Qyteteri e evropianevet

Qytetëritë që treguamë gjer tani, duke vënë radhazi me qytetërin’ e Evropjanëvet, janë si foshnja të dështuara kundreq njerëzve t’ariturë; po, me të qënë në ç’do gjë q’është m’e par’e m’e vjetërë ësht’ edhe m’e rënd’ e m’e-vjejturë‘ si e çpikurë prej mos qenje, edhe ato qytetëri janë të vjejtura e u bëjënë nder atyre q’i kanë pasurë. Ne vështrofshimë mirë e të mendohemi thellë, kupëtojëmë qe qytetaria rënjën e ka në kohëra fort të vjetra e të haruara në fund t’erësirës së motit; ay që gjeti të parënë herë qysh mbillet e koretë gruri, qysh tiret [në] avlemendetë leshi, etj, ay vuri gurin e parë të qytetërisë; q’atëher’ e tëhu qytetëria ka vajturë gjithënjë përpara herë me vrap e herë ngadalë. Qytetëria është një e-pandarë, po ata q’e kanë ruajtur’ e q’e kanë ritur e xbukuruarë kanë qenë në ç‘do kohë të tjerë; herë ka rënë në dorë të një kombi, herë në dorë të një tjatri, nga një herë ka qen’ e-vrejtur’ e-veniturë, po kurë s’ka qën’ e shuar fare; edhe me të qënë që të-parëtë kanë qënë kurdo mjeshtrit’ e mësonjësit’ e të-pastajmët, ç’do qytetëri m’e pastajme ka pasurë qënë m’egër’ e m’e plotë nga m’e para, sikundre që qytetëri e Grekërvet, ish shumë m’e-mbarë nga qytetërit’ e kombevet të-vjetërë t’Asis’e t’Egjyptësë edhe qytetëri e Arabëvet m’e mbarë nga Grekret, kështu edhe qytetëri e Evropjanëvet është m’e mbarë nga të-tëra të shkuaratë.
Dy gjëra e çquajnë më tepërë qytetërin’ e Evropjanëvet nga qyetërit’ e vjetëra: e para që është m’e lentte se ato; e dyta q’është m’e-përgjithçime e m’e përhapurë. Vërtet qytetërit e-vjetëra ishinë më tepër me fjalë se me punë; kishinë vivlla të-shuma e të mbëdha të shkruara me mendim të-thellë, po s’para kishinë punëra të-lentta që dukeshinë në shesh; nuk munt të themi se s’kishinë mjeshtëri e punëra të dorësë, nga të-cilatë ca gjenden edhe sot edhe njeri s’mund t’i bënjë dot; po ato punëra bëheshinë me dorë, me shumë mundim, në shumë kohë edhe ishinë të rralla e të-shtrenjta. Për të punuar s’kishinë përveç duart e skllevët të cilët i mbanin nënë një robëri të keqe edhe më shumë i vininë të punojënë me hekura në këmbë e në qafë. Për të punuarë tregërinë, s’kishinë përveç krahët’e dobët të kafshëvet edhe anijat që prisininë erënë për të ecurë.
Dituritë në kohërat e vjetëra kishinë vajturë shumë përpara, po nuk’aqë sa apënë pemë, pemënë po e apënë sot.
Fuqi e avullit e cila bënë të ecinë anijatë edhe të marënë në pakë kohë udhë shumë të-gjatë, e cila bën të ecuritë mi udhë të hekurtë me një çpëjtim për të çuditurë, heq barë që s’e heqinë dot njëmij kuaj, e e-shpije në një ditë në vent që me kuajt s’vihetë në dy javë, e cila bën që një kazan me ujë edhe ca copa hekurë të bëjënë në një ditë me të-madhe lehtësi pune që s’e bëjënë dot qinda njerës në shumë kohë; fuqi e avullit, thashë, që bën gjithë këto çudi, edhe fuqi elektrtikut i cili bën të fluturuarët’e fjalësë në një çast nga një an’e dheut m’anë tjatërë, e i-cili ditë më ditë po tregon punëra më tepër’ e më tepërë për të çuditurë, edhe i-cili një ditë do të zërë vendin e avullit; avulli e elektriku, them, edhe më shumë të tjera gjerra të këtilla, që s’u kishinë ardhurë fare në ment të vjetërët këto e bëjënë qytetërin’ e sotme të jetë e-lentt’e vërtetë e të shquhetë nga qytetërit’ e vjetëra.
