e fundit të romanit me të njëjtin titull, ka ç’t’i thotë edhe këmbëlehtëve të artit, njëlloj siç i tha edhe kapitenit Ahleb. Duhet lexuar, por kur të përkthehet në shqip edhe kjo vepër që s’ka të bëjë as me kohën dh as me modën, e do të na duhet të presim gjersa të dalë një vullnetmadh e vullnetmirë që veç talentit ka edhe dëshirën që biblioteka e shqipes të mos mbetet pa disa kryevepra që i mungojnë dhe përbëjnë vërtet zbrazëti …!”
Shqiptarët në shumë raste përdorin shumë pak elementë për të vlerësuar një fenomen. Kjo nuk ndodh kështu me publicistin Arjan Leka, që në këtë intervistë të gjatë për MAPO-n, shpjegon konceptin e tij për një nga fenomenet më të zakonshme në Ballkan: Demonizimin e realitetit të tyre, për ta përshfaqur këtë pastajmi si vlerë të artit të tyre në përballjet ndërkombëtare...
Pse në përgjithësi një masë e madhe e artistëve shqiptarë zgjedhin një imazh të keq për Shqipërinë, që të shpërfaqin artin e tyre?
“Le të mendojmë fillimisht për tipologjinë. Arti, pavarësisht se himnizon të bukurën, më shumë se gjithçkaje i është përkushtuar përshkrimit të së shëmtuarës, së frikshmes, së dhunshmes, së keqes, çnjerëzores, deviacionit apo të pamoralshmes njerëzore. Madje, materia prima për artin nuk duket se është virtyti apo e virtytshmja, por e kundërta. E mira thuajse nuk bie në sy, ajo ndëshkohet, apo shkëlqen me mosprani si të thuash. Kështu, për shembull, përshkrimi i bukurisë së Helenës tek Homeri, zë më pak vend se përshkrimi i dhunës që bëri Akili, kur tërhoqi zvarrë trupin e Hektorit të vdekur e ky ka qenë arketipi për Balzaku, Dikensin, Hygonë, Markezin, Sabaton, Bëlin, Grasin, Kanetin, malaparten, Ruzhdien, Jelinekun, e Mylerin.
E shëmtuara, shëmtimi, është gjithmonë i pranishëm në art. Por, edhe në këto rrethana, arti priret drejt së bukurës së fshehur, për ta gjetur atë aty ku ajo mungon, formën e utopisë së saj, të cilën njeriu e kërkon si i verbri, me gishta. A nuk janë të tilla veprat e Dantes, Gogolit, Suiftit, Dostojevskit, Bodlerit, Kafkas, Kamysë, Pastërnakut, Oruellit, pikturat e Brygelit, kapriçiot e Gojas e të Paganinit? Arti dhe letërsia glorifikuese ka qenë jetëshkurtër dhe shpesh e kompromentuar si pjesë e letërsisë nën urdhër dhe në shërbim. Nuk jam i mendimit se ndonjëri prej autorëve të përmendur është nisur të krijojë njëkohësisht imazhin e vendit të tij, i mirë apo i keq qoftë ky, glorifikues apo demonizues, pasi nuk është letërsia ajo që në veçanti krijon imazhet për vende të veçanta. Por kjo nuk do të thotë aspak se letërsia nuk është përdorur për artikulimin e ndjesive dhe doktrinave të tepruara nacionaliste, për të përcjellë ide mbi superioritetin e racave, për të shformuar të vërtetat, tejçuar ide politike me pasoja të dhunshme etj. Letërsia e vërtetë, duke iu referuar një vendi, i drejtohet botës, si edhe duke iu referuar një njeriu i drejtohet njerëzimit.
Nga ana tjetër, koncepti i përdorimit të artit në modelimin e një “tabele emulacioni apo fletërrufeje” i përket përgjithësisht letërsive të orientuara ideologjikisht. Por siç duket, idolatria nuk është e thënë se mund të jetë vetëm komuniste apo marksiste, ajo mund të ketë rudimentet e veta, siç edhe mund t’ia hetojmë lehtësisht rrënjët tek glorifikimi pa kushte i atdheut, të cilën e ndeshim që prej Marsejezës dhe himnet, për të mbërritur në periudhën romantike ku ndjesia ndaj atdheut bigëzohet në një adhurim-refuzim të njëhershëm e deri tek futurizmi i Marinetit apo romanet e realizmit socialist.
Edhe refuzimi i atdheut, apo i gjuhës së tij, bashkë me nëmatën, mallkimin apo demonizimin e tij, nuk është një dukuri apo prirje aq e re sa mund ta pandehim ne, që quajmë të ri çdo zog që fluturon mbi sinoret tona. Në rreth 3000 vjet histori letrare, që nga Euripidi e gjer tek Cioran, mund të hetojmë të njëjtin fakt. Po kështu ka ngjarë edhe me vajtimin atdheut të munguar apo jo të lire. Jashtë këtyre hullive nuk mund të trajtohet as përqeshja e atdheut si një ide qarkulluese dhe e rivlerësuar nga postmodernizmi...”