Të gjendurit’e shtypshkronjësë është një nga më të mëdhat’e

udhëvet që kanë shpënë përpara qytetërin’e sotme. Qemoti vivllatë shkruheshinë me dorë në shumë kohë, me shumë mundim, ishinë foto të rrala e të shtrenjta, që s’muntninë t’il kishinë përveç të psuritë, edhe më të shumatë ishinë të lathitura. Sot shtypshkronja shkel sa-kaqë-herë mijëra e qindëra mijërash vivlla, i përhap nëpër gjithë anët’te dheut e i bën të shiten aqë lirë sa të muntnjë t’i marë kushdo edhe t’i këndonjë me lehtësi të madhe. Shtypëshkronja e bëri diturinë të dalë nga duart’e të-pakëve e të përhapetë në për gjithë botënë ...
Qysh edhe kur u qytetëruanë Evrjpjanëtë të themi edhe mi këtë dy fjalë. Në kohëratë që kompet’ e Asis’ e t’Egjyptësësë ishinë të ndrituarë me një qytetëri të-mjaft si për ato kohë, edhe më pastaj kur vetëtinte qytetëria n’Athinë e së andejmi ndritte gjithanë anët rotull detit, n’ato kohëra Evropa ishte e’egër’; kombet’e Germanis’e të Francësë roninë nëpër stepa gjymësë-lakuriq si gjithë kombet’e egërë. Në këtë istori të shkurtërë të qytetërisë nuk zumë ngoje fare gje më tani emërinë‘e Romanëvet. Ky komp i-madh që vu ndënë vetëhe të-shumën’e botësë që dihesh atëherë, bëri shumë punëra të mbëdha, ca të lëvduara e ca të palëvduara, me të-cilatë është mbushurë istoria; po ndonjë qytetëri s’diherë me emërit të-tyre. Këta nukë qenë njerës të pa-qytetëruarë, po me të që gjithë mendjen’e fuqin’e tyre e kishinë vënë në luftë e në ushtëri, nuk’u menduanë a nukë muntnë të bënin një qytetëri mevetëhe, edhe ranë pas qytetëris’së Grekërvet. Sado që gjuhën’e-tyre e shkruaninë edhe e shpunë shumë përpara, diturit’e-tyre i kishinë në gjuhëtë Greqisht. P’andaj qytetëri e romanëve munt të nëmërohetë një copë nga qytetëri e Grekërvet, si edhe qytetëri e Maqedonaset e Aleksandrionjët e nukë një qytetëri e ç’quarë në vetëhe.
Romanëtë eçuanë Evropën’e veriut e të perëndimit edhe e muarë nënë pushtetë të tyre i dhanë gjuhën’e-tyre, edhe kaqë qint vjet e-tër;Evropa s’kish tjetërë gjuhë për të shkruar’e për të kënduarë përveç Latinishtenë, gjuhën’e Romanëvet.
Më pastaj u çkulë disa kombe të-egërë prej anëvet të veriut t’Evropës’e t’Asisë e u-hodhë përmi të gjth’anët’e Evropësë. Romanëtë që kishinë humburë vendet e Asis’e të Afrikësës, humpnë edhe Evropënë, edhe ata kombet’e-egërë si Hunëtë, Vandalëtë, Gotëret’etj. e mbuluanë të-tër’Evropënë. Atëhere u bë një nat’e thellë e erëtë, mbretëronte padia edhe egërsia, njerëzitë ishinë të-ndarë me dy, ca me duar të hekurta që vrisnin’e prisnin’ e rëmbeninë si muntninë‘e ca në hekura nënë zgjedhë që rënkoninë e nënë një skllavëri të keqe punoninë si kafshë e s’urdhëronin gjekafshë.
Me këtë mënyrë qe Evropa kur duall’Arabëtë, u hodhë nga Afria, e zunë Spanjën’e Portugalinë edhe gjysmënë‘e Francësë, si e thamë në fjalët që bëmë përpara kësaj. Kombet’e e-gërë q’urdhëroninë Evropënë, me të qënë më të-poshtërë nga ata që kishinë nënë urdhërit të-tyre, muarë gjuhën’ edhe besën’ e këtyre edhe u përzienë me ta. Roma mbretëronte prapë mi gjith’Evropënë, po nukë me fuqi as me dituri, vetëmë me besë. Fuqi e besësë u bashkua me fuqin’e egërsisë edhe bënë një kohë të hekurit e të erësisë. Dituri e grekërvet të-vjetërë edhe e atyre Romanëve ish fare e-paditurë n’Evropë, edhe emëri i këtyre kombeve ziresh ngojë me merzi si emër’i të pabesë e i kombeve të mallkuarë.
Qytetëri e Arabëvet, në të cilëtë ish përtëriturë dituri e Grekërvet të vjetër vetëtinte me një dritë të çquarë në Spanjë, në Siqeli edhe nëpër gjithë anët të detit përkundreq Evropësë, po besa e padia u kish verbuarë sytë Evropësë, po besa e padia u kish verbuarë sytë Evropjanëvet, edhe kur ndodhesh nonjë që të vinte të mësonte diturit’e Arabëvet, priftëria e diqte të gjallë duke i marë për magistricë.
Më së fundi Arapëtë u pushtuanë në Spanjë, edhe priftëria dogji bashkë me njerëzitë gjithë vivllat’e tyre, e nga gjith’ajo qytetëri s’mbet as një shkëndijë ... Evropjanëtë, duke vajtur’e duke ardhurë n’Egjypt’e në Syri për të luftuarë suallë n’Evropë shumë gjëra të-vjejtura të-bëra prej arapëvet me shumë mjeshtëri. Tregëtarët’e Venetisë e të Gjenovësë me të parë këto plaçka, zunë të bënin një tregëti të-paprerë me Syrin’e me Egjyptënë. Pas tregëtisë erth edhe dituria; shkronjat’e Avisenit, të Albugazit e të tjerë të diturë arabë zunë të ktheheshinë në latinishte, edhe të mësohenë kaqë kohë nëpër gjithë shkollat’ e Evropës. Nga shkronjat e Arabëvet Evropjanëtë mësuanë edhe emërat e shkronjavet të Grekëvet të-vjetërë. Mëpastaj ku u muarë Kostantinopoja, shumë Grekër’ ikën’ e vanë nëpër anët e Italisë, e u mësuanë Evropjanëvet shkronjat e Grekërvet të vjetërë.
Kështu zunë Evropjanëtë të ndritoheshinë me dituri, po shumë kohë s’bënë dot një gjurmë më tej diturivet t’arabëvet. Galileja, Kepleri, Koperniku, Neftoni e të-tjeër të diturë të-mbëdhenj e hodhë këtë shteg edhe e zgjeruanë shumë diturinë duke gjeturë shumë të vërteta përmi diturit të qjejet e të mathimatikavet.
Në vendet të gjuhës latinishte cilido komp zu të shkruajë gjuhën’ e tij; kjo edhe çpikje e shtypshkronjësë bënë të përhapetë përnjërheshë dituria nëpër gjithë njerëzit’e kombevet; çpikjet’e gjendjetë zunë t’arrinjënë njëra pas tjetërës. Priftëria e kisha u ndejti shumë kohë kurndreq e i tëmeronte ata që përpiqeshin për të diturit. Më në fund arinë filozofë të mëdhenj si Volteri, Rusoj, Dekarti edhe shumë të-tjerë të-cilëtë i hapnë udhë mendimit të pa-penguarë edhe e muntnë për gjithë jetënë priftërinë edhe i hapnë udhë të-gjerë dituris’e qytetërisë, në të cilënë qytetëria po vete sa mbar’e e më mbarë edhe po përhapetë ditë me ditë nëpër gjithë anët’e dheut, e po shtohet’ e zgjerohetë.
Kjo qytetëri e-vertetë, e-përgjithshime, e-përjetshime, e-pavdekurë. Si lum ata kombe që janë ndrituarë a që përpiqenë të ndritohenë me këtë qytetëri.