Atëherë si e shikon rolin e artit të Shqipërisë në këtë drejtim?
“...Nëse gjurmë dhe shenja të tyre i pikasim edhe sot në artin shqiptar, siç ju i përmendni në pyetjen tuaj, duhet të kuptojmë deri në ç’masë gjenden këto reminishenca në krijimtarinë e autorëve dhe gjasën që kjo dukuri të jetë kalimtare apo një prirje më e fortë se kaq. Të vështruarit kritik dhe vetëkritik gjithashtu nuk është një dukuri krejt e pagjasë në letrat shqipe. Përtej idealizmit të rilindësve, rimodelimin e atdheut të Fishtës, Mjedës e Koliqit (dy të parët si rimarrje tematike dhe stilistike e lamtumirës së Çajlld Haroldit të Bajronit), duket se edhe për letërsinë e shkruar në gjuhën shqipe tematika e të vështruarit kritik të atdheut ka shtrirje vertikale, mund ta vendosësh në kohë historike dhe madje edhe në shtrat modelor, ku më i njohuri, ndoshta është romani i (pa)përfunduar i Faik Konicës, “Doktor Gjilpëra…”. Po kështu edhe “Plagët tona” e Mit’hat Frashërit, apo “Pesë anarkitë” e Nolit, “Hakërrimi” i Ali Asllanit apo skicat e Bulkës, Migjenit etj. Në kontekstin e sotëm ku ju edhe e vendosni, mua, përveç se një rimarrje tematike, më duket se kemi të bëjmë edhe me një qëllimtari e përdorur naivisht: rimarrje e vonuar e fazës së vetëkriticizmit, si arketip i neorealizmit apo i shkrimtarëve jokonformistë të viteve ’60, por edhe një importim i modelimit të artit ballkanas të krijuar në periudhën postotalitare. Konkretisht, ajo që unë vë re me keqardhje në artin shqiptar të pas viteve ’90 është prania në shkallë të gjerë e skematizmit, e përdorimi të klishesë dhe e një metaforizimi pa shkaqe të shfajsueshme.
Edhe 20 vjet pas ndërprerjes së marrëdhënies me burimin e realizmit ideologjik, në artin shqiptar vërehen gjurmë të dukshme të një lloj realizmi të përmbysur, të zhvendosur e gjithëpoaq të ideologjizuar. Historitë, subjektet e letrarizuara dhe skenarët, ofrohen në formën e tyre më të thjeshtëzuar, sjellë në versionin kokëposhtë, paraqitur me mungesë të theksuar të pranisë së estetikes, letrares apo atyre elementëve atë që e bëjnë letërsinë art, duke e veçuar kësisoj nga format e tjera të narracionit dokumentar, memuaristik. Kjo lloj stampe, në romane dhe skenarin filmik kryesisht, bashkë me “importimin e produktit të gatshëm, klishe ballkanike”, ardhur prej shkollave të njohura, pak Kusturicë e pak nga gjithçka që bëhet “best-seller” që, më shumë se të njohura, janë të lodhura dhe pikërisht për përdorimin e stampës, ka sjellë në artin shqiptar ndryshimin e adresimit: shumë vepra nuk i drejtohen më lexuesit apo shikuesit vendas, por rendin pas suksesit të sigurt, që prodhon shumëfishimi i stampës stampa, shoqëruar kjo me prirjen për të magjepsur lexuesin apo shikuesin e huaj në panaire librash apo bienale kinematografie. Gati-gati të rikthehet në kujtese “déjà vu” e formave të artit të porositur, të manipuluar dhe përshtatur për shijet e një konsumatori bizar, të formatuar jo estetikisht, por gjeoartistikisht, lexues a shikues i cili, prej vendeve specifike pret histori të tematikave standarde, si p.sh. prej Shqipërisë: prostitucion, krim të organizuar dhe trafikim; prej Bosnjës: urrejtje ndëretnike; prej Serbisë: spastrim etnik, dhunë; prej Bullgarisë: lapërdhi në jetën intelektuale dhe diplomatike etj etj, të gjitha këto të marinuara me ekzotizëm, grotesk dhe papërgjegjshmëri ballkanase dhe standardizim gjuhe artistike dhe mjetesh shprehëse”.
Në këtë rast si mund të gjykojmë në mënyrë më të specifikuar për artin shqiptar?
“Në këtë hulli është futur edhe një pjesë e artit shqiptar, sidomos ai i parapërgatitur që në fillesë si një formë e “eksportit artistik”. Duke ofruar një format të realizmit të thjeshtëzuar, të kthyer thjesht kokëposhtë, sidomos në letrat dhe kinematografinë shqiptare të pas viteve ’90, gjithmonë e më shumë ndeshim një galeri klishe personazhesh të “njeriut të vogël”, përdorim të gjuhës së mbingarkuar metaforike (që mund të hedhë hije mbi shkallën e lirisë krijuese dhe çlirimin e artistit edhe në kohë kur liria e krijimit garantohet!).
Ajo çka më duket shqetësuese nuk është vetëm tematika, por mënyra e paraqitjes dhe qëndrimet ndaj kujtesës dhe asaj që priret të jetë kujtesë. Jo në pak vepra, romane apo filma, shkrimtarë e kineastë priren ta veshin totalitarizmin tipik shqiptar e sidomos realitetin shqiptar nën diktaturë, si naiv, si qesharak, të lehtë për t’ia hedhur, për ta bërë lolo madje. Raporti me të vërtetën këtu lë shumë për të dëshiruar. Nuk është thjesht fjala se sa të vërteta janë faktet që ne ofrojmë dhe sesa ato sillen në kufi të së besueshmes, pasi në letërsi bota dhe e vërteta nuk merren siç janë. Por pranimi i kësaj të vërtete, qoftë edhe letrare, jo vetëm tërthorazi na e heq pretendimin se diktatura në Shqipëri ka qenë një nga më të ashprat, intolerantet dhe të parevizionushmet, duke ngritur ndërkaq, paradoksalisht edhe pyetjen se pse shqiptarët nuk iu kundërvunë dhe nuk e rrëzuan më shpejt një diktaturë, kur ajo na paskësh qenë prej kartoni dhe qesharake, siç rreken ta paraqesim në romane dhe filmat e viteve të fundit!”
Në këtë qerthull, është e gjitha një lloj ndëshkimi, që i bëjmë vetes?
“Mbahem pas mendimit se para se të kenë marrëdhënie me botën, arti, njëlloj si individët që e krijojnë atë, kanë ose duhet të kenë, në mos i kanë, marrëdhënie me vetveten. Prirja për ta paraqitur Shqipërinë vetëm nën kornizën e absurdit, me njerëz-personazhe bardhezi ka tiparet dhe elementët për ta klasifikuar tek një modë dhe shkollë arti tashmë e tejkaluar që e vendos këtë krijimtari tek zona periferike. Por edhe e kundërta e saj, teprimi, mbivlerësimi i elementit shqiptar, krejt pa qenë nevoja, sit ë qenkëshim një kulture e rrezikuar apo e dënuar me zhdukje, sa na duhet të këlthasim, madje më fort se në këngët majekrahi, mbulimi i vetes me nishane e shenja të stilizuara, por me tepri, shitja mirëfilli e etnosit, e kombëtares së ofruar si një formë dhune që ngulmon të thotë “më shihni, ktheni kokën, jam këtu”, përveçse provokon ndëshkim artistik dhe na vendos në zonën e kujtesës afatshkurtër, siç ndodhi me këngën më të fundit me të cilën Shqipëria u paraqit në Eurosong, na këshillon t’u rikthehemi dy teksteve letrare: “Tregtar flamujsh” të Ernest Koliqit dhe Bajronit i cili duke na vlerësuar vetitë që “nuk na mungojnë”, ka vënë gishtin edhe mbi një tjetër plagë tonën, kur na kujton dashamirësisht se pak kaq kohësh, virtytet kishin mundur të ishin veç pak ‘më t’arrira’”.
Atëherë mendoni se është kompleks apo thjesht një sens që artistët e përdorin për t’u bërë të njohur në këtë mënyrë?
“Thuajse i prekëm këto çështje. Por edhe nguti për t’u bërë të njohur me çdo kusht dhe çmim, madje edhe sa më shpjet, është në vetvete një shenjë e fortë kompleksi, gati një paranojë. Një prirje e përkohshme shpresoj të jetë, por që në të vërtetë po zgjat tej së parashikueshmes. Dihet se artin pak gjë e lidh me të përkohshmen dhe të përsëriturën. Vështruar si metaforë, rasti i balenës së bardhë Mobi Dik, në kapitullin e fundit të romanit me të njëjtin titull, ka ç’t’i thotë edhe këmbëlehtëve të artit, njëlloj siç i tha edhe kapitenit Ahleb. Duhet lexuar, por kur të përkthehet në shqip edhe kjo vepër që s’ka të bëjë as me kohën dh as me modën, e do të na duhet të presim gjersa të dalë një vullnetmadh e vullnetmirë që veç talentit ka edhe dëshirën që biblioteka e shqipes të mos mbetet pa disa kryevepra që i mungojnë dhe përbëjnë vërtet zbrazëti …!”
